૫.૦૩
કીટકનિયંત્રણથી કુટિયોઝિક્કલ
કીલેટક
કીલેટક (chelating agent) : સીસા અને પારા જેવી ભારે ધાતુઓની ઝેરી અસર અટકાવવા તેમની સાથે રાસાયણિક રીતે સંયોજાઈને બિનઝેરી બનતાં અને પેશાબમાં સહેલાઈથી નીકળી શકે એવાં રસાયણો. સીસા અને પારા જેવી ભારે ધાતુઓના પરમાણુઓ શરીરમાં એકઠા થઈ ઝેરી અસર પેદા કરે છે. આવી ભારે ધાતુઓને શરીરમાંથી બહાર લઈ જવા માટે…
વધુ વાંચો >કીવ
કીવ : યુક્રેન પ્રજાસત્તાક રાજ્યનું પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 50o 26’ ઉ. અ. અને 30o 31’ પૂ. રે.. શહેર તરીકે તે પ્રાચીન નગર છે. વસ્તી : 28.8 લાખ (2017, યુનો દ્વારા દર્શાવેલ). નીપર નદીના પશ્ચિમ કિનારે વસેલું આ શહેર મૉસ્કોથી ઓડેસ્સા તથા પૉલેન્ડથી વોલ્ગોગ્રેડ(સ્ટાલિનગ્રાડ)ના રેલમાર્ગ ઉપર આવેલું છે. નીપર નદી…
વધુ વાંચો >કીવી
કીવી : ન્યૂઝીલૅન્ડનું પાંખ વગરનું, મરઘીના કદનું, નિશાચર રાષ્ટ્રીય પક્ષી. સમુદાય : મેરુદંડી (chordata); ઉપસમુદાય : પૃષ્ઠવંશી (vertebrata); વર્ગ : વિહગ (aves); ઉપવર્ગ : નિયૉર્નિથિસ; શ્રેણી : એપ્ટેરિજિફૉર્મિસ; કુળ : એપ્ટેરિજિડે; પ્રજાતિ અને જાતિ : એપ્ટેરિક્સ ઑસ્ટ્રેલિયસ; અન્ય કીવીની જાતિઓ : એ. હાસ્તિ (A. haasti); એ. ઑવેની (A. owani). તેની…
વધુ વાંચો >કીશમ પ્રિયકુમાર
કીશમ, પ્રિયકુમાર (જ. 1949, ઇમ્ફાલ, મણિપુર) : મણિપુરના જાણીતા વાર્તાકાર. તેમને તેમના વાર્તાસંગ્રહ ‘નોઙ્દિ તારકખિદરે’ માટે 1998ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેમણે ઇજનેરીમાં ડિપ્લોમા મેળવ્યા બાદ જુનિયર ઇજનેર તરીકે કાર્યનો પ્રારંભ કર્યો અને હાલ મદદનીશ ઇજનેર તરીકે કાર્ય કરે છે. તેઓ મણિપુરી સાહિત્યિક સામયિકો ‘સાહિત્ય’, ‘વખાલ’ના સંપાદક…
વધુ વાંચો >કુઇપ પરિવાર
કુઇપ પરિવાર (Cuyp family) [(1) કુઇપ જૅકૉબ ગૅરિટ્ઝૂન (જ. ડિસેમ્બર 1594, ડૉર્ડ્રેખ્ટ, નેધરર્લૅન્ડ્ઝ; અ. 1651 પછી, ડ્રૉડ્રેખ્ટ, નેધર્લૅન્ડ્ઝ) (2) કુઇપ આલ્બર્ટ જેકોબ્ઝૂન (Aelbert Jacobszoon) (નામસંસ્કરણ – 20 ઑક્ટોબર 1620, ડ્રૉડ્રેખ્ટ, નેધર્લૅન્ડ્ઝ; અ. નવેમ્બર 1691, ડ્રોર્ડેખ્ટ, નેધર્લૅન્ડ્ઝ)] : ડચ બરોક-ચિત્રકાર કુટુંબ. જૅકૉબ પિતા હતો અને આલ્બર્ટ પુત્ર. જૅકોબ વ્યક્તિચિત્રણમાં નિપુણ હતો…
