૨૪.૧૪
સ્પેક્ટ્રમ, સ્પેક્ટ્રોસ્કોપ અને સ્પેક્ટ્રમશાસ્ત્રથી સ્પેન્સર, હર્બર્ડ
સ્પેન્સર હર્બર્ટ
સ્પેન્સર, હર્બર્ટ (જ. 27 એપ્રિલ 1820, ડર્બી, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1903) : વિક્ટોરિયન યુગના બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા ચિંતક. સ્પેન્સરે વિક્ટોરિયન યુગ તરીકે જાણીતા સમયમાં જીવવિજ્ઞાન, મનોવિજ્ઞાન, રાજ્યશાસ્ત્ર, સમાજશાસ્ત્ર અને માનવશાસ્ત્રના વિકાસમાં મહત્વની ભૂમિકા ખૂબ અસરકારક રીતે ભજવી પોતાની બહુમુખી પ્રતિભાનો પરિચય કરાવ્યો હતો. એ રીતે તેઓ 19મી સદીના એક ઉત્કૃષ્ટ પ્રતિભાવંત…
વધુ વાંચો >સ્પેક્ટ્રમ સ્પેક્ટ્રોસ્કોપ અને સ્પેક્ટ્રમશાસ્ત્ર (Spectrum Spectroscope & Spectroscopy)
સ્પેક્ટ્રમ, સ્પેક્ટ્રોસ્કોપ અને સ્પેક્ટ્રમશાસ્ત્ર (Spectrum, Spectroscope, Spectroscopy) વર્ણપટ, તેના અભ્યાસ માટેનું ઉપકરણ અને વિજ્ઞાન. ભૂમિકા : સફેદ રંગના પ્રકાશ રૂપે અનુભવાતું પ્રકાશનું કિરણ વાસ્તવમાં તો જુદા જુદા સાત રંગોની અનુભૂતિ કરાવતા ઘટકોનું મિશ્રણ છે; એ હકીકત તો સૂર્યના કિરણને પ્રિઝમ(prism)માંથી પસાર કરતાં તે તેના ઘટકોમાં વિભાજિત થાય છે, એ પ્રયોગ…
વધુ વાંચો >સ્પેક્ટ્રોકેમિકલ એનાલિસિસ (spectrochemical analysis)
સ્પેક્ટ્રોકેમિકલ એનાલિસિસ (spectrochemical analysis) : સ્પેક્ટ્રમમિતીય (વર્ણપટમિતીય, spectrometric) માપનોના ઉપયોગ દ્વારા નમૂનામાંના તત્વીય (elemental) કે આણ્વીય (molecular) ઘટકો(constituents)ની હાજરી અને તેમની સાંદ્રતા નક્કી કરવાની અનેક ટૅરનિકો પૈકીની એક. આ માપનો પૃથક્કરણ હેઠળના નમૂનામાંથી ઉત્સર્જિત થતા અથવા તેની સાથે પારસ્પરિક ક્રિયા (interaction) કરતા વીજચુંબકીય (electromagnetic) વિકિરણના ગતિક-વિશ્લેષણ(monitering)ને આવશ્યક બનાવે છે. ઐતિહાસિક…
વધુ વાંચો >સ્પેક્ટ્રોકેમિકલ શ્રેણી (spectrochemical series)
સ્પેક્ટ્રોકેમિકલ શ્રેણી (spectrochemical series) : ધાતુ સંકીર્ણો(complexes)માંના d-કક્ષકો(orbitals)ના ઊર્જાસ્તરોનું વિવિધ લિગન્ડો દ્વારા જે માત્રા(magnitude)માં (Δ મૂલ્યોમાં) વિદારણ થાય છે તે ક્રમ દર્શાવતી શ્રેણી. શ્રેણીને મહદ્અંશે ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય : (i) π-બેઇઝો અથવા લુઇસ બેઇઝો (Lewis bases) (ઇલેક્ટ્રૉન-યુગ્મ દાતા) કે જે ઊર્જાસ્તરોનું ઓછામાં ઓછું વિદારણ કરે છે. (દા.ત., Cl– અને…
વધુ વાંચો >સ્પેથોડિયા
સ્પેથોડિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા બિગ્નૉનિયેસી કુળની એક નાની પ્રજાતિ. તે ઉષ્ણકટિબંધીય આફ્રિકાની મૂલનિવાસી (native) છે અને તેને શોભન-વનસ્પતિ તરીકે ઉછેરવામાં આવે છે. ભારતમાં તેની બે જાતિઓનો પ્રવેશ કરાવવામાં આવ્યો છે. સ્પેથોડિયા Spathodia campanulata Beauv. (હિં. રુગતૂરા, તા. પાટડી, તે. પાટડિયા, અં. આફ્રિકન ટ્યૂલિપ ટ્રી, સ્ક્વર્ટ ટ્રી) અનુકૂળ સંજોગોમાં…
