૨૦.૧૬
વિલ્કિન્સનનું ઉદ્દીપક (Wilkinson’s catalyst)થી વિશિષ્ટ ઉષ્મા (specific heat)
વિલ્કિન્સનનું ઉદ્દીપક (Wilkinson’s catalyst)
વિલ્કિન્સનનું ઉદ્દીપક (Wilkinson’s catalyst) : કાર્બનિક રસાયણમાં હાઇડ્રોજનીકરણ (hydrogenation) માટે ઉપયોગમાં લેવાતો રહોડિયમ સંકીર્ણનો બનેલો એક અગત્યનો સમાંગ (homogeneous) ઉદ્દીપક. રાસાયણિક નામ ક્લોરોટ્રિસ (ટ્રાઇફિનાઇલફૉસ્ફિન) રહોડિયમ અથવા ટ્રિસ (ટ્રાઇફિનાઇલફૉસ્ફિન) ક્લોરોરહોડિયમ (I). સૂત્ર Rh {P(C6H5)3}3Cl. 1965માં જ્યૉફ્રે વિલ્કિન્સને (1921-1996) તેની સૌપ્રથમ શોધ કરી હોવાથી તે આ નામે ઓળખાય છે. RhCl3(aq)નાં ઇથેનોલીય દ્રાવણોનું…
વધુ વાંચો >વિલ્કિન્સ, મૉરિસ
વિલ્કિન્સ, મૉરિસ (જ. 15 ડિસેમ્બર 1916, પાગારોઆ, ન્યૂઝીલૅન્ડ) : બ્રિટિશ જૈવભૌતિક વિજ્ઞાની. આખું નામ મૉરિસ હ્યુજ ફ્રેડરિક વિલ્કિન્સ. તેમણે ડી.એન.એ.ના ક્ષ-કિરણ વિવર્તનના અભ્યાસ દ્વારા ડી.એન.એ.ના આણ્વિક બંધારણ (સંરચના) માટેનું મહત્વનું સંશોધન કરી આપ્યું. જેમ્સ વૉટસન તથા સ્વ. સર ફ્રાન્સિસ ક્રીક્ધો તેમના આ સંશોધને ડી.એન.એ.નું બંધારણ નક્કી કરવામાં ખૂબ ઉપયોગી મદદ…
વધુ વાંચો >વિલ્કી, વેન્ડેલ
વિલ્કી, વેન્ડેલ (જ. 18 ફેબ્રુઆરી 1892, એલ્વુડ, ઇન્ડિયાના અમેરિકા; અ. 8 ઑક્ટોબર 1944, ન્યૂયૉર્ક શહેર) : 1940માં અમેરિકાના પ્રમુખપદ માટે રિપબ્લિકન પક્ષના નિષ્ફળ ઉમેદવાર અને એફ. ડી. રુઝવેલ્ટના પ્રતિસ્પર્ધી. તેમના પિતા વકીલ હતા. સ્નાતક થયા બાદ ઇન્ડિયાના યુનિવર્સિટીમાંથી 1916માં તેઓ કાયદાના સ્નાતક બન્યા. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (191418) દરમિયાન થોડા સમય માટે…
વધુ વાંચો >વિલ્ફ્રેડ, પેરેટૉ
વિલ્ફ્રેડ, પેરેટૉ (જ. 1848, પૅરિસ; અ. 1923) : સમાજશાસ્ત્રના અભ્યાસી. પેરેટૉનો જન્મ ઇટાલિયન માતા-પિતાને ત્યાં થયો હતો. ગણિતશાસ્ત્ર અને ભૌતિકશાસ્ત્રમાં વિદ્યાભ્યાસની શરૂઆત કરીને વીસ વરસ પછી અર્થશાસ્ત્ર, રાજશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્રમાં ઊંડો રસ લેવા લાગ્યા. સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં લોસાને યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્રના પ્રાધ્યાપકનું કામ કર્યું. સમાજશાસ્ત્રમાં યંત્રવાદી (michanistic) વિચારશાખાના સિદ્ધાંત ઉપર અગત્યનું…
વધુ વાંચો >વિલ્બરફોર્સ, વિલિયમ
