૧૩.૦૮
બહુદેવવાદથી બહુવૈકલ્પિક જનીનો
બહુરૂપતા (ભૂસ્તરશાસ્ત્ર)
બહુરૂપતા (ભૂસ્તરશાસ્ત્ર) : જુઓ દ્વિરૂપતા.
વધુ વાંચો >બહુરૂપતા (રસાયણશાસ્ત્ર) (અપરરૂપતા, અનેકરૂપતા)
બહુરૂપતા (રસાયણશાસ્ત્ર) (અપરરૂપતા, અનેકરૂપતા) (poly- morphism, allotropy) : કોઈ પણ તત્વની (કે પદાર્થની) ભૌતિક અને રાસાયણિક ગુણધર્મોની ર્દષ્ટિએ એક કરતાં વધુ વિભિન્ન સ્વરૂપમાં અસ્તિત્વ ધરાવવાની ઘટના. આવાં જુદાં જુદાં સ્વરૂપોને બહુરૂપકો (polymorphs) કહે છે. તત્ત્વનાં આવાં સ્વરૂપો વચ્ચેના તફાવતમાં નીચેની પૈકી એક બાબત સમાયેલી હોય છે : (i) સ્ફટિકીય સંરચના,…
વધુ વાંચો >બહુરૂપતા (pleomorphism / polymorphism) (સૂક્ષ્મજીવ-શાસ્ત્ર)
બહુરૂપતા (pleomorphism / polymorphism) (સૂક્ષ્મજીવ-શાસ્ત્ર) : આનુવંશિક વિદ્યા(genetics)માં એક એવી સ્થિતિ કે જેમાં ગુણસૂત્ર અથવા જનીનિક લક્ષણ એક કરતાં વધુ સ્વરૂપમાં જોવા મળે. આને કારણે એક જ વસ્તીમાં એક કરતાં વધુ આકૃતિક (morphological) પ્રકાર સહઅસ્તિત્વ ધરાવે છે. સામાન્ય રીતે પોષણમાધ્યમમાં આવેલ પોષક કાર્બનિક દ્રવ્યનું પ્રમાણ, પ્રતિજીવકની હાજરી, પર્યાવરણિક પરિબળો વગેરેની…
વધુ વાંચો >બહુરૂપી (નાટ્યસંસ્થા)
બહુરૂપી (નાટ્યસંસ્થા) : મુંબઈની વ્યાવસાયિક રંગભૂમિના ક્ષેત્રે પ્રવૃત્ત અગ્રગણ્ય નાટ્યસંસ્થા. લાલુ શાહ અને વિજય દત્તની નિર્માતા-દિગ્દર્શક જોડીએ તેના નેજા હેઠળ અનેક સફળ અને યાદગાર નાટકો રજૂ કર્યાં છે. 1 ઑગસ્ટ 1968ના રોજ ‘અભિષેક’ નાટકના પ્રથમ પ્રયોગથી સંસ્થાએ પોતાની નાટ્યપ્રવૃત્તિનો શુભારંભ કર્યો. ‘ધરમની પત્ની’, ‘અનુરાગ’, ‘આંધી’, ‘અભિલાષા’, ‘અનુકંપા’, ‘એકરાર’, ‘ધૂપછાંવ’, ‘શીળી…
વધુ વાંચો >બહુરૂપી (લોકકલા)
બહુરૂપી (લોકકલા) : ગુજરાત અને રાજસ્થાનમાં વિકાસ પામેલી મનોરંજન માટેની એક લોકકલા. ‘બહુરૂપી’ એટલે ઘણાં રૂપો ધારણ કરનાર. એ જાતભાતના વેશ સાથે તદનુરૂપ અભિનય પણ કરે છે. આવા કલાકારો–બહુરૂપીઓની એક જાતિ છે. જૂના વખતમાં મનોરંજનનાં માધ્યમો બહુ ઓછાં હતાં ત્યારે બહુરૂપીઓએ લોકજીવનને ગમ્મતના ગુલાલ દ્વારા હર્યુંભર્યું રાખવામાં મૂલ્યવાન ફાળો આપ્યો…
વધુ વાંચો >બહુરૂપી (સામયિક) (1931)
