૧૫.૧૧
મરગૂબ બનિહાલીથી મરુ-અનુક્રમણ
મરણોત્તર શરીરવિકારો
મરણોત્તર શરીરવિકારો : જુઓ મૃત્યુ
વધુ વાંચો >મરવો
મરવો : જુઓ ડમરો
વધુ વાંચો >મરસિયા
મરસિયા : કાવ્યનો એક પ્રકાર. તેમાં મૃત્યુ પામનાર વ્યક્તિ માટે શોકની લાગણી વ્યક્ત કરવામાં આવે છે અને તે સાથે તેના ગુણ વર્ણવવામાં આવે છે. કોઈ આપત્તિ અથવા દુ:ખદ ઘટના વિશે લખાયેલ શોકગીતને પણ ‘મરસિયો’ કહેવામાં આવે છે. આ શબ્દ અરબી ભાષાના ‘રષા’ શબ્દ ઉપરથી બન્યો છે. અરબીમાં તેનો અર્થ રુદન…
વધુ વાંચો >મરંટા
મરંટા : એકદળી વર્ગમાં આવેલા મરંટેસી કુળની એક નાનકડી પ્રજાતિ. તેની જાતિઓ બહુવર્ષાયુ શાકીય હોય છે અને ઉષ્ણકટિબંધીય અમેરિકાની મૂલનિવાસી છે. કેટલીક જાતિઓ શોભન-વનસ્પતિ તરીકે વાવવામાં આવે છે. Maranta arundinacea Linn. syn. Calathea arundinacea (હિં. તીખોર; બં. ગુ. આરારૂટ; મ. તાવકીલ; તે. પાલાગુંથા; ત. કાવામાઉ; મલ. કૂવા; અં. વેસ્ટ ઇંડિયન…
વધુ વાંચો >મરાટિયેસી
મરાટિયેસી : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના ફિલિકોપ્સિડા વર્ગમાં આવેલા ગોત્ર મરાટિયેલ્સનું એક કુળ. તેનો બીજાણુજનક (sporophyte) મૂળ, પ્રકાંડ અને પર્ણો ધરાવે છે. પ્રકાંડ ભૂમિગત ગાંઠામૂળી (rhizome) કે પ્રકંદ (root stock) સ્વરૂપે જોવા મળે છે. પ્રકાંડમાં શ્લેષ્મકીય (mucilaginous) પેશી ઉપરાંત ટૅનિન ધરાવતા કોષો આવેલા હોય છે. તેનાં પર્ણો પીછાંકાર (pinnate), સંયુક્ત (compound) હોય…
વધુ વાંચો >મરાઠા વિગ્રહો
મરાઠા વિગ્રહો : અંગ્રેજો અને મરાઠા વચ્ચે થયેલા વિગ્રહો. અંગ્રેજોની કૂટનીતિને કારણે ચારેય અંગ્રેજ-મરાઠા વિગ્રહોમાં અંગ્રેજો વિજયી બન્યા. મરાઠાઓનાં વર્ષોથી ચાલી આવતાં પરસ્પર મતભેદો અને ઈર્ષ્યાને કારણે તેમનો આ વિગ્રહોમાં પરાજય થયો હતો. પ્રથમ અંગ્રેજ-મરાઠા વિગ્રહ(1778)નું મૂળ કારણ તે અંગ્રેજોની મરાઠાઓની ફાટફૂટનો લાભ લઈ કોઈ પણ રીતે મુંબઈ દ્વીપની આસપાસનાં…
વધુ વાંચો >મરાઠા શાસનતંત્ર
મરાઠા શાસનતંત્ર : મરાઠા છત્રપતિઓ અને પેશ્વાઓનું વહીવટી તંત્ર. મરાઠી સામ્રાજ્યના સર્જક છત્રપતિ શિવાજી એક મહાન સેનાપતિ અને વિજેતા હોવા ઉપરાંત કુશળ વ્યવસ્થાપક અને વહીવટકર્તા હતા. અનેક યુદ્ધોમાં વિજય મેળવી એમણે સામ્રાજ્યનું સર્જન કર્યું હતું. એ ઉપરાંત સામ્રાજ્યને અનુરૂપ કાર્યક્ષમ શાસનવ્યવસ્થા કરી હતી. એમણે કરેલી શાસનવ્યવસ્થા થોડા ફેરફારો સાથે પેશ્વાઓના…
વધુ વાંચો >મરાઠી ભાષા અને સાહિત્ય
મરાઠી ભાષા અને સાહિત્ય મહારાષ્ટ્ર પ્રદેશના લોકોની ભાષા તથા તેમનું સાહિત્ય. મરાઠી ઇન્ડો-યુરોપિયન ભાષાકુળની ભારતીય આર્ય શાખાની એક ભાષા છે. કેટલાક વિદ્વાનોના મત મુજબ તે મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃતમાંથી ઉદભવી છે. ઈ. સ. 778માં ઉદ્યોતનસૂરિ નામના જૈન સાધુના ‘કુવલયમાલા’ ગ્રંથમાં મરાઠીનો ઉલ્લેખ છે. તેવી જ રીતે ઈ. સ. 1129માં સોમેશ્વર નામના વિદ્વાને…
