૧૪.૨૩
ભૂકંપ અને પર્યાવરણથી ભૂતકતી-સંચલન
ભૂકંપ અને પર્યાવરણ
ભૂકંપ અને પર્યાવરણ : ભૂકંપની અસરથી ઉદભવતી પર્યાવરણીય પરિસ્થિતિ. પર્યાવરણનાં અજૈવિક પરિબળોમાં ભૂમિ, જમીન, હવા, પાણી, ખનિજો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ભૂપૃષ્ઠ, ભૂગર્ભજળ અને ભૂસ્તર પણ જૈવિક પર્યાવરણ પર અસર કરતાં હોઈ પર્યાવરણના અભ્યાસનાં અંગ બની રહે છે. 26 જાન્યુઆરી 2001ના લગભગ સમગ્ર ગુજરાતમાં હાહાકાર મચાવી દેનાર મહાભૂકંપ પછી પર્યાવરણીય…
વધુ વાંચો >ભૂકંપ-રક્ષિત બાંધકામ
ભૂકંપ-રક્ષિત બાંધકામ : ભૂકંપની વિનાશક અસર સામે સક્ષમ રક્ષણ મળે તેવું અણનમ બાંધકામ. ભૂકંપથી જમીન કંપન અનુભવે છે અને મકાન, મહાલયો તેમજ અન્ય બાંધકામ ઉપર ઝાટકાઓ લાગે છે. નબળાં બાંધકામ જમીનદોસ્ત થાય છે અને જાનમાલને હાનિ પહોંચે છે. ભૂકંપની હાનિકારક અસરનો સામનો કરવા ભૂકંપ-રક્ષિત બાંધકામ જરૂરી બને છે. આ પ્રકારનું…
વધુ વાંચો >ભૂકંપશાસ્ત્ર
ભૂકંપશાસ્ત્ર (seismology) : પૃથ્વી કે કોઈ પણ અન્ય ગ્રહ તેમજ તેમના કુદરતી ઉપગ્રહોમાં થતાં ભૂકંપ અને ભૂકંપીય તરંગપ્રસારણને લગતું વિજ્ઞાન. (પૃથ્વી માટે ભૂકંપ, ગ્રહો/ઉપગ્રહો માટે ગ્રહીય કંપ) પૃથ્વીના વિશેષ સંદર્ભમાં જોતાં, જે તે સ્થાનમાં જ્યારે પણ ભૂકંપ થાય ત્યારે તેના ઉદભવકેન્દ્રમાંથી પોપડામાં તેમજ પેટાળમાં ભૂકંપતરંગો પ્રસરણ પામે છે અને પૃથ્વીની…
વધુ વાંચો >ભૂ-કિરીટ
ભૂ-કિરીટ (Geo-corona) : પૃથ્વીના વાયુમંડળનો સહુથી બહારનો ભાગ કે ઘટક. આ ભાગ મુખ્યત્વે હાઇડ્રોજન અને જૂજ માત્રામાં હિલિયમ વાયુ-વાદળના પ્રભામંડળ (halo) વડે બનેલો માનવામાં આવે છે. તેનો વિસ્તાર 50,000 કિમી.થી પણ વધુ અંદાજવામાં આવ્યો છે. આ ભૂ-કિરીટ, સૂર્યના લાઇમૅન-આલ્ફા વિકિરણ(Lyman-alpha radiation)નું પ્રકીર્ણન કરે છે, જેને કારણે દીપ્તિ ઉદભવે છે. આ…
વધુ વાંચો >ભૂકી છારો
ભૂકી છારો : ઇરિસિફેસી કુળની ફૂગ અને યજમાન છોડ વચ્ચે ખોરાક માટે આંતરિક ઘર્ષણ થવાથી યજમાનના આક્રમિત ભાગમાં ઉદભવતો રોગ. આ કુળની છ જાતિની ફૂગો, 1,500થી વધુ જાતિની વનસ્પતિમાં રોગ કરતી નોંધાયેલી છે. ખાસ કરીને વેલાવાળી શાકભાજીના પાકો, કઠોળ પાકો, ફૂલછોડ અને ફળ પાકોમાં આ રોગ વિશેષ નુકસાન કરે છે.…
વધુ વાંચો >ભૂકેન્દ્રીય ભાગ
ભૂકેન્દ્રીય ભાગ : જુઓ પૃથ્વી
વધુ વાંચો >ભૂક્ષરણ
ભૂક્ષરણ (soil erosion) : ભૂમિના ઉપરિ સ્તરની નષ્ટ થવાની ક્રિયા. આ ઉપરિસ્તર કૃષિ માટે આવશ્યક છે. તેની રચના અને ફળદ્રૂપતા પાકની રોપણી અને ઉત્પાદન સાથે સંકળાયેલી છે. વનસ્પતિને જરૂરી ખનિજ તત્વો અને કાર્બનિક પદાર્થો ઉપરિસ્તરમાં આવેલાં હોય છે. તે 3થી 4 ફૂટ સુધી જાડું હોય છે. આ સ્તરને વનસ્પતિનું પોષક…
વધુ વાંચો >ભૂખ
ભૂખ : કશુંક ખાવાની ઇચ્છા કે જરૂરિયાત. તેને ક્ષુધા (hunger) પણ કહે છે. કોઈ ચોક્કસ વસ્તુ ખાવાની રુચિ (appetite) અથવા કશુંક કરવાની તીવ્ર ઇચ્છા (desire) દર્શાવવા માટેના અર્થમાં પણ આ શબ્દ વપરાય છે. દરેક પ્રાણીની આહાર મેળવવા માટેની ઇચ્છા કે તડપનને ભૂખ (hunger) કહે છે. તે પ્રાથમિક આવેગના સ્વરૂપે હોય…