બહુરૂપી (સામયિક) (1931) : ગુજરાતી ડિટેક્ટિવ વાર્તાનું સાપ્તાહિક. સ્થાપના વીરમગામના ચંદુલાલ જેઠાલાલ વ્યાસે 1931માં કરી. છપાઈની સગવડ માટે તેનું કાર્યાલય રાણપુરમાં રખાયું. ચંદુલાલ તેના તંત્રી રહ્યા. ત્યારે તેનું વાર્ષિક લવાજમ 5 રૂપિયા હતું. કદ ત્યારનાં બીજાં જાણીતાં સામયિકો ‘નવરચના’, ‘નવચેતન’ અને ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ જેવાંને મળતું હતું. પાનાં કંઈક ઓછાં રખાયેલાં. તેની…
વધુ વાંચો >બહુલકો (polymers)
બહુલકો (polymers) : એકલક (monomer) તરીકે ઓળખાતા નાના, સર્વસમ (identical) એકમોના પુનરાવર્તી સંયોજનથી મળતો ઉચ્ચ અણુભાર ધરાવતો પદાર્થ. તેને માટે ‘ઉચ્ચ બહુલક’ (high polymer), ‘બૃહદણુ’ (macromolecule) કે ‘મહાકાય અણુ’ (giant molecule) જેવા શબ્દો પણ વપરાય છે. બહુલકમાં પાંચ કે તેથી વધુ એકલક અણુઓ હોય છે. ઘણી વાર આ સંખ્યા ઘણી…
વધુ વાંચો >બહુલક્ષી વ્યાપાર
બહુલક્ષી વ્યાપાર : આંતરરાષ્ટ્રીય વ્યાપારી ક્ષેત્રે બેથી વધારે દેશો વચ્ચે બેથી વધારે ચીજો અને સેવાનો થતો વ્યાપાર. વેપારની આ પ્રથામાં દેશ દ્વિપક્ષી ધોરણે આયાત-નિકાસને સમતોલ કરવાનો પ્રયાસ કરતો નથી, પરંતુ તેની કુલ આયાતો અને નિકાસોને સમતોલ કરવાની કોશિશ કરે છે. અર્થશાસ્ત્રના સિદ્ધાંત પ્રમાણે જો બે દેશોમાં પેદા થતી વસ્તુઓના તુલનાત્મક…
વધુ વાંચો >બહુલીકરણ (બહુલકીકરણ)
બહુલીકરણ (બહુલકીકરણ) (polymerization) : યોગ્ય પરિસ્થિતિમાં એક સંયોજનના નાના સક્રિય અને સાદા અણુઓ પુન: પુન: એકબીજા સાથે જોડાઈને મોટા અથવા વિરાટ અણુ બને તે રાસાયણિક પ્રક્રિયા. પ્રારંભિક પદાર્થ તરીકે વપરાતા આ નાના અણુઓ એકલકો (monomers) તરીકે ઓળખાય છે અને તે ઓછામાં ઓછાં બે પ્રક્રિયા-બિંદુઓ (reaction points) અથવા ક્રિયાશીલ (functional) સમૂહો…
વધુ વાંચો >બહુવિધ વ્યક્તિત્વ
બહુવિધ વ્યક્તિત્વ (multiple personality) : વ્યક્તિની એવી અવસ્થા જેમાં વારાફરતી બે કે વધારે સંપૂર્ણ વ્યક્તિત્વતંત્રો પ્રગટ થાય છે. આ વ્યક્તિત્વતંત્રો એકબીજાંથી ઠીક ઠીક અંશે સ્વતંત્ર હોય છે. દરેક વ્યક્તિત્વતંત્ર વિકલ્પી વ્યક્તિત્વ કહેવાય છે. બહુવિધ વ્યક્તિત્વ વિયોજનાત્મક (dissociative) પ્રકારની હળવી મનોવિકૃતિ છે. કાલ્પનિક કથાસાહિત્યમાં આવો ડૉક્ટર જેકિલ અને મિસ્ટર હાઇડનો દાખલો…
વધુ વાંચો >બહુદેવવાદ
