૧૩.૨૦
બિહારથી બીજાંકુરણ
બિહાર
બિહાર ભારતના પૂર્વ ભાગમાં આવેલું રાજ્ય. ભૌગોલિક સ્થાન : તે આશરે 22° 0´થી 27° 30´ ઉ. અ. અને 83° 20´થી 88° 17´ પૂ. રે. વચ્ચેનો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેનું કુલ ક્ષેત્રફળ 1,73,877 ચોકિમી. જેટલું છે. રાજ્યની ઉત્તર-દક્ષિણ લંબાઈ આશરે 600 કિમી. અને પૂર્વ-પશ્ચિમ પહોળાઈ 480 કિમી. જેટલી છે. હિમાલય…
વધુ વાંચો >બિહારી
બિહારી (જ. 1595, ગ્વાલિયર; અ. 1663) : એકમાત્ર કાવ્યગ્રંથ દ્વારા હિંદી કવિતાના ઇતિહાસમાં અનન્ય સ્થાન મેળવનાર કવિ. પિતાનું નામ કેશવરાય. બિહારીએ પિતાના ગુરુ મહંત નરહરિદાસ પાસે સંસ્કૃત-પ્રાકૃતના કાવ્યગ્રંથોનો અભ્યાસ કર્યો હતો. લગ્ન પછી બિહારી પોતાના સાસરે, મથુરામાં રહ્યા. નિ:સંતાન બિહારીએ પોતાના ભત્રીજા નિરંજનને દત્તક લીધો હતો. બિહારીએ આગ્રા જઈને ઉર્દૂ-ફારસીનું…
વધુ વાંચો >બિહ્ઝાદ, ઉસ્તાદ કમાલ અદ્-દીન
બિહ્ઝાદ, ઉસ્તાદ કમાલ અદ્-દીન (જ. 1455 (?), હેરાત, ખોરાસાન, ઈરાન; અ. 1536 (?), તબ્રીઝ, આઝરબઈજાન) : ઈરાનના ચિત્રકાર. તેમની લઘુચિત્રની શૈલીએ સમગ્ર પર્શિયન ચિત્રકલા તેમજ ભારતની મુઘલ ચિત્રકલા પર ઊંડો પ્રભાવ પાડ્યો છે. નાની વયે જ અનાથ બન્યા અને હેરાત નગરમાં ચિત્રકાર મિરાક નક્કાશે તેમનો ઉછેર કર્યો. નક્કાશને આ નગરના…
વધુ વાંચો >બિંદાદીન મહારાજ
બિંદાદીન મહારાજ (જ. 1829, તહસીલ હંડિયા; અ. 1915) : જાણીતા ભારતીય નૃત્યકાર અને કવિ. પિતા દુર્ગાપ્રસાદે તથા કાકા ઠાકુરપ્રસાદે બિંદાદીનને નૃત્યની શિક્ષા આપી. નવ વર્ષની વયે તેમની નૃત્યસાધના શરૂ થઈ હતી. તેઓ પ્રસિદ્ધ નૃત્યકાર કાલિકાપ્રસાદના ભાઈ હતા. અલાહાબાદની હંડિયા તહસીલમાં તેમનું ઘરાણું પેઢીઓથી કૃષ્ણભક્તિપ્રેરિત ગીતો અને તે પર આધારિત નૃત્ય…
વધુ વાંચો >બિંદુ
બિંદુ : શબ્દ-સાધનામાં સંસારમાં વ્યાપ્ત અનાહત નાદને પિંડમાં પણ માનેલો છે. નાદથી પ્રકાશ થાય છે અને પ્રકાશનું વ્યક્ત રૂપ બિંદુ છે, જે તેજનું પ્રતીક છે. બિંદુના ત્રણ પ્રકાર છે : ઇચ્છા, જ્ઞાન અને ક્રિયા. નાદ અને બિંદુની આ ક્રીડા બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત છે. પિંડમાં એ બિંદુ વીર્યબિંદુના રૂપમાં હોય છે અને…
