૧૬.૨૧
મેલર નૉર્મનથી મેસૉનિક લૉજ
મેલિયેસી (મહૉગની કુળ)
મેલિયેસી (મહૉગની કુળ) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી (મૅગ્નોલિયોપ્લીડા) વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. તે વિશ્વના ઉષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલું છે અને લગભગ 50 પ્રજાતિઓ અને 1,400 જેટલી જાતિઓ ધરાવે છે. Swietenia mahoganii (મહૉગની વૃક્ષ) ઉત્તર તરફ દક્ષિણ ફ્લોરિડામાં સ્થાનિક છે. એશિયાની Melia azedarach (બકાન લીમડો) અમેરિકાના દક્ષિણના પ્રદેશોમાં હવે કુદરતી રીતે થાય…
વધુ વાંચો >મેલીઝ, જ્યૉર્જ
મેલીઝ, જ્યૉર્જ (જ. 8 ડિસેમ્બર 1861, પૅરિસ; અ. 21 જાન્યુઆરી 1938, પૅરિસ) : ફ્રાન્સના વિશ્વ સિનેમાના મહત્ત્વના વિકાસ-પ્રવર્તક. વિશ્વ સિનેમાસૃષ્ટિનાં પ્રારંભિક વર્ષોમાં કચકડાની કલા વિશે તેમણે મહત્ત્વનો ફાળો આપ્યો છે. કારકિર્દીના પ્રારંભમાં તેઓ તખ્તા પર હાથચાલાકીના અજાયબીભર્યા પ્રયોગો કરી બતાવતા હતા. 1895માં તેમણે લ્યૂમ્પેર બંધુઓની પ્રોજેક્ટર દ્વારા રજૂ થતી ર્દશ્યચિત્રણા…
વધુ વાંચો >મૅલેકાઇટ
મૅલેકાઇટ : તાંબાનું ધાતુખનિજ. રાસા. બંધારણ : Cu2CO3(OH)2. સ્ફ. વર્ગ : મૉનોક્લિનિક. સ્ફ. સ્વરૂપ : સ્ફટિકો નાના, મોટેભાગે સોયાકાર, અથવા ટૂંકાથી લાંબા પ્રિઝ્મૅટિક અને ફાચર આકારના છેડાવાળા. દળદાર, ક્યારેક જાડી ઘનિષ્ઠ પોપડીઓ રૂપે પણ મળે, તે દ્રાક્ષના ઝૂમખા જેવા કે ગોલક સ્વરૂપની સપાટીઓ રૂપે કે રેસાદાર, પટ્ટાદાર રચનાવાળા પણ હોય.…
વધુ વાંચો >મેલેનિન (Melanin)
મેલેનિન (Melanin) : વિવર્ણ (albino) સિવાયનાં પૃષ્ઠવંશી પ્રાણીઓનાં ર્દષ્ટિપટલ, ચામડી, પીંછાં તથા વાળમાં રહેલું તપખીરિયા (બદામી) કાળા રંગનું જૈવિક વર્ણક (biological biochrome) રંગદ્રવ્ય (pigment). તે ટાયરૉસિનેઝ (tyrosinase) નામના ઉત્સેચક દ્વારા ટાયરોસીન(ઍમિનોઍસિડ)માંથી ઉદભવતો બહુલક પદાર્થ છે. ચોક્કસ પ્રકારના બાહ્ય ત્વચામાંના કોષો જેને મેલાનોફૉર અથવા મેલેનોસાઇટ કહે છે, તેમના દ્વારા આ મેલેનિન…
વધુ વાંચો >મેલેરિયા (એકાંતરિત જ્વર)
મેલેરિયા (એકાંતરિત જ્વર) એનોફિલિસ મચ્છરની માદાના ડંખ દ્વારા ફેલાતો પ્રજીવજન્ય (protozoan) ચેપી રોગ. તેને ‘એકાંતરિયો તાવ’ પણ કહે છે. સામાન્ય રીતે સખત ટાઢ વાઈને એકાંતરે દિવસે આ તાવ આવે છે. પરોપજીવો (parasite) દ્વારા થતા રોગોમાં તે સૌથી વધુ મહત્ત્વનો રોગ ગણાય છે. દર વર્ષે વિશ્વના 103 દેશોમાં 1 અબજ લોકોને…
