૪.૨૯
કાશ્મીરી શાલથી કાળપગો
કાસ્ટલેર, આલ્ફ્રેડ
કાસ્ટલેર, આલ્ફ્રેડ (જ. 3 મે 1902, ગ્લુબવિલે; અ. 7 જાન્યુઆરી 1984, બાંડોલ, ફ્રાંસ) : પરમાણુમાં હર્ટ્ઝ પ્રકારના અનુનાદ(Hertzian resonance)ની શોધ તથા તેના અભ્યાસ માટેની પ્રકાશીય રીતો (optical methods) વિકસાવવા માટે 1966માં ભૌતિકશાસ્ત્રના વિષયમાં નોબેલ પારિતોષિક પ્રાપ્ત કરનાર ફ્રેંચ ભૌતિકશાસ્ત્રી. તેમની આ શોધે પરમાણુ બંધારણ ઉપર નવો પ્રકાશ પાડ્યો. તેમના સંશોધનકાર્યનાં…
વધુ વાંચો >કાસ્ટ્રો, (રુઝ) ફિડેલ
કાસ્ટ્રો, (રુઝ) ફિડેલ (જ. 13 ઑગસ્ટ 1926, ખિરાન, ક્યૂબા; અ. 25 નવેમ્બર 2016, હવાના, ક્યૂબા) : 1959થી ક્યૂબામાં એકધારું, એકહથ્થુ શાસન ચલાવનાર સામ્યવાદી ક્રાંતિકારી નેતા તથા લશ્કરના વડા. ફિડેલ કાસ્ટ્રો એકીસાથે વડાપ્રધાન તથા રાષ્ટ્રપ્રમુખ હતા અને તેમની રાહબરી નીચે ક્યૂબા પશ્ચિમ ગોળાર્ધમાં એકમાત્ર સામ્યવાદી સત્તા તરીકે ટકી રહ્યું હતું. રશિયા…
વધુ વાંચો >કાસ્તાન્યો, આન્દ્રેઆ દેલ
કાસ્તાન્યો, આન્દ્રેઆ દેલ (Castagno, Andrea Del) (જ. આશરે 1421, સાન માર્તિનો, રિપબ્લિક ઑવ્ ફ્લૉરેન્સ, ઇટાલી; અ. 19 ઑગસ્ટ 1457, ફ્લૉરેન્સ, ઇટાલી) : રેનેસાંસના પ્રારંભિક તબક્કાનો મહત્વનો ચિત્રકાર. મૂળ નામ આન્દ્રેઆ દિ બાર્તોલો દિ બાર્જિલા (Andrea De Bartolo De Bargila). કાસ્તાન્યોના આરંભિક જીવન વિશે માહિતી નથી. તેનાં આરંભિક ચિત્રોનો પણ નાશ…
વધુ વાંચો >કાસ્તેલો બાંક્રો કામીલો
કાસ્તેલો બાંક્રો કામીલો (જ. 16 માર્ચ 1825, લિસ્બન; અ. 1 જૂન 1890, સીદ, પોર્ટુગલ) : પોર્ટુગીઝ નવલકથાકાર. રંગદર્શીથી માંડીને વાસ્તવદર્શી વિષય તથા શૈલીની 58 નવલકથાઓના આ લેખક પોર્ટુગલના બાલ્ઝાકનું બિરુદ પામ્યા છે. માનસિક ઉન્માદનાં વારસાગત લક્ષણો ધરાવતા કુટુંબમાં અનૌરસ સંતાન તરીકે જન્મ થયો અને હાડમારીભર્યા તથા સંસ્કારવંચિત પ્રદેશમાં અનાથ બાળક…
વધુ વાંચો >કાસ્થિમત્સ્યો
કાસ્થિમત્સ્યો (Cartilaginous Fishes Chondrichthyes) કાસ્થિયુક્ત (cartilaginous) અંત:કંકાલ (internal skeleton) ધરાવનાર જડબાંવાળી (jawbearing) માછલીઓ. આમ તો કાસ્થિમત્સ્યોની ગણના સફળ સમૂહની માછલી તરીકે કરવામાં આવે છે. દસ કરોડ વર્ષો પૂર્વે ક્રેટેશિયસ કાળમાં તે અસ્તિત્વમાં આવેલી. મોટાભાગની કાસ્થિયુક્ત માછલીઓ આજે પણ ખાસ ફેરફારો વિના દરિયામાં વાસ કરતી જોવા મળે છે, તેથી શાસ્ત્રજ્ઞો કાસ્થિમત્સ્યોને…