વધુ વાંચો >બિંદુ-પરીક્ષણ
બિંદુ-પરીક્ષણ (spot tests) : વિશ્લેષણ રસાયણમાં નમૂનાનાં અને પ્રક્રિયકનાં એક કે બે ટીપાં વાપરી વિવિધ સંયોજનો ઓળખવા માટેની વિશિષ્ટ અને ચયનાત્મક (selective) પરખ-કસોટીઓ (identififcation tests). ગુણાત્મક (qualitative) વિશ્લેષણમાં તે મહત્વનું અંગ છે. ઘણા લાંબા સમયથી વૈશ્લેષિક રસાયણશાસ્ત્રીઓ ફિલ્ટર પેપર પર અથવા અપારગમ્ય સપાટી પર દ્રાવણનાં બિંદુઓ મૂકીને એકાકી (single) રાસાયણિક…
વધુ વાંચો >બિંદુર છેલે (1913)
બિંદુર છેલે (1913) : બંગાળી સાહિત્યકાર શરદચંદ્ર ચટ્ટોપાધ્યાયની 9 પ્રકરણમાં વિભાજિત રસપ્રદ વાર્તા. ‘બિંદુર છેલે’ ગ્રંથમાં 3 ટૂંકી વાર્તાઓ – ‘બિંદુર છેલે’, ‘રામેર સુમતિ’ (1914) અને ‘પથ-નિર્દેશ’નો સમાવેશ થાય છે. સ્ત્રીસ્વભાવના અને ચિત્તતંત્રના ઊંડા અભ્યાસી તરીકે શરદબાબુ પત્નીજીવનનું, સ્ત્રીજીવનનું સાર્થક્ય માતૃત્વમાં રહેલું છે એમ લેખે છે. આ વાર્તા તેની આંતરિક…
વધુ વાંચો >બિંદુસમૂહ
બિંદુસમૂહ (point group) : સ્ફટિક પ્રણાલીઓમાં અણુ, પરમાણુ કે આયનની નિયમિત અને આવર્તક ગોઠવણી સમજવા માટેનો ગણિતીય ખ્યાલ. વિવિધ પ્રકારની સંમિતિ–સંક્રિયાઓ (symmetry operations)ના કેન્દ્ર-સંમિતિ, પરિભ્રમણાક્ષ-સંમિતિ, પરિભ્રમણ પ્રતિઅક્ષ સંમિતિ, પરાવર્તન સમતલ સંમિતિ વગેરે આધારે સ્ફટિકમાં પરમાણુ, આયનોની ગોઠવણીનો અભ્યાસ કરી શકાય છે. સ્ફટિકને નિયત અક્ષની આસપાસજેટલા ખૂણે પરિભ્રમણ આપતાં તે પોતાની…
વધુ વાંચો >બિંદુસાર
બિંદુસાર (ઈ. પૂ. ત્રીજી સદી) : પ્રાચીન ભારતનો મૌર્યવંશનો રાજવી. શાસનકાળ ઈ. પૂ. 300થી ઈ. પૂ. 273. પિતા ચંદ્રગુપ્ત અને પુત્ર અશોકની યશસ્વી કારકિર્દી વચ્ચે તેનો સમય ઓછો જાણીતો છે. પ્રાચીન ગ્રંથોમાં તેનાં વિભિન્ન નામ મળે છે. જૈન ગ્રંથોએ તેને ચંદ્રગુપ્તની પત્ની દુર્ધરાના પુત્ર સિંહસેન તરીકે ઓળખાવ્યો છે. સંસ્કૃત ગ્રંથોમાં…
વધુ વાંચો >બિંદુસ્રાવ
બિંદુસ્રાવ (guttation) : ઉષ્ણ અને ભેજવાળી આબોહવામાં ઊગતી કેટલીક વનસ્પતિઓની પર્ણકિનારીઓ દ્વારા પ્રવાહીમય સ્વરૂપ પાણીનું થતું નિ:સ્રવણ (exudation). બર્ગરસ્ટેઈને સૌપ્રથમ આ શબ્દને પ્રચલિત કર્યો. આ પ્રક્રિયા મોટેભાગે શાકીય વનસ્પતિઓની લગભગ 333 જેટલી પ્રજાતિઓ પૂરતી મર્યાદિત છે; જેમાં બટાટા, ટમેટાં, અળવી, જવ, ઓટ, પ્રિમ્યુલા ટ્રોપિયોલમ અને ઘાસની વિવિધ જાતિઓનો સમાવેશ થાય…