વિલ્બરફોર્સ, વિલિયમ (જ. 24 ઑગસ્ટ 1759, હલ, યૉર્કશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 29 જુલાઈ 1833, લંડન) : બ્રિટિશ સામ્રાજ્યમાંથી ગુલામોનો વેપાર તથા ગુલામી પ્રથા નાબૂદ કરવાની લડતનો આગેવાન. તેણે કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. તે દરમિયાન ભવિષ્યનો વડો પ્રધાન વિલિયમ પિટ, ધ યંગર તેનો ગાઢ મિત્ર હતો. 1780માં વિલ્બરફોર્સ અને પિટ બંને…
વધુ વાંચો >વિલ્બાય, જૉન
વિલ્બાય, જૉન (જ. 1574, બ્રિટન; અ. 1638, બ્રિટન) : બ્રિટનના શ્રેષ્ઠ મૅડ્રિગલ-સર્જકોમાંનો એક ગણાતો સ્વર-નિયોજક. યુવાનીમાં કિટ્સન પરિવારના સંગીતકાર તરીકે તેણે નોકરી કરેલી. 1613માં આ પરિવારે તેને જમીન ભેટ આપી. તેથી તે પોતે જ નાનકડો જમીનદાર બની ગયો અને યોગક્ષેમની ચિંતા કરવાની જરૂર ન રહેતાં સંગીતસર્જનને તેણે હવે પૂરો સમય…
વધુ વાંચો >વિલ્માર્થ, ક્રિસ્ટૉફર
વિલ્માર્થ, ક્રિસ્ટૉફર (જ. 1943, અમેરિકા) : અલ્પતમવાદી શિલ્પી. અલ્પતમ પ્રયત્નો વડે તેઓ બળૂકી અભિવ્યક્તિમાં સફળ થયા છે. તેમનાં શિલ્પો મારફતે માનવીય હૂંફનો દર્શકોને સહેલાઈથી અહેસાસ થાય છે; પરંતુ આ અભિવ્યક્તિ અમૂર્ત માર્ગે થાય છે, કારણ કે તેઓ માત્ર ત્રિકોણ, પિરામિડ, વર્તુળ, દડો, પરવલય, ચોરસ, ઘન, લંબચોરસ, નળાકાર, શંકુ જેવા ભૌમિતિક…
વધુ વાંચો >વિલ્લુપુરમ્ (Villupuram)
વિલ્લુપુરમ્ (Villupuram) : તામિલનાડુ રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 11° 56´ ઉ. અ. અને 79° 29´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 6,896 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઈશાનમાં તિરુનવલ્લુર, પૂર્વ તરફ બંગાળાનો ઉપસાગર, અગ્નિ તરફ કડલોર, નૈર્ઋત્ય તરફ સેલમ, પશ્ચિમે ધરમપુરી તથા વાયવ્યમાં…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, એડમન્ડ (Wilson Edmund)
વિલ્સન, એડમન્ડ (Wilson Edmund) (જ. 8 મે 1895, રેડ બૅન્ક, ન્યૂ જર્સી, યુ.એસ.; અ. 12 જૂન 1972, ટેલકોટવિલ, ન્યૂયૉર્ક) : વિવેચક, નિબંધકાર અને અગ્રણી સાહિત્યકાર. શિક્ષણ પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીમાં. 1920-21 દરમિયાન ‘વૅનિટી ફેર’ના તંત્રી તરીકે સેવા આપી. પાછળથી 1926-31 દરમિયાન ‘ધ ન્યૂ રિપબ્લિક’(The New Republic)ના સહતંત્રી તરીકે કાર્યરત રહ્યા, અને ત્યારબાદ…
વધુ વાંચો >વિલ્સન, ઍલેક્ઝાંડર