વધુ વાંચો >મરાઠ્યાંચ્યા ઇતિહાસાચી સાધને
મરાઠ્યાંચ્યા ઇતિહાસાચી સાધને : મહારાષ્ટ્રના પ્રસિદ્ધ ઇતિહાસકાર વિશ્વનાથ કાશીનાથ રાજવાડે લિખિત ગ્રંથશ્રેણી. તેના બાવીસ ખંડોમાં લેખકે મરાઠાઓના ઇતિહાસને લગતાં સાધનોનું વિવરણ કર્યું છે. આ ગ્રંથશ્રેણી માટે તેમણે મરાઠાઓના ઇતિહાસને લગતું સમગ્ર દફતર વાંચ્યું હતું, જેમાંથી પહેલા ગ્રંથમાં 1750થી 1761ના સમયગાળાની ભારતના ઇતિહાસની વિગતો આપવામાં આવી છે. તે માટે તેમણે 304…
વધુ વાંચો >મરિયમ્મા
મરિયમ્મા : જુઓ શીતળા માતા
વધુ વાંચો >મરગૂબ, બનિહાલી
મરગૂબ, બનિહાલી (જ. 1937, બેંકૂટ, બનિહાલ, કાશ્મીર) : જાણીતા કાશ્મીરી કવિ અને વિવેચક. તેમને તેમના કાવ્યસંગ્રહ ‘પરતાવિસ્તાન’ માટે 1979ના વર્ષનો સાહિત્ય અકાદમી ઍવૉર્ડ મળ્યો છે. 1962માં તેમણે કાશ્મીર યુનિવર્સિટીમાંથી ફારસીમાં એમ.એ.ની પદવી પ્રથમ વિભાગમાં પ્રથમ આવીને મેળવી. તે પછી 1978માં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી. તેમણે ઉર્દૂ અને ફારસીના શિક્ષક તરીકે કારકિર્દીની…
વધુ વાંચો >મરઘાં (Fowl)
મરઘાં (Fowl) : ખોરાકી માંસ અને ઈંડાંની પ્રાપ્તિ માટે ઉછેરાતા પક્ષીની એક જાત. તે દુનિયામાં સર્વત્ર જોવા મળે છે. વર્ગીકરણની ર્દષ્ટિએ મરઘાં વિહગ વર્ગનાં ગૅલીફોર્મિસ શ્રેણીનાં ફૅસિયાનિડે કુળનાં છે. શાસ્ત્રીય નામ, Gallus domesticus. તેને પીંછાં અને પાંખ હોય છે. તે ઊડી પણ શકે છે, પરંતુ મોટેભાગે પ્રચલન માટે પગોનો ઉપયોગ…
વધુ વાંચો >મરચન્ટ, ઇસ્માઇલ
મરચન્ટ, ઇસ્માઇલ (જ. 25 ડિસેમ્બર 1936, મુંબઈ) : સાહિત્યિક કૃતિઓ પર આધારિત બૌદ્ધિક અને વિચારોત્તેજક અંગ્રેજી ચિત્રોના ભારતીય નિર્માતા અને દિગ્દર્શક. દિગ્દર્શક જેમ્સ આઇવરી અને પટકથા-લેખિકા રૂથ પ્રવર જાબવાલા સાથે મળીને મરચન્ટે બનાવેલાં કેટલાંક ચિત્રો ઑસ્કાર ઍૅવૉર્ડ પણ મેળવી ચૂક્યાં છે. નિર્માતા-દિગ્દર્શક તરીકે મરચન્ટ અને આઇવરીની જોડી સૌથી વધુ ટકાઉ…
વધુ વાંચો >મરચન્ટ, વિજય
મરચન્ટ, વિજય (જ. 12 ઑગસ્ટ 1911, મુંબઈ; અ. 27 ઑક્ટોબર 1987, મુંબઈ) : ભારતના શક્તિશાળી અને ઉત્કૃષ્ટ ટૅકનિક ધરાવતા ઓપનિંગ ટેસ્ટખેલાડી, સફળ ક્રિકેટ-સમીક્ષક અને ઉદ્યોગપતિ. નેત્ર-આહલાદક ડ્રાઇવ્ઝ, વૈશિષ્ટ્યપૂર્ણ સ્ક્વેર કટ્સ અને લેગ કટ્સ માટે સુવિખ્યાત એવા માનવતાવાદી ટેસ્ટ-ક્રિકેટર વિજય માધવજી મરચન્ટનો જન્મ કચ્છના ભાટિયા પરિવારમાં થયો હતો. એમની અટક ઠાકરસી…
વધુ વાંચો >મરચાં