વધુ વાંચો >મૅલેર્બ, ફાંસ્વા દ
મૅલેર્બ, ફાંસ્વા દ [જ. 1555, કૅન (નજીક), ફ્રાન્સ; અ. 16 ઑક્ટોબર 1628, પૅરિસ] : ફ્રેન્ચ કવિ અને સિદ્ધાંતપ્રવર્તક. ચુસ્ત આકાર-સૌષ્ઠવ, શૈલીની સંયતતા અને કાવ્યબાનીની શુદ્ધતા પરત્વેના તેમના અત્યાગ્રહને પરિણામે જ ફ્રૅન્ચ ક્લાસિસિઝમનો આવિષ્કાર થયો. તેમણે કૅન અને પૅરિસ ખાતે અને પાછળથી બૅઝબ (1571) તથા હાઇડલબર્ગ (1573) યુનિવર્સિટી ખાતે પ્રૉટેસ્ટન્ટ ધર્મનું…
વધુ વાંચો >મેલોડ્રામા
મેલોડ્રામા : ઑપેરામાંથી ઉદભવેલો નાટ્યપ્રકાર. ગ્રીક ભાષામાં તે ‘સાગ ડ્રામા’ એટલે કે ‘ગીત-નાટ્ય’ તરીકે ઓળખાય છે. મેલોડ્રામાનો ઉદભવ ઇટાલીમાં સોળમી સદીનાં અંતિમ વર્ષોમાં ઑપેરાના ઉદભવની સાથોસાથ થયો. ઑપેરાનો વિકાસ પ્રશિષ્ટ ટ્રૅજેડીને પુનર્જીવિત કરવાના પ્રયત્નમાંથી થયો. તેમાં સંગીત કે નાટ્યની જમાવટ હોય તે પ્રમાણે તે કૃતિ ઑપેરા કે મેલોડ્રામા તરીકે ઓળખાતી.…
વધુ વાંચો >મેલૉન, પૉલ
મેલૉન, પૉલ (જ. 11 જૂન 1907, પીટ્સબર્ગ, પેન્સિલવેનિયા, યુ.એસ.; અ. 1 ફેબ્રુઆરી 1999, વર્જિનિયા, યુ.એસ.) : અમેરિકાના એક અગ્રેસર કલાસંગ્રાહક તેમજ કલાને પ્રોત્સાહન આપનારા દાનવીર. અમેરિકાના કુબેરભંડારી જેવા અતિધનાઢ્ય શરાફ, કલાસંગ્રાહક તથા દાનવીર ઍન્ડ્રુ મેલૉનના તેઓ એકના એક પુત્ર થાય. અનેક કલા-મ્યુઝિયમોને તથા સાંસ્કૃતિક લાભાર્થીઓને આર્થિક મદદ કરવામાં તથા તે…
વધુ વાંચો >મેલૉન, મૅક્સ (સર) (ઍડગર લ્યુસિયન)
મેલૉન, મૅક્સ (સર) (ઍડગર લ્યુસિયન) (જ. 6 મે 1904, લંડન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 19 ઑગસ્ટ 1978, ઑક્સફર્ડ શાયર, યુ.કે.) : બ્રિટનના પુરાતત્ત્વવિજ્ઞાની. તેમણે ઑક્સફર્ડ ખાતે પ્રશિષ્ટ સાહિત્યનો અભ્યાસ કર્યો; 1925થી ’31 દરમિયાન તેઓ મેસોપોટેનિયન સંસ્કૃતિના પ્રાચીન અવશેષોનો અભ્યાસ કરવા માટે ઇરાકમાં ઉર ખાતે લિયૉનાદ વૂલ્ઝી પાસે તાલીમાર્થી તરીકે રહ્યા. ત્યાં જ…
વધુ વાંચો >મેલ્બા, (ડેમી) નેલી
મેલ્બા, (ડેમી) નેલી (જ. 19 મે 1861, રિચમૉન્ડ, મેલબોર્ન; અ. 23 ફેબ્રુઆરી 1931, સિડની, ન્યૂ સાઉથવેલ્સ) : અતિતાર સપ્તકમાં ગાનારાં વિખ્યાત ઑસ્ટ્રેલિયન કલાકાર. તેમનું મૂળ નામ હેલન પૉર્ટર મિટશેલ (Mitchel) હતું. બાળપણમાં જૂની ઢબના પિયાનો વગાડવાનો અભ્યાસ કરેલો અને ગિરજાઘર(church)માં તથા સ્થાનિક સંગીત-સમારોહમાં ગાતાં. બ્લચ માર્ચેસીના માર્ગદર્શન હેઠળ તેમણે પૅરિસ…
વધુ વાંચો >મેલર, નૉર્મન