વધુ વાંચો >કુઇપરનો પટ્ટો
કુઇપરનો પટ્ટો (Kuiper Belt) : સૂર્યની ગ્રહમાળામાં નેપ્ચૂનની પેલે પાર અનેક નાનામોટા બરફીલા ખડકોના પિંડોનો સૂર્ય ફરતે આવેલો વલયાકાર પટ્ટો. 1940 અને 1950ના દાયકાઓમાં ખગોળવિજ્ઞાનીઓ કેન્નેથ એડ્જવર્થે (Kenneth Edgeworth) અને જેરાર્ડ કુઇપરે (Geroard Kuiper) એવું પૂર્વસૂચિત કરેલું કે નેપ્ચૂન ગ્રહની કક્ષાની પેલેપાર નાનામોટા બરફીલા ખડકોનો ભંડાર હોય તેવો સૂર્યને વીંટળાતો…
વધુ વાંચો >કુઓ સી
કુઓ, સી (Kuo, Hsi) (જ. આશરે 1060, લોયાન્ગ પ્રાંત, ચીન; અ. 1120, ચીન) : સુન્ગ રાજવંશ-કાળનો ઉત્તર ચીનનો સૌથી વધુ ખ્યાતનામ ચિત્રકાર. નિસર્ગચિત્રણા ઉપર તેણે ભાષ્ય પણ લખેલું : ‘લૉફ્ટી રૅકર્ડ ઑવ્ ફૉરેસ્ટ્સ ઍન્ડ સ્ટ્રીમ્સ’. તેમાં સુન્ગ કાળમાં પ્રચલિત ચિત્રણાની શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓ વિગતવાર સમજાવવામાં આવી છે. કુઓનાં ખૂબ થોડાં ચિત્રો…
વધુ વાંચો >કુકરબિટેસી
કુકરબિટેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. આ કુળ સામાન્યત: ઉષ્ણ અને અધોષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલું છે; આમ છતાં કેટલીક જાતિઓ ‘સમશીતોષ્ણ કટિબંધમાં મળી આવે છે. આ કુળમાં લગભગ 100 પ્રજાતિઓ અને 850 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ થયેલો છે. ગુજરાતમાં આ કુળની 15 પ્રજાતિઓ અને 34 જેટલી જાતિઓ થાય છે.…
વધુ વાંચો >કુ કાઈ-ચિહ
કુ, કાઈ-ચિહ (જ. આશરે ઇ. 344, વુહ્સી, ક્યાંગ્સુ પ્રાંત, ચીન; અ. આશરે ઈ. 405, ચીન) : ચીની વ્યક્તિચિત્રણાની ભવ્ય પરંપરાના પ્રણેતા ચિત્રકારોમાંનો એક. કુ વિશે એવો લેખિત દસ્તાવેજ મળી આવ્યો છે કે ચીનમાં લોકપ્રિય બનેલ બૌદ્ધ સંત વિમલકીર્તિનું પ્રથમ વ્યક્તિચિત્ર તૈયાર કરનાર એ જ હતો. એના ચિત્ર ‘નિમ્ફ ઑવ્ ધ…
વધુ વાંચો >કુકી એન્ઝો
કુકી, એન્ઝો (Cuchhi, Enzo) (જ. 1950, એડ્રિયાટિક સમુદ્રકાંઠે આન્કોના, ઇટાલી) : અનુઆધુનિક ઇટાલિયન ચિત્રકાર. અન્ય બે ચિત્રકારો ફ્રાન્ચેસ્કો ક્લૅમેન્તી અને સાન્દ્રો કિયા સાથે તેની ગણના ઇટાલીના ત્રણ પ્રમુખ અનુઆધુનિક ચિત્રકારોમાં થાય છે, જે ‘થ્રી સી’ નામે ઓળખાય છે. ખેડૂત પરિવારમાં જન્મેલ કુકીએ વતનની ધરતીમાંથી જ પ્રેરણા મેળવી ચિત્રો કર્યાં છે.…
