૧૭.૨૭
રાસાયણિક સમતોલનથી રાંદેરિયા મધુકર રંગીલદાસ
રાસાયણિક સમતોલન
રાસાયણિક સમતોલન : પ્રતિવર્તી રાસાયણિક પ્રક્રિયા દરમિયાન જોવા મળતી એક એવી સ્થિતિ કે જેમાં પ્રક્રિયકો અને નીપજોની સાંદ્રતામાં કોઈ દેખીતો ફેરફાર થતો નથી. પ્રતિવર્તી પ્રક્રિયા એ એવી પ્રક્રિયા છે કે જેમાં નીપજો ઉત્પન્ન થતાંની સાથે તેમની વચ્ચે પ્રક્રિયા થઈ મૂળ પ્રક્રિયકો પાછા ઉત્પન્ન થાય છે; દા. ત., A B .…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સમીકરણ
રાસાયણિક સમીકરણ : રાસાયણિક પ્રક્રિયાને, તેમાં ભાગ લેતા તેમજ પ્રક્રિયાને લીધે ઉત્પન્ન થતા પદાર્થોના કણો (પરમાણુઓ, અણુઓ, આયનો) માટે સંજ્ઞાઓ (symbols) અને સૂત્રો વાપરીને, દર્શાવવાની એક રીત. આવા સમીકરણમાં પ્રક્રિયા કરતા પદાર્થો (પ્રક્રિયકો) સામાન્ય રીતે ડાબી બાજુએ જ્યારે પ્રક્રિયા થયા બાદ ઉદભવતી નીપજોને જમણી બાજુએ દર્શાવવામાં આવે છે અને તેમને…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સંજ્ઞા (chemical symbol)
રાસાયણિક સંજ્ઞા (chemical symbol) : રાસાયણિક તત્વોને તેમનાં વૈજ્ઞાનિક નામો ઉપરથી દર્શાવવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી સંક્ષિપ્ત સંકેતલિપિ. રાસાયણિક સંજ્ઞાઓ માટે અક્ષરોનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ સ્કૉટલૅન્ડના રસાયણવિદ્ ટૉમસ ટૉમ્સને 1801માં તેમના ‘મિનરલૉજી’ (mineralogy) નામના અધિકરણમાં કર્યો હતો. 1813માં જે. જે. બર્ઝેલિયસે તત્વોનાં લૅટિન નામો ઉપરથી રાસાયણિક સંજ્ઞાઓનો ઉપયોગ કરવાનું સૂચન કર્યું હતું.…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સંદીપ્તિ (chemiluminescence)
રાસાયણિક સંદીપ્તિ (chemiluminescence) : જે તાપમાને સામાન્ય રીતે પ્રકાશની આશા ન રાખી શકાય તે તાપમાને રાસાયણિક પ્રક્રિયાને પરિણામે થતું પ્રકાશનું ઉત્સર્જન. આને ઠંડો પ્રકાશ પણ કહે છે, કારણ કે શ્યામ પિંડ (black body) સામાન્ય રીતે 500° સે.થી નીચા તાપમાને શ્યપ્રકાશ ઉત્પન્ન કરતો નથી. કેટલીક વાર ભૂતલ અવસ્થામાં રહેલો એક પ્રક્રિયક…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સંયોગીકરણ (chemical association)
રાસાયણિક સંયોગીકરણ (chemical association) : પરમાણુઓ અને અણુઓનું, તેમને એકબીજા સાથે બાંધી રાખતા રાસાયણિક બંધો કરતાં પણ નિર્બળ એવાં બળો દ્વારા મોટા એકમો(units)માં સમુચ્ચયન (aggregation). આ પદ(term)નો ઉપયોગ સામાન્ય રીતે સમાન પ્રકારના પરમાણુઓ કે અણુઓના સમુચ્ચયન પૂરતો મર્યાદિત છે. બહુલીકરણ(polymerisation)માં પણ સમાન પ્રકારના એકમોના એકબીજા સાથેના જોડાણથી મોટા એકમોનું નિર્માણ…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સંયોજન (chemical compound)