મેલર, નૉર્મન (જ. 31 જાન્યુઆરી 1923, લાગ બ્રાન્ચ, ન્યૂ જર્સી) : અમેરિકન નવલકથાકાર, પત્રકાર, નિબંધકાર, ચરિત્રલેખક, કવિ અને ચલચિત્રદિગ્દર્શક તથા અભિનેતા. ઉછેર બ્રુકલિનમાં. શિક્ષણ હાર્વર્ડ અને સૉબૉર્ન, પૅરિસમાં. 1943માં હાર્વર્ડમાંથી ઍરોનૉટિકલ એન્જિનિયરિંગમાં સ્નાતક. તે અરસામાં 20 વર્ષની વયે મનોરોગીની ઇસ્પિતાલના દર્દીઓના જીવન વિશે ‘એ ટ્રાન્ઝિટ ટુ નાર્સિસસ’ નવલકથા લખી રાખી…
વધુ વાંચો >મૅલરી, મૉલા
મૅલરી, મૉલા (જ. 1892, ઑસ્લો નૉર્વે; અ. 22 નવેમ્બર 1959, અમેરિકા) : અમેરિકાનાં મહિલા ટેનિસ ખેલાડી. અમેરિકાની એકલ-ખેલાડીની (singles) ચૅમ્પિયનશિપનાં 8 વાર વિજેતા બનનાર તે એકમાત્ર મહિલા-ખેલાડી હતાં. ખંત, ધૈર્ય તથા બેઝલાઇન પરના રમત-કૌશલ્ય માટે તે વિશેષ જાણીતાં હતાં; મુખ્યત્વે તે મજબૂતીપૂર્વક ‘ફોરહૅન્ડ’થી તથા રક્ષણાત્મક ફટકા ખેલીને પ્રતિસ્પર્ધીને થકવી નાંખતાં.…
વધુ વાંચો >મેલવિલ ટાપુ (ઑસ્ટ્રેલિયા)
મેલવિલ ટાપુ (ઑસ્ટ્રેલિયા) : ઑસ્ટ્રેલિયાના નૉર્ધર્ન ટેરિટરી રાજ્યની ઉત્તર તરફ આવેલા તિમોર સમુદ્રમાં આવેલો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન 11° 30´ દ. અ. અને 131° 00´ પૂ. રે.. નૉર્ધર્ન ટેરિટરીના અર્નહૅમ લૅન્ડના કિનારા પરના ડાર્વિન બંદરેથી સીધેસીધા ઉત્તર તરફ આશરે 26 કિમી. અંતરે તે આવેલો છે. ઑસ્ટ્રેલિયાની અહીંની મુખ્ય ભૂમિથી તે ક્લેરેન્સની…
વધુ વાંચો >મેલવિલ ટાપુ (કૅનેડા)
મેલવિલ ટાપુ (કૅનેડા) : કૅનેડાના વાયવ્ય ભાગમાં ફ્રૅન્કલિન જિલ્લામાં આવેલા પેરી ટાપુઓ પૈકીનો સૌથી મોટો ટાપુ. ભૌગોલિક સ્થાન ; 76° ઉ. અ. અને 110´ પ. રે.ની આજુબાજુ તે વિસ્તરેલો છે. તેની ઉત્તરે આર્ક્ટિક મહાસાગર છે, દક્ષિણે વિક્ટોરિયા ટાપુ છે, નૈર્ઋત્યમાં બૅન્ક્સ ટાપુ છે. આ ટાપુ વિક્ટોરિયા અને બૅન્ક્સ ટાપુઓથી અનુક્રમે…
વધુ વાંચો >મેલવિલ, હર્મન
મેલવિલ, હર્મન (જ. 1 ઑગસ્ટ 1819, ન્યૂયૉર્ક; અ. 28 સપ્ટેમ્બર 1891) : અમેરિકન નવલકથાકાર અને કવિ. મેલવિલનો પિતૃપક્ષ અને માતૃપક્ષ બંને ક્રાંતિકારી યુદ્ધ સાથે સંકળાયેલા હતા. કમિશન મર્ચન્ટ તરીકે ધીકતી કમાણી કરતા પિતા એલન અને માતા મારિયા ગેન્સવૂર્ટનાં 8 સંતાનોમાંના ત્રીજા સંતાન મેલવિલનો 11 વર્ષની વય સુધીનો ઉછેર સુખમાં રહ્યો,…
વધુ વાંચો >મે લાન-ફાંગ