વિલ્સન, ઍલેક્ઝાંડર (જ. 6 જુલાઈ 1766, પૅસ્લે, રે’ન્ફ્ર્યૂ, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 23 ઑગસ્ટ 1813, ફિલાડેલ્ફિયા) : સ્કૉટલૅન્ડના પક્ષીવિદ (ornithologist) અને કવિ. તેમણે ઉત્તર અમેરિકાના પક્ષીઓ વિશે પહેલવહેલાં (pioneering) સંશોધનો કર્યાં હતાં અને ‘અમેરિકન ઑર્નિથૉલોજી’ના 9 ખંડો (1808-14) પ્રકાશિત કર્યા હતા. આમ, તેઓ અમેરિકીય પક્ષીવિદ્યાના સ્થાપક તરીકે અને તેમના સમયના સૌથી ખ્યાતનામ…
વધુ વાંચો >વિવિધભારતી
વિવિધભારતી : આકાશવાણીની લોકપ્રિય વિશેષ પ્રસારણ-સેવા. સ્વતંત્રતા પછી દેશના લગભગ સમગ્ર વિસ્તારને રેડિયો-પ્રસારણ-સેવાનો લાભ મળતો થયો. તેમાં રાષ્ટ્રીય અને પ્રાદેશિક પ્રસારણો તેમજ વિશેષ તથા સામાન્ય જનસમુદાયો માટેનાં પ્રસારણો વચ્ચે સંતુલનની સમસ્યા ઊભી થઈ. આના એક ઉકેલ રૂપે 1957ની ગાંધીજયંતીથી ‘વિવિધભારતી’ નામે વિશેષ પ્રસારણ-સેવાનો આરંભ કરાયો. આરંભ થોડા સમય માટે પ્રાયોગિક…
વધુ વાંચો >વિવેકનાથન્, એમ.
વિવેકનાથન્, એમ. (જ. 23 ફેબ્રુઆરી 1951, પિન્નાલુર, જિ. વલ્લલાર, તામિલનાડુ) : તમિળ લેખક. તેમણે અન્નામલાઈ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એસસી.; મદ્રાસ યુનિવર્સિટીમાંથી બી.જી. એલ.; બી.એલ. અને એમ.એ.ની પદવીઓ મેળવી. તેમણે તામિલનાડુ વહીવટી પંચમાં મદદનીશ રજિસ્ટ્રાર તરીકે ફરજ બજાવી અને 1993-97 દરમિયાન ઑલ ઇન્ડિયા તમિળ રાઇટર્સ એસોસિયેશનના જૉઇન્ટ સેક્રેટરી રહ્યા. તેમણે તમિળ અને અંગ્રેજીમાં…
વધુ વાંચો >વિવેકી રાય
વિવેકી રાય (જ. 19 નવેમ્બર 1924, સોનવણી, જિ. ગાઝીપુર, ઉત્તરપ્રદેશ) : હિંદી અને ભોજપુરી લેખક. તેમણે બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીમાંથી હિંદીમાં એમ.એ. અને કાશી વિદ્યાપીઠમાંથી પીએચ.ડીની ડિગ્રી તેમજ ‘સાહિત્યાલંકાર’ની પદવી મેળવી. તેઓ સ્નાતકોત્તર મહાવિદ્યાલય, ગાઝીપુરમાંથી અધ્યાપકપદેથી નિવૃત્ત થયા. 1942ની ચળવળમાં તેમણે ભાગ લીધેલો. તેમણે અત્યાર સુધીમાં 48થી વધુ ગ્રંથો આપ્યા છે.…
વધુ વાંચો >વિશાખદત્ત
વિશાખદત્ત (છઠ્ઠી-સાતમી સદી) : સંસ્કૃત ભાષાના નાટ્યકાર. તેમણે ‘મુદ્રારાક્ષસ’ નામનું રાજકીય ખટપટો વર્ણવતું નાટક લખ્યું છે. તેમના પિતાનું નામ મહારાજ ભાસ્કરદત્ત કે પૃથુ હતું. તેમના પિતામહનું નામ વટેશ્વરદત્ત હતું. પિતામહ વટેશ્વરદત્ત સામંત હતા, જ્યારે પિતા મહારાજ ભાસ્કરદત્ત સ્વતંત્ર રાજા હતા. તેઓ ઉત્તર ભારતના રહેવાસી હતા, કારણ કે તેમના નાટકમાં પાટલીપુત્રનું…
