૨૫.૦૭
હંટ, આર. ટિમૉથી (Hunt, R. Timothy)થી હાઇડ્રોજન સલ્ફાઇડ (આયુર્વિજ્ઞાન)
હાઇઝન્બર્ગ વેર્નર (કાર્લ)
હાઇઝન્બર્ગ, વેર્નર (કાર્લ) (જ. 5 ડિસેમ્બર 1901, વુર્ઝબર્ગ, જર્મની; અ. 1 ફેબ્રુઆરી 1976, મ્યૂનિક) : ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકીના સર્જન અને વિકાસમાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવનાર જર્મન ભૌતિકવિજ્ઞાની, ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકીના સર્જન અને પ્રયોજનને કારણે હાઇડ્રોજનનાં વિવિધ સ્વરૂપો(autotropic forms)ની શોધ કરવા બદલ 1932માં તેમને ભૌતિકવિજ્ઞાનનો નોબેલ પુરસ્કાર મળ્યો હતો. વેર્નર (કાર્લ) હાઇઝન્બર્ગ તેમના પિતા…
વધુ વાંચો >હાઇડેગર માર્ટિન (Heidegger Martin)
હાઇડેગર, માર્ટિન (Heidegger, Martin) (જ. 26 સપ્ટેમ્બર 1889, મેસકિર્ખ, જર્મની; અ. 26 મે 1976, મેસકિર્ખ, જર્મની) : જર્મન તત્વચિંતક. આ જર્મન ચિંતક હાઇડેગરના વિચારો વિશે વીસમી સદીના ચોથાથી આઠમા દાયકા સુધી પાશ્ચાત્યયુરોપીય તત્વચિંતનમાં ખૂબ ઊહાપોહ થયો છે. પ્રખ્યાત જર્મન ચિંતક હુસેર્લ(1859 –1938)ના ચિંતનથી હાઇડેગર ખૂબ જ પ્રભાવિત થયા હતા. હાઇડેગરે…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રાઇડ (hydride)
હાઇડ્રાઇડ (hydride) : હાઇડ્રોજનનાં ધાતુ અથવા ઉપધાતુ (meta-lloid) તત્વો સાથેનાં દ્વિઅંગી (binary) સંયોજનો. તત્વ કયા પ્રકારનો હાઇડ્રાઇડ બનાવશે તે તેની વિદ્યુતઋણતા (electro-negativity) ઉપર આધાર રાખે છે. હાઇડ્રાઇડ સંયોજનોને નીચેના વર્ગોમાં વહેંચી શકાય : (1) આયનિક (ionic) અથવા ક્ષાર જેવા (salt-like) હાઇડ્રાઇડ, (2) સહસંયોજક (covalent) અથવા આણ્વિક (molecular) હાઇડ્રાઇડ, (3) ધાત્વીય…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રિલા
હાઇડ્રિલા : વનસ્પતિઓના એકદળી વર્ગમાં આવેલા હાઇડ્રૉકૅરિટેસી કુળની એક જલજ પ્રજાતિ. તે તળાવો અને નદીઓમાં વિપુલ પ્રમાણમાં નિમગ્ન (submerged) સ્થિતિમાં મળી આવે છે. Hydrilla verticillata Pregl.(હિં. બં. ઝાંગી, કુરેલી; તે. પુનાચુ, પાચી, નચુ; પં. જાલા, મુંબઈ-સાખરી શેવાળ; ગુ. બામ)નું પ્રકાંડ પાતળું અને નાજુક હોય છે. તેની ગાંઠો પરથી અસ્થાનિક (adventitious)…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રેઝીન (hydrazine)