બહુદેવવાદ (polytheism) : વેદગ્રંથોમાં ઘણાં દેવદેવીઓ રહેલાં છે એવું માનતો સિદ્ધાન્ત. વેદનાં સૂક્તોમાં, તેમાં વર્ણવેલા આચારમાં જીવન પ્રત્યે જોવાની જે ર્દષ્ટિ તરી આવે છે તે બોધપ્રદ છે. પરમ સત્યના સ્વરૂપને લગતા પ્રશ્નોના જે ઉત્તર તે વખતના લોકો સાચા માનતા હોય તે ઉત્તરો આપણને એ પુરાણકથાઓ ને ઉપાસનાના પ્રકારોમાં જોવા મળે…
વધુ વાંચો >બહુધમનીશોથ, ગંડિકાકારી
બહુધમનીશોથ, ગંડિકાકારી (polyarteritis nodosa) : નાની તથા મધ્યમ કદની ધમનીઓમાં થતો ઉગ્ર કોષનાશી શોથ(necrotising inflammation)નો વિકાર. પેશીમાં ચેપ, ઈજા કે કોઈ પ્રતિરક્ષાલક્ષી (immunological) વિકારને કારણે જ્યારે પીડાકારક સોજો આવે, લોહીનું પરિભ્રમણ વધે તથા લોહીના શ્વેતકોષોનો ભરાવો થાય તો તેવી સ્થિતિને શોથ(inflammation)નો વિકાર કહે છે. ક્યારેક તેમાં વ્યાપકપણે કોષોનો નાશ પણ…
વધુ વાંચો >બહુપતિપ્રથા
બહુપતિપ્રથા : એક સ્ત્રી બે કે વધારે પુરુષો સાથે એકસાથે લગ્ન-જીવન ગાળે અને તે બધાને પતિ તરીકે સ્વીકારે તેવી પ્રથા. જ્યારે આવા લગ્નમાં પતિઓ બધા સગા ભાઈઓ હોય ત્યારે આ સંબંધને સહોદર અથવા ભ્રાતૃક-બહુપતિલગ્ન (adephic or fraternal polyandry) કહે છે. આ પ્રકારના લગ્નમાં સંતાનોનો પિતા કેવળ મોટો ભાઈ ગણાય છે.…
વધુ વાંચો >બહુપત્નીપ્રથા
બહુપત્નીપ્રથા (polygamy) : પુરુષ દ્વારા એક કરતાં વધુ પત્ની સાથે સંસાર માંડવાની પ્રથા. સામાન્ય રીતે પ્રાચીન પ્રણાલી અનુસાર પુરુષ અને સ્ત્રી બંને માટે હિંદુ લગ્નનો આદર્શ એકસાથી લગ્નનો હતો. આમ છતાં પુરુષ માટે ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક હેતુ માટે તથા કુટુંબના સાતત્ય માટે બીજી પત્નીની છૂટ અપાતી હતી. પ્રથમ પત્ની વંધ્યા…
વધુ વાંચો >બહુપુંજન્યુતા
બહુપુંજન્યુતા : આવૃતબીજધારી વનસ્પતિના ભ્રૂણપુટ(embryo sac)માં બે કરતાં વધારે પુંજન્યુઓની હાજરી. આ સ્થિતિ એક અથવા તેથી વધારે પરાગનલિકાઓના પ્રવેશને કારણે ઉત્પન્ન થાય છે. સામાન્ય રીતે એક અંડકમાં એક જ પરાગનલિકા દાખલ થાય છે; પરંતુ Elodea, Ulmus, Juglans, Xyris, Oenothera, Boerhaavia, Beta, Acacia, Fagopyrum, Sagittaria, Cephalanthera plantanthera અને Nicotianaમાં બે પરાગનલિકાઓનો…
વધુ વાંચો >બહુફળી