મે લાન-ફાંગ (જ. 22 ઑક્ટોબર 1894; અ. 7 ઑગસ્ટ 1961) : ચીનના એક ઉત્તમ અભિનેતા, ગાયક અને સ્ત્રીપાત્રના વેશમાં ઉત્તમ નૃત્ય રજૂ કરનારા કલાકાર. ચીની રંગભૂમિ-જગતમાં તેઓ મૂઠી-ઊંચેરા કલાકાર લેખાય છે. અપાર પરિશ્રમ અને ખંત વડે તેમણે વર્ષોથી ઉપેક્ષિત રહેલાં રંગભૂમિનાં સર્વોત્તમ સર્જનો શોધી કાઢ્યાં અને ચીની રંગભૂમિ પર જહેમતપૂર્વક…
વધુ વાંચો >મેલામાઇન
મેલામાઇન : રેઝિન બનાવવામાં ઉપયોગી સાયનુર્ટ્રાઇ-એમાઇડ(cynurtriamide) અથવા 2, 4, 6-ટ્રાઇએમિનો-S-ટ્રાયાઝીન નામનું રસાયણ. તેનું બંધારણ નીચે મુજબ છે : તે સફેદ રંગનો, એકનતાક્ષ (monoclinic) સ્ફટિકમય પદાર્થ છે તથા પાણીમાં સાધારણ દ્રાવ્ય, પરંતુ ઈથર, બેન્ઝિન, કાર્બનટેટ્રાક્લૉરાઇડમાં અદ્રાવ્ય છે. તેનું ગ.બિં. 354° સે. છે. તે બાષ્પશીલ છે. મેલામાઇન બે રીતે બનાવી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >મેલાસ્ટોમેસી (મેલાસ્ટોમેટેસી)
મેલાસ્ટોમેસી (મેલાસ્ટોમેટેસી) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી (મૅગ્નોલિયોપ્સીડા) વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. તે લગભગ 200 પ્રજાતિઓ અને 4,500 જાતિઓ ધરાવતું સર્વોષ્ણકટિબંધી (pantropical) કુળ છે. તે પૈકી 3,000 જેટલી જાતિઓ અમેરિકામાં થાય છે. બ્રાઝિલના જે ભાગોમાં તેની જાતિઓ વિપુલ પ્રમાણમાં થાય છે ત્યાંના વનસ્પતિસમૂહનું આ કુળ એક લાક્ષણિક ઘટક બનાવે છે. અમેરિકામાં તે…
વધુ વાંચો >મેલિકૉવ, આરિફ
મેલિકૉવ, આરિફ (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1933, આઝરબૈજાન) : આઝરબૈજાની સંગીતકાર અને સંગીતનિયોજક. બાળપણમાં મેલિકૉવનો આઝરબૈજાની લોકસંગીતનાં વાદ્યો વગાડવાનો શોખ કિશોરવયે બાકુ ખાતે આવેલી ઝેલીની મ્યૂઝિક સ્કૂલમાં તેમને વિદ્યાર્થી તરીકે ખેંચી ગયો. અહીં લોકવાદ્યોના વિભાગમાં તેમને વિશેષ રસ પડ્યો. આ પછી તેમણે બાકુની બાકુ કૉન્ઝર્વેટરીમાં પ્રવેશ મેળવ્યો અને વિખ્યાત સંગીતનિયોજક કારા…
વધુ વાંચો >મૅલિનૉવ્સ્કી, બ્રૉનીસ્લાવ કાસ્પર
મૅલિનૉવ્સ્કી, બ્રૉનીસ્લાવ કાસ્પર (જ. 7 એપ્રિલ 1884, ક્રાકોવ, પોલૅન્ડ; અ. 16 મે 1942, ન્યૂ હેવન, અમેરિકા) : બ્રિટિશ માનવશાસ્ત્રી અને સંશોધક. ઉત્તમ શિક્ષક. માનવશાસ્ત્રમાં કાર્યાત્મક (functional) વિચારધારાનો ખ્યાલ આપનારા અને માનવશાસ્ત્રને આધુનિક સ્વરૂપ આપનારા વિશ્વવિખ્યાત વિદ્વાન. 1908માં સ્નાતક અને પછી ભૌતિકશાસ્ત્ર અને ગણિતશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી. માંદગી દરમિયાન જેમ્સ ફ્રેઝરનું ‘ગોલ્ડન બૉ’…
વધુ વાંચો >