વધુ વાંચો >કાસ્ત્રો, યુજેનિયો દે
કાસ્ત્રો, યુજેનિયો દે (જ. 4 માર્ચ 1869, કોઇમ્બ્રા; અ. 17 ઑગસ્ટ 1944, કોઇમ્બ્રા) : પોર્ટુગીઝ સાહિત્યમાં પ્રતીકવાદનો પ્રવેશ કરાવનાર કવિ. પિતા કોઇમ્બ્રા યુનિવર્સિટીના ગણિતશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપક. શરૂઆતનું શિક્ષણ કોઇમ્બ્રામાં લીધું અને ત્યારબાદ 1880માં લિસ્બનમાં શિક્ષણ પૂરું કર્યું. થોડો વખત રાજદ્વારી સેવામાં નોકરી કર્યા પછી થોડા સમય માટે ફ્રાન્સ રહેવા ગયા. ત્યાં…
વધુ વાંચો >કાસ્પારૉવ, ગેરી
કાસ્પારૉવ, ગેરી (જ. 13 એપ્રિલ 1963, બાકુ, આઝરબૈજાન, એસ. એસ. આર.-) : ચેસના પ્રસિદ્ધ રશિયન ખેલાડી. નાની વયે ગ્રાન્ડમાસ્ટરનો ખિતાબ. બાવીસમા વર્ષે જગતના સહુથી નાની વયના વિશ્વવિજેતા. 1985ના નવેમ્બરમાં આનાતોલી કાપૉર્વને 13-11થી હરાવીને કાસ્પારૉવે વિશ્વવિજય મેળવ્યો. 22 વર્ષની ઉંમરે આ માન મેળવનાર તેઓ સૌથી નાના સ્પર્ધક હતા. એ પછી 1985,…
વધુ વાંચો >કાસ્પિયન સમુદ્ર
કાસ્પિયન સમુદ્ર : દુનિયાનો સૌથી મોટો ભૂવેષ્ટિત સમુદ્ર. યુરોપ અને એશિયાની સીમા પર તે કાળા સમુદ્રથી પૂર્વમાં આવેલો છે. તે રશિયા, અઝરબૈઝાન, કઝાખસ્તાન અને તુર્કમેનિસ્તાન તથા ઈરાનના ભૂમિવિસ્તારોથી ઘેરાયેલો છે. કાસ્પિયન 37o થી 47o ઉ. અ. અને 48o થી 52o પૂ. રે. વચ્ચે પથરાયેલો છે. લંબાઈ ઉત્તર-દક્ષિણે 1210 કિમી. અને…
વધુ વાંચો >કાહનેમન, ડૅનિયલ
કાહનેમન, ડૅનિયલ (જ. 5 માર્ચ 1934, તેલ અવીવ; અ. 27 માર્ચ 2024) : અર્થશાસ્ત્રનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર પ્રથમ મનોવૈજ્ઞાનિક. વતન ઇઝરાયલ, પરંતુ અમેરિકન નાગરિકત્વ ધરાવનાર પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીના અર્થશાસ્ત્રના પ્રોફેસર. પ્રશિષ્ટ અર્થશાસ્ત્રીઓના બધા જ સિદ્ધાંતો એવા મૂળભૂત અનુમાન પર રચાયેલા હોય છે કે દરેક અર્થપરાયણ માનવી (economic man) મહત્તમ લાભ મેળવવા…
વધુ વાંચો >કાહી, સૈયદ નજમુદ્દીન મુહમ્મદ અબુલ કાસમ
કાહી, સૈયદ નજમુદ્દીન મુહમ્મદ અબુલ કાસમ (જ. 1462; અ. 1582) : કાસીદા અને મુઅમ્માના મશહૂર સર્જક. સમરકંદના વતની. આશરે 45 વર્ષ કાબુલમાં રહીને 1529માં સિંધના ભક્કર નગરમાં આવ્યા હતા. અહીંયાં તેમને શાહ જહાંગીર હાશમી નામના સૂફીનો સત્સંગ થયો હતો. 1534માં ગુજરાતમાં તેમણે સોમનાથની મુલાકાત લીધી હતી. કોઈ હિન્દુ સંત પાસેથી…
વધુ વાંચો >કાશ્મીરી શાલ