વધુ વાંચો >કીટકનિયંત્રણ
કીટકનિયંત્રણ કીટકનિયંત્રણ એટલે ખેતીના પાકને અને માનવસ્વાસ્થ્યને નુકસાન કરનાર કીટકોનો નાશ કરવા તેમજ તેમને અંકુશમાં રાખવાના ઉપાયો. કીટકો એટલે પ્રાણીસૃષ્ટિના સૌથી મોટા વર્ગના પ્રાણીઓનો સમૂહ. જાતિ, સંખ્યા, અનુકૂલન તેમજ પ્રસરણની ર્દષ્ટિએ કીટકો સૌથી સફળ પ્રાણીઓ પુરવાર થયેલાં છે. પૃથ્વી પર વસતાં પ્રાણીઓમાં 65 % કીટકો હોય છે. આજે કીટકશાસ્ત્ર-નિષ્ણાતો 10,00,000થી…
વધુ વાંચો >કીટ જ્યૉર્જ
કીટ, જ્યૉર્જ (જ. 1901, બ્રિટન; અ. ?) : આધુનિક શ્રીલંકન ચિત્રકાર. બ્રિટિશ પિતા અને સિંહાલી માતાના સંતાન જ્યૉર્જનું બાળપણ બ્રિટનમાં વીત્યું. તરુણાવસ્થામાં તેઓ ભારત આવ્યા અને તેમને પ્રણાલીગત ભારતીય કલાના પ્રખર પુરસ્કર્તા આનંદ કુમારસ્વામીનો પરિચય થયો. પરિણામે ભારતીય વિષયોનું આલેખન કરવું તેમણે શરૂ કર્યું; પરંતુ ચિત્રશૈલી તેમણે આધુનિક યુરોપની ઘનવાદી…
વધુ વાંચો >કીટન બસ્ટર
કીટન, બસ્ટર (જ. 1895; અ. 1966) : અમેરિકન હાસ્યનટ. મૂળ નામ જોસેફ ફ્રાન્સિસ કીટન. મૂક અમેરિકન ફિલ્મોના યુગના આ વિદૂષક અથાગ પરિશ્રમના પરિણામે વિશ્વભરમાં ઉચ્ચ કોટિના હાસ્યનટ તરીકે ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરી શક્યા છે. તેમના ભાવવિહીન ચહેરાના કારણે શરૂઆતમાં ફિલ્મોમાં કામ મળ્યું નહિ. ફિલ્મોમાં તક મળતાં જ તેમના મુખ અને તેમની…
વધુ વાંચો >કીટાહારી વનસ્પતિ
કીટાહારી વનસ્પતિ પતંગિયાં, તીતીઘોડા અને ફૂદાં જેવા કીટકોને પકડી, ભક્ષણ કરીને તેમના પ્રોટીનયુક્ત દેહમાંથી રૂપાંતરિત પર્ણસપાટી વડે જરૂરી નાઇટ્રોજન, કંઈક અંશે સલ્ફર અને ફૉસ્ફરસ મેળવતી વનસ્પતિઓ. આ વનસ્પતિઓ સ્વાવલંબી છે; કારણ કે તે પ્રકાશસંશ્લેષી સાધન ધરાવે છે. તે કાદવકીચડવાળી પોચી ભૂમિમાં થાય છે. એ જમીનમાં નાઇટ્રોજનનો પુરવઠો અપૂરતો હોય છે.…
વધુ વાંચો >કીટીન
કીટીન : > C = C = O સમૂહ ધરાવતો કાર્બનિક સંયોજનોનો એક વર્ગ, જેમાંનો એક CH2 = C = O કીટીન પોતે છે. તે એસેટિક એન્હાઇડ્રાઇડ અને અન્ય ઔદ્યોગિક રસાયણો બનાવવામાં ઉપયોગી છે. કીટીન અસંતૃપ્ત કીટોન સૂચવે છે. પણ ગુણધર્મો કાર્બોક્સિલિક ઍસિડ એન્હાઇડ્રાઇડને મળતા આવે છે. એસેટિક ઍસિડ અથવા…
વધુ વાંચો >કીટો-અમ્લતા
