૨૫.૦૭
હંટ, આર. ટિમૉથી (Hunt, R. Timothy)થી હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (આયુર્વિજ્ઞાન)
હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન (hydroxyl amine)
હાઇડ્રૉક્સિલ એમાઇન (hydroxyl amine) : એમોનિયા(NH3)-માંના એક હાઇડ્રોજનનું –OH સમૂહ દ્વારા વિસ્થાપન (substitution) થવાથી મળતો એમોનિયા કરતાં નિર્બળ એમાઇન. સૂત્ર H2NOH. તે વિપક્ષ (trans) સ્વરૂપે હોય છે : તેમાં N–O અંતર 1.46 Å હોય છે. તે વિવિધ પદ્ધતિઓ દ્વારા મેળવી શકાય છે : (i) નાઇટ્રિક ઑક્સાઇડ(NO)ના નવજાત (nascent) હાઇડ્રોજન વડે…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન (hydrogen)
હાઇડ્રોજન (hydrogen) : આવર્તક કોષ્ટકમાંના 1લા (અગાઉના IA) સમૂહમાં આવેલું પ્રથમ તત્વ. સંજ્ઞા H. બ્રહ્માંડમાં તે સૌથી વધુ વિપુલતા ધરાવતું અને હલકામાં હલકું રાસાયણિક તત્વ છે. પૃથ્વીની સપાટી ઉપર આવેલાં તત્વોનાં પરમાણુઓની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ તેની વિપુલતા ઑક્સિજન અને સિલિકન પછી આવે છે. તેના સંગલન(fusion)થી ઉદભવતી ઉષ્માનાભિકીય (thermonuclear) ઊર્જા એ સૂર્ય…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન અને ડ્યુટેરિયમ (હાઇડ્રોજન–1 અને 2)
હાઇડ્રોજન અને ડ્યુટેરિયમ (હાઇડ્રોજન–1 અને 2) : આવર્તક (periodic) કોષ્ટકમાં પ્રથમ સ્થાન ધરાવતું હલકામાં હલકું તત્વ અને તેનો પ્રથમ સમસ્થાનિક (isotope). હાઇડ્રોજન–1 : સામાન્ય સંજોગોમાં હાઇડ્રોજન ગંધ, સ્વાદ અને રંગવિહીન વાયુ છે. તેની રાસાયણિક સંજ્ઞા (H) છે. તેની ન્યૂક્લિયસમાં ધનવિદ્યુતભાર ધરાવતો એક પ્રોટૉન હોય છે અને તેની આસપાસની કક્ષામાં ભ્રમણ…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન આયન (hydrogen ion)
હાઇડ્રોજન આયન (hydrogen ion) : પાણીના અણુઓ સાથે સંયોજિત હાઇડ્રોજન નાભિક (nucleus) અથવા પ્રોટૉન. આમ તો હાઇડ્રોજન કેટાયન (cation) એ હાઇડ્રોજન પરમાણુ પોતાનો એક ઇલેક્ટ્રૉન ગુમાવી દે ત્યારે ઉદભવતો ખુલ્લો (bare) પ્રોટૉન છે જે અજોડ (unique) ગુણધર્મો ધરાવે છે; જેમ કે, પાણી (H2O) માટે તેને એટલું પ્રબળ આકર્ષણ હોય છે…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન-ક્લોરાઇડ (hydrogen chloride) અથવા હાઇડ્રોક્લોરિક ઍસિડ
હાઇડ્રોજન-ક્લોરાઇડ (hydrogen chloride) અથવા હાઇડ્રોક્લોરિક ઍસિડ : હાઇડ્રોજન અને ક્લોરિનનું સંયોજન. સૂત્ર HCl. તેનું જલીય દ્રાવણ હાઇડ્રોક્લોરિક ઍસિડ તરીકે ઓળખાય છે. 1648માં ગ્લોબરે સામાન્ય મીઠું અને સાંદ્ર સલ્ફ્યુરિક ઍસિડના મિશ્રણને ગરમ કરીને તે મેળવ્યો હતો. પ્રીસ્ટલીએ તેનું નામ ખનિજ ઍસિડ રાખ્યું, જ્યારે લેવોઇઝિયરે તેને મ્યુરિયેટિક (muriatic) ઍસિડ તરીકે ઓળખાવ્યો હતો.…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન પેરૉક્સાઇડ (hydrogen peroxide)
હાઇડ્રોજન પેરૉક્સાઇડ (hydrogen peroxide) : હાઇડ્રોજન અને ઑક્સિજન તત્વોનું બનેલું દ્વિઅંગી સંયોજન. અણુસૂત્ર H2O2. સંરચનાકીય સૂત્ર H–O–O–H. કુદરતમાં ઘણું કરીને તે અલ્પ પ્રમાણમાં વરસાદી તથા કુદરતી બરફમાં મળી આવે છે. આંતરતારાકીય (interstellar) અવકાશમાં તે પારખી શકાયું નથી. 1818માં ફ્રેંચ રસાયણજ્ઞ લૂઇ-જેક્સ થેનાર્ડે તેની શોધ કરેલી અને તેને eau oxygenee નામ…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન બંધ
હાઇડ્રોજન બંધ : જુઓ રાસાયણિક બંધ.