કાશ્મીરી શાલ : વિશ્વભરમાં નામના હાંસલ કરી ચૂકેલી કાશ્મીરની વણાટ-કલાના વિશિષ્ટ નમૂનારૂપ ચીજ. ઘણી સદીઓથી કાશ્મીરી શાલ કાશ્મીરનું નામ જગતભરમાં રોશન કરતી આવી છે. એના પોતની કમનીય મુલાયમતા અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રકારના રંગીન ઊનના વણાટ વડે સર્જાતી નયનરમ્ય ડિઝાઇન-ભાતને કારણે તેનો જોટો દુનિયાભરમાં જડે તેમ નથી. કાશ્મીરની વધુ ઊંચાણવાળી જગાઓ પર…
વધુ વાંચો >કાશ્યપસંહિતા
કાશ્યપસંહિતા : સાંપ્રત ‘વૃદ્ધ જીવકતંત્ર’ નામે પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત ગ્રંથનું મૂળ નામ. ચરકસંહિતાના પ્રવક્તા જેમ આત્રેય છે અને સુશ્રુતસંહિતાના ઉપદેશક જેમ ધન્વંતરિ છે તેમ ‘કાશ્યપસંહિતા’ના પ્રવક્તા કશ્યપ રહ્યા છે. કશ્યપે કહેલી તે ‘કાશ્યપસંહિતા’. મહર્ષિ કશ્યપનું નામ ‘મરીચિ કશ્યપ’ તરીકે પણ આવે છે. ચરકસંહિતામાં પણ મારીચ કશ્યપનો ઉલ્લેખ છે. ઋચિકપુત્ર જીવકે કાશ્યપતંત્રનો…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠ (wood)
કાષ્ઠ (wood) સપુષ્પ, ઉચ્ચવર્ગીય વનસ્પતિઓની છાલની નીચે આવેલ કઠણ અને રેસાયુક્ત પદાર્થ. તે કઠણ થયેલ કોષોમાંથી બને છે. રાસાયણિક બંધારણની ર્દષ્ટિએ કાષ્ઠ એ ‘સેલ્યુલોઝ’, ‘હેમિસેલ્યુલોઝ’ અને કાષ્ઠદ્રવ્ય (lignin) જેવા કાર્બનિક બહુલકો(polymers)નું મિશ્રણ છે. કાષ્ઠનાં બે મુખ્ય કાર્યો : રોપ એટલે કે વૃક્ષને ટેકો આપવાનું અને મૂળ દ્વારા સ્વીકારેલા પાણી અને…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠ-આધારિત રસાયણો
કાષ્ઠ-આધારિત રસાયણો : કાષ્ઠમાંથી મેળવવામાં આવતાં રસાયણો. પ્રાચીન સમયમાં કાષ્ઠમાંથી ઘણાં રસાયણો મેળવવામાં આવતાં. કાષ્ઠમાંથી રસાયણો મેળવવાની પ્રાવૈધિક ઉપયોગિતા અને આર્થિક યોગ્યતા વ્યવહારુ માલૂમ પડી છે ત્યાં તે પ્રક્રિયા ચાલુ રાખવામાં આવેલી છે. કાષ્ઠવૃક્ષો(woody plants)માં પ્રકાશ- સંશ્લેષણથી બનેલાં ઘણાં કાર્બનિક સંયોજનો છે. ઘણાં વર્ષો પૂર્વે આ વૃક્ષો જમીનમાં જીવાવશેષ તરીકે…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠલતા (lianas)
કાષ્ઠલતા (lianas) : રાક્ષસકાય વેલા. તે પ્રકાંડની અંદર દ્વિતીયક વૃદ્ધિ (secondary growth) થવાથી લચી પડતી આરોહી વનસ્પતિઓ છે. તેમનાં વિવિધ અંગોનાં રૂપાંતરણથી તે ઉપર ચડે છે, જેમ કે આશ્લેષી પ્રકાંડ અગ્રખાખર વેલ(butea superba Roxb)માં, વેરવિખેર પથરાયેલા કંટકો નેતર(calamus rotang Roxb)માં, અસાધારણ મૂળ ટેકોમારિયામાં, પ્રકાંડ તંતુ હાડસાંકળ(Vitis quadrangularis)માં, પર્ણદંડ મોરવેલ(Clematis triloba…