કીટો-અમ્લતા (ketoacidosis) : શરીરમાં કીટોન-દ્રવ્યોનું ઉત્પાદન વધવાથી લોહીમાં અમ્લતા (acidosis) કરતો વિકાર. સામાન્ય વ્યક્તિના લોહીમાં (1.5થી 2.0/100 મિલી.) તથા પેશાબમાં કીટોન-દ્રવ્યોની ખૂબ જ ઓછી સાંદ્રતા (concentration) હોય છે. બાળકોમાં થતા ઇન્સ્યુલિન-આધારિત મધુપ્રમેહમાં ઇન્સ્યુલિનની ઊણપ સર્જાઈ હોય અથવા ચેપ લાગ્યો હોય ત્યારે, ભૂખમરો થયો હોય ત્યારે અથવા ખોરાકમાં કાર્બોહાઇડ્રેટનું ખૂબ જ…
વધુ વાંચો >કીટ્સ જૉન
કીટ્સ, જૉન (જ. 31 ઑક્ટોબર 1795, લંડન; અ. 23 ફેબ્રુઆરી 1821, રોમ) : અંગ્રેજી ઊર્મિકવિ. ઇન્દ્રિયગમ્ય તાદૃશ કલ્પનોથી ભરપૂર તેમનું કાવ્યસર્જન, રોમૅન્ટિક કવિઓમાં તેમને આગવું સ્થાન આપે છે. ‘એન્ડિમિયન’, ‘લા બેલ દેં સા મરસિ’, ‘ઓડ ઑન મેલન્ક્લી’, ‘ઓડ ટૂ અ નાઇટિંગેલ’, ‘ઓડ ઑન અ ગ્રીશિયન અર્ન’, ‘ઓડ ટૂ સાયકી’, ‘ધી…
વધુ વાંચો >કીડામારી
કીડામારી : દ્વિદળીવર્ગમાં આવેલા એરિસ્ટોલોકિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Aristolochia bracteolata Lam. syn. A. bracteata Deta. (સં. ધૂમ્રપત્રા, હિં. કીડામારી; બં. તામાક; મ. ગિધાન, ગંધન, ગંધાટી; ક. કરિગિડ, કત્તગિરિ; તે ગાડિદેગાડાપારા, ત. અડુટિન્નાલાઇ; અં. બ્રેક્ટિયેટેડ બર્થવર્ટ) છે. તે એક પાતળી, ઉચ્ચાગ્રભૂશાયી (decumbent), અરોમિલ (glabrous), 30 સેમી.થી 45 સેમી.…
વધુ વાંચો >કીડી
કીડી : માનવને સૌથી વધુ પરિચિત ત્વક્પક્ષ (hymenoptera) શ્રેણીના ફૉર્મિસિડે કુળનો કીટક. સમૂહમાં રહેનાર આ કીટક સામાન્યપણે પોતે બનાવેલા દરમાં રહે છે, જેને કીડિયારું કહે છે. ત્યાં રહેતી કીડીઓની સંખ્યા ઓછી હોય અથવા કરોડ કરતાં પણ વધારે હોઈ શકે. કીડિયારામાં રહેતી કીડી સામાન્યપણે માદા હોય છે; રાણી અને કામદાર. સામાન્યપણે…
વધુ વાંચો >કીમતી ખનિજો (રત્નો)
કીમતી ખનિજો (રત્નો) : ટકાઉપણું, સુંદરતા અને વિરલતા જેવાં વિશિષ્ટ લક્ષણો ધરાવતાં ખનિજો. હાથીદાંત, પરવાળાં, મોતી કે અંબર જેવાં પ્રાણીજન્ય કે વનસ્પતિજન્ય દ્રવ્યો જ કીમતી હોઈ શકે એવું નથી, ખનિજ પર્યાય હેઠળ સમાવિષ્ટ થતાં હીરા, માણેક, નીલમ, પન્નું, પોખરાજ, ચંદ્રમણિ વગેરે પણ બહુમૂલ્ય હોય છે. બેશક, સુવર્ણ, ચાંદી કે પ્લૅટિનમ…
વધુ વાંચો >