રાસાયણિક સંયોજન (chemical compound) : બે અથવા વધુ તત્વોના એકબીજા સાથે નિશ્ચિત (fixed) પ્રમાણમાંના સંયોગ(combination)થી ઉદભવતો પદાર્થ. સંયોજન બનવા સાથે રાસાયણિક પ્રક્રિયા સંકળાયેલી છે એટલે કે તેમાં ભાગ લેતા પરમાણુઓના સંયોજકતા ઇલેક્ટ્રૉનની સંરચનામાં ફેરફાર થાય છે. સંયોજનનું રાસાયણિક સૂત્ર (formula) તેમાં રહેલાં તત્વોના રૂપમાં તેનું સંઘટન દર્શાવે છે; દા.ત., પાણીનું…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સંશ્લેષણ
રાસાયણિક સંશ્લેષણ : સાદાં રાસાયણિક સંયોજનોમાંથી સંકીર્ણ સંયોજનો બનાવવાની પ્રવિધિ. આ એવી પ્રવિધિ છે, જેના દ્વારા રોજિંદી જરૂરિયાતો માટેના આવશ્યક પદાર્થો બનાવાય છે. આ શબ્દપ્રયોગ આમ તો બધાં જ રાસાયણિક સંયોજનોને લાગુ પડે છે; પરંતુ મહદ્અંશે તે કાર્બનિક સંયોજનોના સંશ્લેષણ માટે વપરાય છે. કુદરતમાં મળતા રાસાયણિક પદાર્થોના બંધારણ અંગે વધુ…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સંયોજન(combination)ના નિયમો
રાસાયણિક સંયોજન(combination)ના નિયમો : જ્યારે તત્વો રાસાયણિક રીતે સંયોજાય ત્યારે તેમનાં વજનોના (અથવા કદના) સાપેક્ષ પ્રમાણને લગતા નિયમો. નિયત પ્રમાણનો નિયમ (law of definite proportions) : કોઈ પણ સંયોજન ગમે તે રીત દ્વારા બનાવવામાં આવે તો પણ તેમાં રહેલાં તત્વોનું વજનમાં દર્શાવેલું પ્રમાણ નિયત રહે છે; દા.ત., પાણી કોઈ પણ…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સાંખ્યિકી (chemical statistics)
રાસાયણિક સાંખ્યિકી (chemical statistics) : પ્રણાલીના દબાણ, એન્થાલ્પી, એન્ટ્રોપી જેવા સ્થૂળ (macroscopic) ઉષ્માગતિજ ગુણધર્મોને ક્વૉન્ટમ યાંત્રિકી દ્વારા મેળવેલ પારમાણ્વિક/આણ્વિક ગુણધર્મો સાથે સાંકળી લેતી વિજ્ઞાનની શાખા. પ્રયોગશાળામાં જે પ્રણાલીઓનો અભ્યાસ કરવામાં આવે છે તેને સ્થૂળ અથવા વિશાળસ્વરૂપ (macroscopic) કહી શકાય, કારણ કે તે અનેક સૂક્ષ્મ ઘટક-કણોની બનેલી હોય છે. આવી પ્રણાલીઓ…
વધુ વાંચો >રાસાયણિક સૂત્ર (chemical formula)
રાસાયણિક સૂત્ર (chemical formula) : રાસાયણિક સંયોજનનું સંઘટન [તેમાં હાજર રહેલાં તત્વો અને તેમનું પ્રમાણ (પરમાણુઓની સંખ્યા)] દર્શાવવાની વિવિધ રીતો પૈકીની એક. સંયોજન માટે વપરાતાં સૂત્રોનાં વિવિધ સ્વરૂપોમાં પ્રમાણસૂચક (empirical), આણ્વિક (molecular), બંધારણીય (structural) અને પ્રક્ષેપણ (projection) સૂત્રોને ગણાવી શકાય. તત્વનો અણુ એક કરતાં વધુ પરમાણુઓ ધરાવતો હોય તો તેના…