વધુ વાંચો >કાષ્ઠશિલ્પ
કાષ્ઠશિલ્પ : કાષ્ઠમાં કોતરેલું શિલ્પ. સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે પાષાણના શિલ્પીઓએ કાષ્ઠના કારીગરો પાસેથી પાષાણ શિલ્પકળા હસ્તગત કરી. પથ્થરનું કોતરકામ કાષ્ઠના શિલ્પ કરતાં ઘણું મોડું વિકાસ પામ્યું. આ પ્રકારના પ્રાચીન જાણીતા દાખલા ભારતમાં કાર્લા, અજન્તા, નાસિક, મહાબલિપુરમ્ તથા અન્ય સ્થળોએથી મળી આવે છે. તેમાંથી સ્પષ્ટ થાય છે કે સ્થાપત્યમાં…
વધુ વાંચો >કાસ
કાસ : ખાંસી કે ઉધરસનો રોગ. આયુર્વેદમાં કાસ રોગની ઉત્પત્તિનાં અનેક કારણો આપ્યાં છે. મુખ, નાક, કે ગળામાં ધુમાડાનો તેમજ ધૂળનો પ્રવેશ થવાથી, વાયુ દ્વારા પ્રેરિત આમરસ મુખમાં આવી જવાથી, અતિરુક્ષ શીત – સ્નિગ્ધ – ખાટું – ખારું ભોજન કરવાથી, અધિક વ્યાયામ કરવાથી તેમજ છીંકના વેગો રોકવાથી કાસ ઉત્પન્ન થાય…
વધુ વાંચો >કાસકુઠાર રસ
કાસકુઠાર રસ : આયુર્વેદનું ઔષધ. શુદ્ધ હિંગળોક, કાળાં મરી, શુદ્ધ ગંધક, સૂંઠ, લીંડીપીપર અને શુદ્ધ ટંકણખાર – આ બધી ચીજો સમાન ભાગે લઈ, ખરલ કરી, બારીક ચૂર્ણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. દવા આદુંના રસ સાથે 1થી 2 રતીની માત્રામાં આપવાથી દારુણ સન્નિપાત, વિવિધ પ્રકારની ખાંસી તથા માથાના રોગોમાં લાભ થાય…
વધુ વાંચો >કાસની (ચિકોરી)
કાસની (ચિકોરી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા એસ્ટરેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cichorium intybus Linn. (ગુ. કાસની, કાશીની, કાસ્ની; અં. ચિકોરી, વાઇલ્ડ એન્ડિવ) છે. તેના સહસભ્યોમાં ભાંગરો, અક્કલગરો, ગોરખમુંડી, સૂર્યમુખી, કસુંબો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તે બહુવર્ષાયુ, 30 સેમી.થી 90 સેમી. ઊંચી, શાકીય વનસ્પતિ છે. તેનું સોટીમૂળ માંસલ અને…
વધુ વાંચો >કાસમભાઈ
કાસમભાઈ (જ. 10 માર્ચ 1906, ઊંબરી, જિ. મહેસાણા; અ. 1969) : ગુજરાતની જૂની રંગભૂમિના નટ અને દિગ્દર્શક. પિતા નથ્થુભાઈ અને માતા રાજબાઈ. ભણતર કેવળ ત્રીજા ધોરણ સુધીનું. 1915માં છ મહિના પગાર વિના નકુભાઈ શાહની ‘શ્રી આર્યનૈતિક નાટક સમાજ’ કંપનીના બાલવૃન્દમાં ગીત ગાવાનું કામ કર્યું; પછી માસિક ત્રણ રૂપિયા પગાર થયો.…
વધુ વાંચો >