હાઇડ્રેઝીન (hydrazine) : એમોનિયા જેવી વાસવાળો, બે નાઇટ્રોજન પરમાણુઓ ધરાવતો, નાઇટ્રોજનનો હાઇડ્રાઇડ. સૂત્ર NH4 અથવા H2NNH2. રંગવિહીન, ધૂમાયમાન (fuming) પ્રવાહી અથવા સફેદ ઘન પદાર્થ. ગ.બિં. 1.4° સે.; ઉ.બિં. 113.5° સે.; સાપેક્ષ ઘનતા 1.01 (પ્રવાહી). ઇથેનોલમાં દ્રાવ્ય પણ પાણીમાં વધુ દ્રાવ્ય. ક્લૉરોફૉર્મ કે ઈથરમાં અદ્રાવ્ય. રાશિગ (Raschig) સંશ્લેષણ દ્વારા એમોનિયા અને…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રેટ (hydrate)
હાઇડ્રેટ (hydrate) : એવું ઘન સંયોજન કે જેમાં પાણી H2O અણુઓ રૂપે જોડાયેલું હોય છે. ઘણા સ્ફટિકીય ક્ષારો સંયોજનના એક મોલ-દીઠ પાણીના 1, 2, 3 અથવા વધુ મોલ ધરાવતા હાઇડ્રેટ બનાવે છે; દા. ત., નિર્જળ કૉપર સલ્ફેટ એ CuSO4 સૂત્ર ધરાવતો સફેદ ઘન પદાર્થ છે. પાણીમાંથી તેનું સ્ફટિકીકરણ કરતાં તે…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રેલેઝિન
હાઇડ્રેલેઝિન : નસોને પહોળી કરીને લોહીનું દબાણ ઘટાડતું ઔષધ. તે મૂળ પ્રતિહિસ્ટામિન દ્રવ્ય તરીકે વિકસ્યું હતું; પરંતુ તે લોહીનું દબાણ ઘટાડતું હોવાથી તે વિષમોર્જા(allergy)ને બદલે લોહીના ઊંચા દબાણના રોગમાં ઉપયોગી નીવડ્યું છે. તેની રાસાયણિક સંરચના આકૃતિમાં દર્શાવી છે : ઔષધીય કાર્ય : તે ધમનિકાઓના સ્નાયુતંતુઓને શિથિલ કરીને તેમને પહોળા કરે…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રોકાર્બનો (hydrocarbons)
હાઇડ્રોકાર્બનો (hydrocarbons) : માત્ર કાર્બન અને હાઇડ્રોજન તત્ત્વો ધરાવતાં રાસાયણિક સંયોજનો. જે હાઇડ્રોકાર્બનોનાં કાર્બન પરમાણુઓ સળંગ [અખંડ, અવિચ્છિન્ન (continuous)] કે અશાખાન્વિત (nonbranched) ક્રમમાં જોડાયેલાં હોય તેમને સામાન્ય (normal) હાઇડ્રોકાર્બનો કહે છે. તેમને રેખીય અથવા સરળ શૃંખલાવાળાં હાઇડ્રોકાર્બન પણ કહે છે. કુદરતી વાયુમાં વધુ પ્રમાણમાં મળી આવતો મિથેન (CH4) તથા થોડા…
વધુ વાંચો >હાઇડ્રૉક્લોરિક ઍસિડ
હાઇડ્રૉક્લોરિક ઍસિડ : જુઓ હાઇડ્રોજન ક્લોરાઇડ.