વધુ વાંચો >ભૂખણવાળા, કૃષ્ણકાન્ત
ભૂખણવાળા, કૃષ્ણકાન્ત (જ. 15 સપ્ટેમ્બર 1922, હાવરા, બંગાળ; અ. 24 ઑક્ટોબર 2016) : હિંદી, ગુજરાતી ચલચિત્રોના વિખ્યાત ચરિત્ર-અભિનેતા અને દિગ્દર્શક કે. કે.ના હુલામણા અને પ્રચલિત નામે પણ ઓળખાતા સૂરતના પ્રતિષ્ઠિત વ્યાપારી. સૂરતમાં માધ્યામિક શાળા સુધીનો અભ્યાસ પૂરો કરી ટૅકનિકલ શિક્ષણ લેવા માટે મુંબઈ રહેવા જવાનું બન્યું. વાયરલેસ અને વીજઇજનેરીમાં ડિપ્લોમાં…
વધુ વાંચો >ભૂખમરો
ભૂખમરો (starvation) (આયુર્વિજ્ઞાન) : સતત અને લાંબા સમય સુધી ખોરાક ન મળે તેવી સ્થિતિ. (તેનાં કારણો અને તેનાથી ઉદભવતા વિકારો તથા દેહધાર્મિક પરિણામો માટે જુઓ ‘ઉપવાસ’ તથા ‘ન્યૂનતાજન્ય વિકારો’.) જો કોઈ વ્યક્તિ પૂરતી કૅલરી(ઊર્જા)વાળો પણ અપૂરતા પ્રોટીનવાળો ખોરાક લાંબા સમય માટે લે તો તેના શરીરમાંના પ્રોટીનનો જથ્થો વપરાઈ જાય છે.…
વધુ વાંચો >ભૂચુંબકત્વ
ભૂચુંબકત્વ (geomagnetism) (ભૂસ્તરીય) : પૃથ્વીનો ચુંબકીય ગુણધર્મ. પૃથ્વી સ્વયં એક ચુંબકીય ગોળો છે. તે ચુંબકીય દિકપાત અને ચુંબકીય નમન જેવા ઘટકો ધરાવતા દ્વિધ્રુવીય ચુંબક (dipolar magnet) તરીકે વર્તે છે. સૂર્યકલંકો અને સૂર્ય-ઊર્જાને કારણે ભૂચુંબકીય ઘટકો પર અસર થવાથી ફેરફારો થતા રહે છે. ભૂચુંબકત્વના કારણરૂપ કાયમી ચુંબક-સિદ્ધાંત (permanent magnetic theory), વીજભાર-સિદ્ધાંત…
વધુ વાંચો >ભૂચુંબકત્વ (geomagnetism) (ભૌતિકવિજ્ઞાન)
ભૂચુંબકત્વ (geomagnetism) (ભૌતિકવિજ્ઞાન) : પૃથ્વી અને તેના વાતાવરણનું કુદરતી ચુંબકત્વ. પૃથ્વી અને તેના પર રહેલા પદાર્થોમાં ચુંબકત્વના ગુણધર્મોનું મહત્વ પૌરાણિક સમયથી જ રહ્યું છે; જેમ કે, ચુંબકત્વ ધરાવતા ખડકોએ કુતૂહલતા અને જાદુઈ ચિરાગના ખ્યાલ પેદા કર્યા છે. ચુંબક એ લુહારે ટીપીને ઘડેલા (smithy’s forge) લોખંડની ઔદ્યોગિક પેદાશ છે. અર્થાત્, ચુંબક…
વધુ વાંચો >ભૂ જૈવ ચક્રો
ભૂ જૈવ ચક્રો : જુઓ નિવસનતંત્ર
વધુ વાંચો >ભૂતકેશી (કલ્હાર)
ભૂતકેશી (કલ્હાર) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સ્ક્રોફ્યુલાટિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Verbascum coromandalinum (Vahl.) Kuntzc. syn. Celsia coromandaliana Vahl. (સં. भूतकेशी, ગુ. કલ્હાર) છે. તે ભારત અને શ્રીલંકામાં ભેજવાળી જગાઓએ કે નદીકિનારે થાય છે. એકવર્ષાયુ, શાકીય, રોમિલ અને નાની વનસ્પતિ છે. તેનાં પર્ણો સંયુક્ત કે પક્ષવત્ નિદર (pinnatisect)…
વધુ વાંચો >ભૂતકતી-સંચલન
ભૂતકતી-સંચલન (plate tectonics) : પોપડાના ખંડિત વિભાગોનું સંચલન અથવા પ્રવહન. મધ્ય સામુદ્રિક ડુંગરધારો, મહાસાગરીય ખાઈઓ, ખંડીય અને દરિયાઈ વિભાગો, રેખીય પર્વતમાળાઓ, ક્ષૈતિજ ખસેડવાળા પાર્શ્વ સ્તરભંગો, જ્વાળામુખીને પાત્ર પ્રદેશો વગેરે જેવાં ભૂપૃષ્ઠ પર જોવા મળતાં ભૌગોલિક અને ભૂસ્તરીય લક્ષણોના તલસ્પર્શી અભ્યાસ પરથી જાણવા મળ્યું છે કે પૃથ્વીનો પોપડો અનેક વિશાળ ર્દઢ…
વધુ વાંચો >