વધુ વાંચો >વિશાખાપટનમ્
વિશાખાપટનમ્ : આંધ્રપ્રદેશનો જિલ્લો, તાલુકો, જિલ્લામથક, તાલુકામથક, મહત્વનું શહેર તથા બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 17° 12´ ઉ. અ. અને 83° 18´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 11,161 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે વિજયનગરમ્ જિલ્લો, પૂર્વે બંગાળનો ઉપસાગર, દક્ષિણે પૂર્વ ગોદાવરી જિલ્લો તથા પશ્ચિમે કોરાપુટ જિલ્લો આવેલા છે. જિલ્લાને…
વધુ વાંચો >વિશાલાક્ષી, દ્વિવેદુલા (શ્રીમતી)
વિશાલાક્ષી, દ્વિવેદુલા (શ્રીમતી) (જ. 15 ઑગસ્ટ 1929, વિજયાનગરમ્, આંધ્રપ્રદેશ) : તેલુગુ લેખિકા. તેઓ 8 વર્ષ સુધી ઇંગ્લૅન્ડ, મલેશિયા અને અમેરિકામાં રહ્યાં તે દરમિયાન લેખનકાર્ય કર્યું. તેમણે તેલુગુમાં 17 ગ્રંથો આપ્યા છે. તેમની ઉલ્લેખનીય નવલકથાઓમાં ‘વૈકુંઠપાલી’ (1965); ‘મારિના વિલુવલુ’ (1966); ‘ગ્રહણમ્ વિડિચિન્દી’ (1967); ‘વારિધી’ (1968); ‘કોવ્વોતી’ (1971); ‘રેપતી વેલલુ’ (1974); ‘કલા…
વધુ વાંચો >વિશિન્સકી, આન્દ્રે યુનુરૉવિચ
વિશિન્સકી, આન્દ્રે યુનુરૉવિચ (જ. 10 ડિસેમ્બર 1883, આડેસા, રશિયા; અ. 22 નવેમ્બર 1954, ન્યૂયૉર્ક શહેર, અમેરિકા) : વકીલ અને સોવિયેત રાજનીતિજ્ઞ. મધ્યમવર્ગીય માતાપિતાને ત્યાં જન્મેલા આન્દ્રે પોલિશ વંશના હતા. કીવ યુનિવર્સિટીના 191820ના ગૃહ યુદ્ધ દરમિયાન તેઓ બોલ્શેવિકો વતી લડ્યા હતા. કાયદાના સ્નાતક બન્યા પછી તેઓ 1902માં રશિયન સોદૃશ્યલ ડેમોક્રૅટિક લેબર…
વધુ વાંચો >વિશિષ્ટ ઇન્દ્રિયો (special senses)
વિશિષ્ટ ઇન્દ્રિયો (special senses) : ગંધ (ઘ્રાણ), સ્વાદ, દૃષ્ટિ અને શ્રવણની સંવેદના ઝીલતા અવયવો. તેમને જ્ઞાનેન્દ્રિયો પણ કહે છે. આ ચારેય વિશિષ્ટ ઇન્દ્રિયો માથામાં આવી છે અને તેઓ અનુક્રમે નાક, જીભ, આંખ અને કાન છે. તેમના વિશે માહિતી માટે જુઓ ત્વચાવિદ્યા (વિશ્વકોશ ખંડ–8, પૃ. 799–808) દૃષ્ટિપટલનું અલગીકરણ (વિશ્વકોશ ખંડ–1, પૃ.…
વધુ વાંચો >વિશિષ્ટ ઉષ્મા (specific heat)
વિશિષ્ટ ઉષ્મા (specific heat) : એક ગ્રામ પદાર્થનું એક અંશ સેલ્સિયસ તાપમાન વધારવા કે ઘટાડવા માટે આપવી કે લેવી પડતી ગરમીનો જથ્થો. કોઈ પણ પદાર્થને ગરમી આપવાથી કે પછી તેમાંથી ગરમી લઈ લેવાથી અન્ય ફેરફારોમાં સામાન્યત: તેના તાપમાનમાં ફેરફાર થાય છે. વિશિષ્ટ ઉષ્માક્ષમતાને ઘણી વખત વિશિષ્ટ ઉષ્મા તરીકે ઓળખવામાં આવે…
વધુ વાંચો >