મરચાં દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સોલેનેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Capsicum annuum Linn. syn. C. frutescens C. B. Clarke (F1 Br Ind) in part non Linn; C. purpureum Roxb. C. minimum Roxb. C.B. Clarke (FI Br Ind) in part (સં. મરીચ; મ. મિરચી; હિં. મિરચ; ગુ. મરચું; અં. ચિલી)…
વધુ વાંચો >મરડ
મરડ (Torque) : બળ અને પરિવૃત્તિબિંદુ(point of turning)થી તેના લંબ અંતરનો ગુણાકાર અથવા પદાર્થમાં ચાકગતિ ઉત્પન્ન કરનાર ભૌતિક રાશિ મરડને બળની ચાકમાત્રા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. મરડ મરડ-બળ (torsion) પેદા કરે છે અને ભ્રમણનું વલણ ધરાવે છે. નળાકારને સ્પર્શીય (tangential) બળ કે બળો લગાડતાં મરડ ઉદભવે છે. બિંદુ આગળ…
વધુ વાંચો >મરડ-બળ
મરડ-બળ (Torsion) : કોઈ પણ ઘટકની અક્ષને લંબ રૂપે લાગતા બળયુગ્મને કારણે પેદા થતી વિકૃતિ (strain). મરડ-બળને વળ-વિકૃતિ (twisting deformation) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. વાસ્તવમાં, મરડ-બળ અવારનવાર વલન (વળાંક) અથવા અક્ષીય પ્રણોદ (thrust) સાથે સંકળાયેલ હોય છે. દંડ (shaft) ચલાવતા દંતચક્ર (gears) અથવા ગરગડી અથવા વહાણ માટેના નોદક(propellor)માં આવું…
વધુ વાંચો >મરડાશિંગ
મરડાશિંગ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સ્ટરક્યુલિયેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Helicteres isora Linn. (સં. આવર્તની, રંગલતા, ઋદ્ધિ, વામાવર્ત ફલા.; હિં. મરોડફલી; બં. આતમોડા, ભેંદુ; મ. મુરડશિંગી, કેવણ; તે. ગુવાદર; મલ. કૈવન; ગુ. મરડાશિંગ; ત. વલામપીરી, કૈવા; કોં. ભગવતવલી; અં. ઈસ્ટ ઇંડિયન સ્ક્રૂ ટ્રી) છે. તે ઉપ-પર્ણપાતી (sub-deciduous), ક્ષુપ કે…
વધુ વાંચો >મરડો
મરડો (Dysentery) : લોહી સાથેના ચેપજન્ય ઝાડાનો વિકાર. તેને દુરાંત્રતા અથવા દુરતિસાર પણ કહે છે. પાતળા ઝાડા થાય તેવા વિકારને અતિસાર કહે છે. તેના 2 મુખ્ય પ્રકારો છે – શોથજન્ય (inflammatory) અને અશોથજન્ય (non-inflammatory). આંતરડામાં ચેપ કે અન્ય કારણસર સોજો આવે, દુખાવો થાય, ચાંદાં પડે તથા તે ચાંદાંમાંથી લોહી ઝરે…
વધુ વાંચો >મરડૉક, જ્યૉર્જ પીટર
મરડૉક, જ્યૉર્જ પીટર (જ. 1897; અ. 1985) : અમેરિકાના નૃવંશશાસ્ત્રી. અમેરિકન ઇતિહાસ સાથે સ્નાતકની પદવી યેલ યુનિવર્સિટીમાંથી પ્રાપ્ત કરી. હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાં કાયદાશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કર્યો. 1925માં નૃવંશશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્રના વિષયમાં પીએચ. ડી. ની પદવી મેળવી. 1928માં યેલ યુનિવર્સિટીમાં નૃવંશશાસ્ત્ર અને સમાજશાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે જોડાયા. 1938માં તે વિષયના પ્રાધ્યાપક બન્યા. 21 વર્ષ…
વધુ વાંચો >