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન બૉમ્બ
હાઇડ્રોજન બૉમ્બ : ભારે હાઇડ્રોજન (ડ્યુટેરિયમ કે ટ્રિટિયમ) થકી અનિયંત્રિત, સ્વનિર્ભર, થરમૉન્યૂક્લિયર સંલયન (fusion) પ્રક્રિયા વડે પ્રચંડ વિસ્ફોટ માટે વપરાતી પ્રયુક્તિ, સંલયન-પ્રક્રિયામાં ઊર્જા-પ્રચુર એવી બે ન્યૂક્લિયસ વચ્ચે સંઘાત દરમિયાન તેમના પ્રોટૉન અને ન્યૂટ્રૉનની અન્યોન્ય પુનર્ગોઠવણી દ્વારા બે કે વધુ પ્રક્રિયકો પેદા થાય છે. તે ઉપરાંત આઇન્સ્ટાઇનના સૂત્ર ઊર્જા E =…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (આયુર્વિજ્ઞાન)
હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (આયુર્વિજ્ઞાન) : કહોવાયેલાં ઈંડાંનો કે વાછૂટમાંનો દુર્ગંધવાળો, રંગવિહીન, ઝેરી અને જ્વલનશીલ વાયુ. તેનું રાસાયણિક સૂત્ર છે H2S. ગટર કે મોટા આંતરડામાં ઑક્સિજનની ગેરહાજરીમાં જ્યારે સેન્દ્રિય (organic) પદાર્થોમાંના સલ્ફેટનું જીવાણુઓ (bacteria) દ્વારા વિઘટન થાય ત્યારે તે ઉત્પન્ન થાય છે. તેને અજારક પાચન (anaerobic digestion) કહે છે. તે જ્વાળામુખીના વાયુઓ,…
વધુ વાંચો >હંટ આર. ટિમૉથી (Hunt R. Timothy)
હંટ, આર. ટિમૉથી (Hunt, R. Timothy) (જ. 19 ફેબ્રુઆરી 1943, નેટસન, વિરાલ, લિવરપુલ પાસે, યુ.કે.) : સન 2001ના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તબીબીવિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યાનો આ પુરસ્કાર તેમણે લેલૅન્ડ હાર્ટવેલ અને સર પોલ નર્સ સાથે સરખે ભાગે મેળવ્યો હતો. તેમણે કોષચક્ર(cell cycle)ના મુખ્ય નિયામકોની શોધ કરી હતી. સજીવ કોષ તેની અચલ…
વધુ વાંચો >હંટ (હેન્રી સેસિલ) જૉન હંટ બૅરન
હંટ, (હેન્રી સેસિલ) જૉન હંટ, બૅરન (જ. 1910, માર્લબરો, ઇંગ્લૅન્ડ) : નામી આંગ્લ પર્વતારોહક. તેઓ બ્રિટનના લશ્કરી અફસર હતા અને તેમણે ભારત અને યુરોપમાં લશ્કરી અને પર્વતારોહણની સેવા બજાવી હતી. 1953માં તેમણે માઉન્ટ એવરેસ્ટ પરના પ્રથમ સફળ અભિયાનનું નેતૃત્વ સંભાળ્યું હતું. 1958માં કૉકેસિયન પર્વતના આરોહણ-અભિયાન માટેની બ્રિટિશ-સોવિયેત ટુકડીમાં બ્રિટિશ ટુકડીનું…
વધુ વાંચો >હંટિંગ્ટન એલ્સવર્થ (Huntington Ellsworth)
હંટિંગ્ટન, એલ્સવર્થ (Huntington, Ellsworth) (જ. 16 સપ્ટેમ્બર 1876, ઇલિનૉય, યુ.એસ.; અ. 17 ઑક્ટોબર 1947, કનેક્ટિકટ, યુ.એસ.) : મુખ્યત્વે ભૂગોળવિદ, તદુપરાંત તેઓ ભૌતિકશાસ્ત્રી, હવામાનશાસ્ત્રી, ભૂસ્તરવિદ તરીકે પણ જાણીતા બનેલા. તેઓ સંભવવાદમાં માનતા હતા. એલ્સવર્થ હંટિંગ્ટન તેમણે તેમની કારકિર્દીનો પ્રારંભ ભૌતિકશાસ્ત્રી તરીકે કરેલો. 1904માં તેમણે હવામાનશાસ્ત્ર પર ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. તેમણે ‘આબોહવાની…
વધુ વાંચો >હંસ દમયંતી મત્તુ ઇતર રૂપકગલુ (1965)