વધુ વાંચો >રાંકે, લિયોપોલ્ડ વૉન
રાંકે, લિયોપોલ્ડ વૉન (જ. 21 ડિસેમ્બર 1795, વીહ, થુરિંગિયા, જર્મની; અ. 23 મે 1886, બર્લિન) : 19મી સદીના અગ્રણી જર્મન ઇતિહાસકાર. તેમણે લાઇપઝિગ અને બર્લિનમાં અભ્યાસ કરીને 1818માં ડૉક્ટરેટની ડિગ્રી મેળવી. 1818થી 1825 સુધી રાંકેએ ફ્રૅન્કફર્ટની માધ્યમિક શાળામાં શિક્ષક તરીકે કામ કર્યું. 1825થી બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં ઇતિહાસમાં એસોસિયેટ પ્રોફેસર અને 1834થી…
વધુ વાંચો >રાંગામાટી (Rangamati)
રાંગામાટી (Rangamati) : બાંગ્લાદેશના પૂર્વ છેડા પર ચિતાગોંગ ઉપવિભાગના ચિતાગોંગ હિલ જિલ્લાનું વડું વહીવટીમથક. તે કર્ણફૂલી નદીથી પૂર્વમાં વસેલું છે, અને નદીમાર્ગે તથા સડકમાર્ગે ચિતાગોંગ સાથે જોડાયેલું છે. આ નગર ડાંગર છડવાની મિલોનું, સુતરાઉ વણાટનું તેમજ કૃષિબજાર માટેનું મથક બની રહેલું છે. અહીં હૉસ્પિટલ તથા ચિતાગોંગ યુનિવર્સિટી સંલગ્ન સરકારી કૉલેજ…
વધુ વાંચો >રાંગેય રાઘવ
રાંગેય રાઘવ (જ. 17 જાન્યુઆરી 1923, આગ્રા; અ. 12 સપ્ટેમ્બર 1962, મુંબઈ) : હિંદી ભાષાના નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, કવિ, વિવેચક અને અનુવાદક. તેમનું પૂરું નામ તિરુમલૈ નમ્બાકમ્ વીર રાઘવાચાર્ય હતું. પિતા રંગાચાર્ય તમિળ, ફારસી અને સંસ્કૃતના વિદ્વાન હતા અને કાવ્ય તથા પિંગળશાસ્ત્રમાં ઊંડો રસ ધરાવતા હતા. માતા કનકવલ્લી તમિળ, કન્નડ અને…
વધુ વાંચો >રાંચી
રાંચી : ઝારખંડ રાજ્યનો મોટામાં મોટો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને પાટનગર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 00´ ઉ. અ. અને 85° 00´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 7,698 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે હઝારીબાગ અને ચત્રા, પૂર્વમાં પુરુલિયા (પ. બં.) અને પશ્ચિમ સિંગભૂમ, દક્ષિણે પશ્ચિમ…
વધુ વાંચો >રાંઝણ
રાંઝણ : જુઓ કટિપીડા, પીઠપીડા
વધુ વાંચો >રાંદેરિયા, મધુકર રંગીલદાસ
રાંદેરિયા, મધુકર રંગીલદાસ (જ. 3 એપ્રિલ 1917; અ. 7 સપ્ટેમ્બર 1990) : નવી ગુજરાત રંગભૂમિના સમર્થ અભિનેતા અને નાટ્યકાર, ગઝલકાર તથા ગદ્યલેખક. ગુજરાતી અને સંસ્કૃત વિષય સાથે એમ.એ. થયા બાદ થોડોક સમય પત્રકારત્વને ક્ષેત્રે તથા આકાશવાણી પર ગાળ્યા પછી મુંબઈની જયહિંદ કૉલેજ તથા ભારતીય વિદ્યાભવન કૉલેજમાં અધ્યાપક તરીકે સ્થિર થયા.…
વધુ વાંચો >