બહુફળી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ટિલિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Corchorus antichorus Raensche. (બેઠી બહુફળી, ભૂફલી, હરણસુરી, નાની બહુફળી) અને C. aestuans L. syn. C. acutangulus Lam. (મોટી બહુફળી, છૂંછ, છધારી છૂંછ, જીતેલી) છે. બેઠી બહુફળી ભૂપ્રસારી હોય છે અને તેની શાખાઓ વળદાર હોય છે. તેનાં પર્ણો નાનાં,…
વધુ વાંચો >બહુભ્રૂણતા
બહુભ્રૂણતા : એક જ બીજમાં એક કરતાં વધારે ભ્રૂણ ઉત્પન્ન થવાની પરિઘટના. તેની સૌપ્રથમ શોધ ઍન્ટોની વાન લ્યુવેનહૉકે (1719) નારંગીનાં બીજમાં કરી હતી. બ્રૉને (1859) તે સમયે વનસ્પતિવિજ્ઞાનમાં નોંધાયેલા બહુભ્રૂણતાના 58 કિસ્સાઓનું સર્વેક્ષણ કર્યું અને તેના ઉદભવને અનુલક્ષીને આવૃતબીજધારીઓમાંની બહુભ્રૂણતાને ચાર પ્રકારોમાં વર્ગીકૃત કરી. બહુભ્રૂણતાનો ઉદભવ નીચે દર્શાવેલ પદ્ધતિઓ દ્વારા…
વધુ વાંચો >બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓ
બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓ : કંપનીનું મુખ્ય મથક એક દેશમાં હોય અને ઉત્પાદન કે વ્યાપારની પ્રવૃત્તિ અનેક દેશોમાં ચાલતી હોય તેવી કંપની. બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓનું મુખ્ય મથક સામાન્ય રીતે અમેરિકા, બ્રિટન, પશ્ચિમ જર્મની, પશ્ચિમ યુરોપના દેશો, જાપાન વગેરે ઔદ્યોગિક રીતે વિકસિત દેશોમાં હોય છે. તેઓ વિશ્વના અનેક દેશોમાં પોતાની ધંધાકીય પ્રવૃત્તિઓ ચલાવે છે.…
વધુ વાંચો >બહુરુધિરકોષિતા
બહુરુધિરકોષિતા (polycythaemia) : લોહીના મુખ્યત્વે રક્તકોષો(red blood cells, erythrocytes)ની અતિશય સંખ્યાવૃદ્ધિથી થતો વિકાર. લોહીના કોષોને રુધિરકોષો (blood cells) કહે છે. તેમાં ત્રણ પ્રકારના કોષોનો સમાવેશ થાય છે : રક્તકોષો, શ્વેતકોષો (white blood cells, leucocytes) તથા ગંઠનકોષો (platelets). બહુરુધિરકોષિતાના વિકારમાં આ ત્રણેય પ્રકારના કોષોની પણ સંખ્યાવૃદ્ધિ થાય છે. મુખ્ય વિકાર રક્તકોષોના…
વધુ વાંચો >બહુરૂપતા (જનીનવિજ્ઞાન)
બહુરૂપતા (જનીનવિજ્ઞાન) : જનીનિક ભિન્નતાનું સ્વરૂપ. આ જનીનિક ભિન્નતા ખાસ કરીને અસતત (discontinuous) હોય છે અને વનસ્પતિ અને પ્રાણીની જાતિની એક જ વસ્તીમાં તે જુદાં જુદાં સ્વરૂપો ધરાવે છે; તે પૈકી સૌથી દુર્લભ સ્વરૂપની પણ જાળવણી વિકૃતિ દ્વારા થઈ શકે છે. આમ, મનુષ્યમાં રુધિરસમૂહો બહુરૂપતાનું ઉદાહરણ છે; જ્યારે તેની ઊંચાઈનું…
વધુ વાંચો >