હંસ દમયંતી મત્તુ ઇતર રૂપકગલુ (1965) : પી. ટી. નરસિંહાચાર (જ. 1905) રચિત કન્નડ નાટ્યસંગ્રહ. આ કૃતિ બદલ તેમને 1966ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. આ સંગ્રહ 8 સંગીતમય નાટકોનો બનેલો છે. તે પૈકી 4 પ્રખ્યાત મહાકાવ્યો પર આધારિત છે, જ્યારે બીજાં 4 ઋતુઓને લગતાં છે. પ્રથમ…
વધુ વાંચો >હંસપાશ (Cygnus Loop)
હંસપાશ (Cygnus Loop) : હંસમંડળ(Cygnus)માં આવેલી વાયુના ગોટાના ગોળ કવચ જેવી નિહારમયતા (nebulosity) ધરાવતી અથવા પાશ એટલે કે દોરડાના ગોળ ફાંસા (loop) જેવો આકાર ધરાવતી તંતુમય વિરાટ નિહારિકા. આ નિહારિકા ઉત્સર્જિત પ્રકારની (emission nebula) છે. હંસની નિહારિકાનો વ્યાપ અંદાજે 80 પ્રકાશવર્ષ જેટલો છે અને તે આપણાથી આશરે 2,500 પ્રકાશવર્ષ દૂર…
વધુ વાંચો >હંસરાજ (તનુબીજાણુધાનીય = લેપ્ટોસ્પોરેન્જિયેટી)
હંસરાજ (તનુબીજાણુધાનીય = લેપ્ટોસ્પોરેન્જિયેટી) : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના ફિલિકોફાઇટા (પ્ટેરોફાઇટા) વિભાગનો એક વર્ગ. આ વર્ગમાં 232 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 8,680 જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેમને ‘હંસરાજ’ (fern) તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. તે ઉષ્ણકટિબંધીય વર્ષા-જંગલોમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં થતી હોવા છતાં સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં પણ જોવા મળે છે. તે ભેજવાળી, છાયાયુક્ત અને ઠંડી…
વધુ વાંચો >હંસાઉલી
હંસાઉલી : ભવાઈના પિતા કહેવાતા અસાઇતે ઈ. સ. 1371માં લખેલી કુલ 438 કડીનું પૂર ધરાવતી મધ્યકાલીન ગુજરાતી પ્રેમકથા. દુહા અને ચોપાઈમાં લખાયેલી હસ્તપ્રતના રૂપમાં ઉપલબ્ધ બનેલી આ પહેલી મનોરંજક પદ્યવાર્તા છે. એનું કથાનક આ પ્રમાણે છે : પાટણપુર પહિઠાણના રાજા નરવાહનને સ્વપ્ન આવ્યું કે એનાં લગ્ન કણયાપુર પાટણના કનકભ્રમ રાજાની…
વધુ વાંચો >હાઈ એનર્જી ઍસ્ટ્રૉફિઝિકલ ઑબ્ઝર્વેટરી (HEAO) ઉપગ્રહ શ્રેણી
હાઈ એનર્જી ઍસ્ટ્રૉફિઝિકલ ઑબ્ઝર્વેટરી (HEAO) ઉપગ્રહ શ્રેણી : અધિક શક્તિ ધરાવતાં ક્ષ-કિરણો અને કૉસ્મિક કિરણોનો ખગોળ-ભૌતિકીય અભ્યાસ કરવા માટે તૈયાર કરવામાં આવેલા અમેરિકાના ઉપગ્રહોની શ્રેણી. તેને High Energy Astrophysical Observatory અથવા ટૂંકમાં HEAO નામ આપવામાં આવ્યું હતું. આ શ્રેણીમાં કુલ ત્રણ ઉપગ્રહો હતા, જેની વિગતો નીચે પ્રમાણે છે : HEAO-1…
વધુ વાંચો >હાઈકુ
હાઈકુ : જાપાનનો એક અતિ પ્રતિષ્ઠા પામેલો કાવ્યપ્રકાર. છેલ્લાં પાંચસો વર્ષથી જાપાનની શ્રેષ્ઠ કોટીની કવિતા હાઈકુમાં ઊતરતી રહી છે. ઇંગ્લૅન્ડ અને અમેરિકામાં તેનું આકર્ષણ ઘણું છે. જાપાની હાઈકુનાં અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર થયેલાં છે. અંગ્રેજીમાં પણ હાઈકુ પ્રકારની રચનાઓ વર્ષોથી થતી આવી છે. ગુજરાતી અને અન્ય ભારતીય ભાષાઓમાં પણ તેના પ્રયોગો થતા…
વધુ વાંચો >હાઇઝન્બર્ગનો સિદ્ધાંત
હાઇઝન્બર્ગનો સિદ્ધાંત : જુઓ પરમાણુ બંધારણ.
વધુ વાંચો >