વધુ વાંચો >બીજગણિત
બીજગણિત બીજગણિતના આધુનિક ખ્યાલ અનુસાર કોઈ ગણ પર ક્રિયાઓ દાખલ કરી હોય તો તે ક્રિયાઓના સંદર્ભમાં ગણનો અભ્યાસ એટલે બીજગણિત. શાળામાં શીખવાતું બીજગણિત એટલે સંજ્ઞાયુક્ત અંકગણિત. અંકગણિતની ચોક્કસ સંખ્યાને બદલે અહીં x, y, z, a, b, c જેવી સંજ્ઞાઓ દ્વારા સંખ્યા સૂચવાય છે. કેટલીક સમતાઓમાં સંજ્ઞાને સ્થાને કોઈ પણ સંખ્યા…
વધુ વાંચો >બીજાણુ
બીજાણુ (spore) : વૃદ્ધિ પામીને સ્વતંત્ર સજીવમાં પરિણમતો એક જૈવિક સૂક્ષ્મ ઘટક. સામાન્ય રીતે પ્રજીવો (protozoa), બૅક્ટેરિયા, ફૂગ (fungi), લીલ (algae) જેવા સૂક્ષ્મ કદના સજીવો બીજાણુ ઉત્પાદન કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. વિપરીત સંજોગોમાં આ સૂક્ષ્મજીવો પોતાની સપાટી ફરતે એક કવચ બનાવીને બીજાણુમાં રૂપાંતર પામતા હોય છે. આવા બીજાણુઓનો ફેલાવો પાણી…
વધુ વાંચો >બીજાણુજનન
બીજાણુજનન (sporogenesis) : દ્વિઅંગીઓ(bryophytes)થી માંડી આવૃતબીજધારી (angiosperm) વનસ્પતિઓમાં જોવા મળતી બીજાણુનિર્માણની પ્રક્રિયા. બીજાણુ એકગુણિત (haploid) અલિંગી પ્રજનનકોષ છે અને તેના અંકુરણથી વનસ્પતિની જન્યુજનક (gametophytic) અવસ્થા ઉત્પન્ન થાય છે. વનસ્પતિની બીજાણુજનક (sporophytic) અવસ્થા દ્વારા બીજાણુજનનની પ્રક્રિયા થાય છે. બીજાણુનિર્માણ કરતા અંગને બીજાણુધાની (sporangium) કહે છે. જોકે દ્વિઅંગી વનસ્પતિઓમાં પ્રાવર (capsule) નામના…
વધુ વાંચો >બીજાંકુરણ
બીજાંકુરણ : બીજને જમીનમાં વાવવાથી માંડીને તેમાંથી તરુણ રોપના સર્જન સુધીની સમગ્ર પ્રક્રિયા. વનસ્પતિની વિવિધ જાતિઓમાં બીજાંકુરણ દરમિયાન થતી ઘટનાઓનો ક્રમ ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં મૂળભૂત પ્રક્રિયાઓ સમાન હોય છે : પાણીનું અંત:ચૂષણ (imbibition), કોષવિસ્તરણ, બીજપત્રો (cotyleclons) કે ભ્રૂણપોષમાં સંચિત ખોરાકનું જલાપઘટન (hydrolysis), ભ્રૂણ તરફ દ્રાવ્ય ચયાપચયિકો(metabolites)નું વહન, ભ્રૂણમાં કોષીય…
વધુ વાંચો >