વધુ વાંચો >હાઇડ્રૉક્સાઇડ (hydroxide)
હાઇડ્રૉક્સાઇડ (hydroxide) : એક અથવા વધુ હાઇડ્રૉક્સાઇડ (OH–) સમૂહ ધરાવતું રાસાયણિક સંયોજન. હાઇડ્રૉક્સાઇડ સમૂહમાં ઑક્સિજન અને હાઇડ્રોજન દરેકનો એક એક પરમાણુ પરસ્પર સહસંયોજક (covalent) બંધ વડે આબંધિત (bonded) હોય છે અને તે ઋણાયન (ઋણ વીજભારિત આયન, enion) તરીકે વર્તે છે. હાઇડ્રૉક્સાઇડ સંયોજનમાં ધનાયન (ધનવીજભારિત આયન, cation) સામાન્ય રીતે ધાતુનો (દા.…
વધુ વાંચો >હંટ આર. ટિમૉથી (Hunt R. Timothy)
હંટ, આર. ટિમૉથી (Hunt, R. Timothy) (જ. 19 ફેબ્રુઆરી 1943, નેટસન, વિરાલ, લિવરપુલ પાસે, યુ.કે.) : સન 2001ના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તબીબીવિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યાનો આ પુરસ્કાર તેમણે લેલૅન્ડ હાર્ટવેલ અને સર પોલ નર્સ સાથે સરખે ભાગે મેળવ્યો હતો. તેમણે કોષચક્ર(cell cycle)ના મુખ્ય નિયામકોની શોધ કરી હતી. સજીવ કોષ તેની અચલ…
વધુ વાંચો >હંટ (હેન્રી સેસિલ) જૉન હંટ બૅરન
હંટ, (હેન્રી સેસિલ) જૉન હંટ, બૅરન (જ. 1910, માર્લબરો, ઇંગ્લૅન્ડ) : નામી આંગ્લ પર્વતારોહક. તેઓ બ્રિટનના લશ્કરી અફસર હતા અને તેમણે ભારત અને યુરોપમાં લશ્કરી અને પર્વતારોહણની સેવા બજાવી હતી. 1953માં તેમણે માઉન્ટ એવરેસ્ટ પરના પ્રથમ સફળ અભિયાનનું નેતૃત્વ સંભાળ્યું હતું. 1958માં કૉકેસિયન પર્વતના આરોહણ-અભિયાન માટેની બ્રિટિશ-સોવિયેત ટુકડીમાં બ્રિટિશ ટુકડીનું…
વધુ વાંચો >હંટિંગ્ટન એલ્સવર્થ (Huntington Ellsworth)
હંટિંગ્ટન, એલ્સવર્થ (Huntington, Ellsworth) (જ. 16 સપ્ટેમ્બર 1876, ઇલિનૉય, યુ.એસ.; અ. 17 ઑક્ટોબર 1947, કનેક્ટિકટ, યુ.એસ.) : મુખ્યત્વે ભૂગોળવિદ, તદુપરાંત તેઓ ભૌતિકશાસ્ત્રી, હવામાનશાસ્ત્રી, ભૂસ્તરવિદ તરીકે પણ જાણીતા બનેલા. તેઓ સંભવવાદમાં માનતા હતા. એલ્સવર્થ હંટિંગ્ટન તેમણે તેમની કારકિર્દીનો પ્રારંભ ભૌતિકશાસ્ત્રી તરીકે કરેલો. 1904માં તેમણે હવામાનશાસ્ત્ર પર ઊંડો અભ્યાસ કર્યો. તેમણે ‘આબોહવાની…
વધુ વાંચો >હંસ દમયંતી મત્તુ ઇતર રૂપકગલુ (1965)
હંસ દમયંતી મત્તુ ઇતર રૂપકગલુ (1965) : પી. ટી. નરસિંહાચાર (જ. 1905) રચિત કન્નડ નાટ્યસંગ્રહ. આ કૃતિ બદલ તેમને 1966ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. આ સંગ્રહ 8 સંગીતમય નાટકોનો બનેલો છે. તે પૈકી 4 પ્રખ્યાત મહાકાવ્યો પર આધારિત છે, જ્યારે બીજાં 4 ઋતુઓને લગતાં છે. પ્રથમ…
વધુ વાંચો >હંસપાશ (Cygnus Loop)
