૧૨.૨૮
ફૉર્ડ, જૉનથી ફ્રાંકો, ફ્રાંસિસ્કો
ફૉસ્ફરસ
ફૉસ્ફરસ : આવર્તકોષ્ટકના 15મા (અગાઉના V A) સમૂહમાં આવેલું રાસાયણિક અધાતુ તત્વ. સંજ્ઞા P. જર્મન વૈજ્ઞાનિક હેન્નિગ બ્રાન્ટે 1969માં આ તત્વ શોધ્યું હતું. ફૉસ્ફરસનો અર્થ ‘પ્રકાશ લાવનાર’ એવો થાય છે. (ગ્રીક phos = પ્રકાશ, phoros = લાવનાર.) 1681માં બૉઇલે ફૉસ્ફરસ બનાવવાની રીત શોધી, જ્યારે 1771માં શીલેએ હાડકાંની રાખમાંથી આ તત્વ…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફરસ-ઉદ્યોગ
ફૉસ્ફરસ-ઉદ્યોગ ફૉસ્ફરસ, ફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ, ફૉસ્ફેટ લવણો, કૃત્રિમ ખાતરો અને ફૉસ્ફરસનાં વ્યુત્પન્નોનાં ઉત્પાદન સાથે સંકળાયેલો ઉદ્યોગ. ફૉસ્ફરસ-રસાયણો વિશિષ્ટ ગુણધર્મો ધરાવે છે. તેનાં રસાયણો ખાતર ઉપરાંત ઘણી જૈવ રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓમાં અગત્યનો ભાગ ભજવે છે. ફૉસ્ફરસયુક્ત એસ્ટર-સંયોજનો કેટલાંક ધાતુ-કેટાયનો સાથે સંકીર્ણક્ષાર બનાવી તેમનું અલગીકરણ કરવા માટે વપરાય છે. કાર્બનિક અને અકાર્બનિક બહુલકોની બનાવટમાં…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફરસ-ચક્ર
ફૉસ્ફરસ-ચક્ર : નિવસનતંત્રના સજીવ અને નિર્જીવ ઘટક વચ્ચે થતા ફૉસ્ફરસના વિનિમયની ચક્રીય પ્રક્રિયા. ફૉસ્ફરસ વનસ્પતિ અને પ્રાણીજીવન માટે આવશ્યક ખનિજતત્ત્વ છે, કારણ કે તે જીવરસનું મહત્વનું બંધારણીય ઘટક છે. ફૉસ્ફરસ-ચક્ર દરમિયાન ફૉસ્ફરસનું જીવમંડળ (biosphere) કે જીવંત સૃષ્ટિમાં કાર્બનિક સ્વરૂપમાં પરિવહન થાય છે, અને પુનશ્ચક્રણ માટે અકાર્બનિક સ્વરૂપે ફરીથી રૂપાંતર થાય…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફાઇડ
ફૉસ્ફાઇડ : ફૉસ્ફરસનાં ધનવિદ્યુતીય (electropositive) ધાતુ સાથેનાં દ્વિગુણી (binary) સંયોજનો. ઇલેક્ટ્રૉનીય સંરચનાની ર્દષ્ટિએ ફૉસ્ફરસ તેની સૌથી બહારની કક્ષામાં ત્રણ અયુગ્મિત ઇલેક્ટ્રૉન (2p3) ધરાવે છે. આથી તે ધાતુઓની જેમ ઇલેક્ટ્રૉન ગુમાવીને PCl3 જેવાં સંયોજનો બનાવી શકે છે, જ્યારે અધાતુની જેમ ઇલેક્ટ્રૉન સ્વીકારીને પણ સંયોજનો બનાવી શકે છે; દા.ત., સોડિયમ, મૅગ્નેશિયમ, ઍલ્યુમિનિયમ…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફીન
ફૉસ્ફીન : રાસાયણિક ર્દષ્ટિએ ફૉસ્ફરસ ટ્રાઇહાઇડ્રાઇડ કે હાઇડ્રોજન ફૉસ્ફાઇડ તરીકે ઓળખાતું ફૉસ્ફરસનું હાઇડ્રોજન સાથેનું સંયોજન. સૂત્ર PH3 અણુભાર 34. 1783માં ગેંગેમ્બ્રેએ એ સફેદ ફૉસ્ફરસને આલ્કલી સાથે ગરમ કરી આ સંયોજન શોધ્યું હતું. જમીનમાં રહેલા ફૉસ્ફેટના જૈવિક અપચયનથી પણ તે મળે છે. ફૉસ્ફીન વિવિધ રીતે મેળવી શકાય છે : (i) સફેદ…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફેટ
ફૉસ્ફેટ : PO43– સૂત્ર ધરાવતા ઋણાયન તથા ઑર્થોફૉસ્ફૉરિક ઍસિડમાંથી મેળવાયેલા ક્ષારો. બૃહદ અર્થમાં ફૉસ્ફેટ શબ્દ જેમાં ફૉસ્ફરસની ઉપચયન અવસ્થા +5 હોય તેવા ઍસિડમાંથી મળતા બધા આયનો અને ક્ષારો માટે વપરાય છે. આ બધા ઍસિડ P4O10માંથી મળે છે; દા.ત., (HPO3)n મેટાફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ H5P3O10 ટ્રાઇફૉસ્ફૉરિક અથવા ટ્રાઇપૉલિફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ H4P2O7 પાયરોફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ H3PO4…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફેટજન્ય ખનિજો (phosphatic minerals)