વધુ વાંચો >સ્પેન
સ્પેન પશ્ચિમ યુરોપમાં આવેલો દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 36o 00´થી 43o 30´ ઉ. અ. અને 4o 00´ પૂ. રે. થી 9o 30´ પ. રે. વચ્ચેનો 5,04,750 ચોકિમી. જેટલો (ભૂમધ્ય સમુદ્રમાં આવેલા બેલારિક ટાપુઓ તથા ઍટલૅંટિક મહાસાગરમાં આવેલા કૅનેરી ટાપુઓ સહિત) વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર–દક્ષિણ મહત્તમ લંબાઈ…
વધુ વાંચો >સ્પૅનિશ આંતરવિગ્રહ
સ્પૅનિશ આંતરવિગ્રહ : 1936થી 1939 સુધી સ્પેનમાં ચાલેલો વિગ્રહ. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ(1914–1918)માં સ્પેન કોઈ પણ પક્ષે જોડાયું ન હતું. તે સમયે સ્પેનમાં સંસદીય સરકાર અમલમાં હતી. યુદ્ધ સમયે ત્યાં આલ્ફોન્ઝો 13માનું શાસન હતું. વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયા બાદ સ્પેનની આંતરિક અર્થવ્યવસ્થા તૂટવા લાગી હતી. આર્થિક મંદી, હડતાળો તેમજ સામ્યવાદની અસરો માલૂમ પડવા…
વધુ વાંચો >સ્પૅનિશ કળા
સ્પૅનિશ કળા : સ્પેનની ચિત્રકળા અને શિલ્પકળા. સ્પેનનો કળા-ઇતિહાસ લાંબો છે. પ્રાગૈતિહાસિક સમયની – 25,000 વરસોથી પણ વધુ પ્રાચીન ચિત્રકૃતિઓ ધરાવતી આલ્તામીરા ગુફાઓથી સ્પેનની કળાયાત્રાનો આરંભ થાય છે; પણ એ પછી સ્પેનના કળા-ઇતિહાસમાં ત્રેવીસેક હજાર વરસનો ગાળો (gap) પડે છે. ત્યાર બાદ ઈસવી સનનાં પ્રારંભિક વરસો દરમિયાન રોમન સામ્રાજ્યના પ્રતાપે…
વધુ વાંચો >સ્પૅનિશ ભાષા અને સાહિત્ય
સ્પૅનિશ ભાષા અને સાહિત્ય : મૂળ ઇન્ડો–યુરોપિયન ભાષાકુળના ઇટાલિક ઉપકુળની રૉમાન્સ ભાષાજૂથની સ્પૅનિશ ભાષા; ઇબિરિયન દ્વીપકલ્પ, સ્પેન, અમેરિકા ખંડ અને આફ્રિકા ખંડના 25 કરોડથી વધુ માણસો દ્વારા બોલાતી અને લખાતી હતી. સ્પેનના લૅટિન લખાણોમાં ટીકા કે વિવરણ સ્વરૂપમાં સ્પૅનિશ ભાષાના નમૂના ઈ. સ.ની દસમી સદીના ઉપલબ્ધ છે. આશરે 1150માં સાહિત્યના…
વધુ વાંચો >સ્પેન્ડર સ્ટીફન (હેરોલ્ડ) (સર)
સ્પેન્ડર, સ્ટીફન (હેરોલ્ડ) (સર) (જ. 28 ફેબ્રુઆરી 1909, લંડન; અ. 15 જુલાઈ 1995) : અંગ્રેજ કવિ અને વિવેચક. 1930ના ગાળામાં પ્રગતિશીલ વિચારધારાથી છલોછલ નવસર્જનો દ્વારા રાજકીય ચેતનાની અભિવ્યક્તિને કારણે ખૂબ ઝડપથી પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. તે સમય પછી રચાયેલાં કાવ્યોમાં બાહ્ય, રાજકીય પરિસ્થિતિ ઓછી વ્યક્ત થતી જોવા મળે છે, પરંતુ તે કવિતાઓમાં…
વધુ વાંચો >સ્પેન્સર એડમન્ડ
સ્પેન્સર, એડમન્ડ (જ. 1552/1553, લંડન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1599, વેસ્ટમિન્સ્ટર, લંડન) : અંગ્રેજ કવિ. ‘ધ ફેરી ક્વીન’ નામના સુદીર્ઘ કાવ્ય અને ‘સ્પેન્સેરિયન સ્ટાન્ઝા’ નામના પદ્યબંધથી સુપ્રસિદ્ધ. તેમના જીવન વિશે બહુ ઓછું જાણવા મળે છે. તેમનો નાતો મિડલૅન્ડ્ઝના સ્પેન્સર (Spencer) પરિવાર સાથે હતો. આ કુટુંબની ત્રણ સન્નારીઓ- કૅરી, કૉમ્પ્ટન અને સ્ટ્રેન્જને…
વધુ વાંચો >