હંસપાશ (Cygnus Loop) : હંસમંડળ(Cygnus)માં આવેલી વાયુના ગોટાના ગોળ કવચ જેવી નિહારમયતા (nebulosity) ધરાવતી અથવા પાશ એટલે કે દોરડાના ગોળ ફાંસા (loop) જેવો આકાર ધરાવતી તંતુમય વિરાટ નિહારિકા. આ નિહારિકા ઉત્સર્જિત પ્રકારની (emission nebula) છે. હંસની નિહારિકાનો વ્યાપ અંદાજે 80 પ્રકાશવર્ષ જેટલો છે અને તે આપણાથી આશરે 2,500 પ્રકાશવર્ષ દૂર…
વધુ વાંચો >હંસરાજ (તનુબીજાણુધાનીય = લેપ્ટોસ્પોરેન્જિયેટી)
હંસરાજ (તનુબીજાણુધાનીય = લેપ્ટોસ્પોરેન્જિયેટી) : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના ફિલિકોફાઇટા (પ્ટેરોફાઇટા) વિભાગનો એક વર્ગ. આ વર્ગમાં 232 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 8,680 જાતિઓનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેમને ‘હંસરાજ’ (fern) તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. તે ઉષ્ણકટિબંધીય વર્ષા-જંગલોમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં થતી હોવા છતાં સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં પણ જોવા મળે છે. તે ભેજવાળી, છાયાયુક્ત અને ઠંડી…
વધુ વાંચો >હંસાઉલી
હંસાઉલી : ભવાઈના પિતા કહેવાતા અસાઇતે ઈ. સ. 1371માં લખેલી કુલ 438 કડીનું પૂર ધરાવતી મધ્યકાલીન ગુજરાતી પ્રેમકથા. દુહા અને ચોપાઈમાં લખાયેલી હસ્તપ્રતના રૂપમાં ઉપલબ્ધ બનેલી આ પહેલી મનોરંજક પદ્યવાર્તા છે. એનું કથાનક આ પ્રમાણે છે : પાટણપુર પહિઠાણના રાજા નરવાહનને સ્વપ્ન આવ્યું કે એનાં લગ્ન કણયાપુર પાટણના કનકભ્રમ રાજાની…
વધુ વાંચો >હાઈ એનર્જી ઍસ્ટ્રૉફિઝિકલ ઑબ્ઝર્વેટરી (HEAO) ઉપગ્રહ શ્રેણી
હાઈ એનર્જી ઍસ્ટ્રૉફિઝિકલ ઑબ્ઝર્વેટરી (HEAO) ઉપગ્રહ શ્રેણી : અધિક શક્તિ ધરાવતાં ક્ષ-કિરણો અને કૉસ્મિક કિરણોનો ખગોળ-ભૌતિકીય અભ્યાસ કરવા માટે તૈયાર કરવામાં આવેલા અમેરિકાના ઉપગ્રહોની શ્રેણી. તેને High Energy Astrophysical Observatory અથવા ટૂંકમાં HEAO નામ આપવામાં આવ્યું હતું. આ શ્રેણીમાં કુલ ત્રણ ઉપગ્રહો હતા, જેની વિગતો નીચે પ્રમાણે છે : HEAO-1…
વધુ વાંચો >હાઈકુ
હાઈકુ : જાપાનનો એક અતિ પ્રતિષ્ઠા પામેલો કાવ્યપ્રકાર. છેલ્લાં પાંચસો વર્ષથી જાપાનની શ્રેષ્ઠ કોટીની કવિતા હાઈકુમાં ઊતરતી રહી છે. ઇંગ્લૅન્ડ અને અમેરિકામાં તેનું આકર્ષણ ઘણું છે. જાપાની હાઈકુનાં અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર થયેલાં છે. અંગ્રેજીમાં પણ હાઈકુ પ્રકારની રચનાઓ વર્ષોથી થતી આવી છે. ગુજરાતી અને અન્ય ભારતીય ભાષાઓમાં પણ તેના પ્રયોગો થતા…
વધુ વાંચો >હાઇઝન્બર્ગનો સિદ્ધાંત
હાઇઝન્બર્ગનો સિદ્ધાંત : જુઓ પરમાણુ બંધારણ.
વધુ વાંચો >