ફૉસ્ફેટજન્ય ખનિજો (phosphatic minerals) : કુદરતી સ્થિતિમાં ખનિજો રૂપે મળી આવતા ફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ H3[PO4]ના અકાર્બનિક ક્ષારો. જાણીતા બધા જ ફૉસ્ફેટજન્ય ખનિજો ઑર્થોફૉસ્ફેટ હોય છે, કારણ કે ઋણભારીય સમૂહ ચતુષ્ફલક એકમવાળો છે. ફૉસ્ફેટજન્ય ખનિજોના 150થી વધુ નમૂના હોવાનું જાણી શકાયું છે. તેમનાં સ્ફટિકીય રાસાયણિક લક્ષણો જટિલ પ્રકારનાં હોય છે. ફૉસ્ફેટજન્ય ખનિજોની…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફેટેઝ કસોટી (phosphatase test)
ફૉસ્ફેટેઝ કસોટી (phosphatase test) : દૂધ બરાબર પાશ્ર્ચરિત થયું છે કે નહિ તેમજ પાશ્ચરિત કરેલા દૂધમાં ફરી કાચું દૂધ ઉમેરાઈ ગયું છે કે કેમ તેની તપાસ માટે કરવામાં આવતી કસોટી. પશુની દૂધગ્રંથિમાં ફૉસ્ફેટેઝ ઉત્સેચકનો સ્રાવ થતો હોય છે. આ ઉત્સેચક ફૉસ્ફૉરિક ઍસિડના ક્ષારોનું જળ-વિઘટન (hydrolysis) કરતા હોય છે. આ ઉત્સેચકના…
વધુ વાંચો >ફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ
ફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ : ફૉસ્ફરસનો સૌથી અગત્યનો ઑક્સિઍસિડ. તકનીકી રીતે તે ઑૅર્થોફૉસ્ફૉરિક ઍસિડ તરીકે ઓળખાય છે. અણુસૂત્ર, H3PO4 તેને બનાવવાની આર્દ્ર વિધિ(wet process)માં ચૂર્ણિત ફૉસ્ફેટ-ખડક અથવા હાડકાંની રાખ પર સાંદ્ર સલ્ફયુરિક ઍસિડની પ્રક્રિયા દ્વારા અપરિષ્કૃત (crude) ઍસિડ મેળવી શકાય છે. પ્રક્રિયા દરમિયાન મળતા અદ્રાવ્ય કૅલ્શિયમ સલ્ફેટને ગાળી લીધા પછી દ્રાવણને સંકેન્દ્રિત…
વધુ વાંચો >ફૉર્ડ, જૉન
ફૉર્ડ, જૉન (જ. 1 ફેબ્રુઆરી 1895, કૅપ, એલિઝાબેથ; અ. 31 ઑગસ્ટ 1973) : શ્રેષ્ઠ દિગ્દર્શનનો ઑસ્કર ઍવૉર્ડ ચાર વાર જીતનાર હૉલિવુડના દિગ્દર્શક. એકધારાં 50 વર્ષ સુધી ચલચિત્રજગતમાં સક્રિય રહીને અસંખ્ય મૂક ચિત્રો અને બોલપટોનું દિગ્દર્શન કર્યું, જેમાંનાં ઘણાં ચિત્રો ‘ક્લાસિક’નો દરજ્જો પામ્યાં. હિજરત કરીને સ્થાયી થયેલાં આઇરિશ માબાપના આ તેરમા…
વધુ વાંચો >ફૉર્ડ, હેન્રી
ફૉર્ડ, હેન્રી (જ. 30 જુલાઈ 1863; અ. 7 એપ્રિલ 1947) : વિશ્વના શરૂઆતના અગ્રણી મોટરકાર-ઉત્પાદક અને ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના પ્રણેતા. નવી તકનીકોનો ઉપયોગ, વેતનદરમાં વૃદ્ધિ અને બજારોનું વિસ્તૃતીકરણ એ ત્રણ બાબતો તેમણે કંડારેલી ઔદ્યોગિક ક્રાંતિના પાયા ગણાયા. ફૉર્ડનું યાદગાર પ્રદાન તે તેમણે મોટરકારના જથ્થાબંધ ઉત્પાદન(mass production)માં વર્ષ 1913માં વિશ્વનો પ્રથમ ‘એસેમ્બલી…
વધુ વાંચો >ફૉર્તાલેઝા
ફૉર્તાલેઝા : દક્ષિણ અમેરિકામાં બ્રાઝિલના ઈશાન કિનારે આવેલું સીએરા રાજ્યનું પાટનગર, મહત્વનું બંદર તથા શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : 3° 43´ દ. અ. અને 38° 30´ પ. રે. બ્રાઝિલમાં ઈશાન છેડે આવેલી ભૂશિર નજીકના નાતાલથી વાયવ્યમાં 442 કિમી. અંતરે દરિયાકિનારાની અર્ધચંદ્રાકાર ખાંચાખૂંચીવાળા ભાગમાં પાજેવ (પીજુ) નદી પર તે વસેલું છે. આબોહવા…
વધુ વાંચો >ફૉર્બ્સ, ઍલેક્ઝાન્ડર કિન્લૉક
ફૉર્બ્સ, ઍલેક્ઝાન્ડર કિન્લૉક (જ. 7 જુલાઈ 1821, લંડન; અ. 31 ઑગસ્ટ 1865, પુણે) : સાહિત્ય-સંસ્કૃતિપ્રેમી, ઇતિહાસવિદ્, ગુજરાત-વત્સલ અંગ્રેજ અમલદાર. સ્થપતિ થવા માટે બ્રિટિશ કલાવિદ જ્યૉર્જ બાસ્સેવિની પાસે શિલ્પ-સ્થાપત્યનો અભ્યાસ કર્યો. સંજોગોવશાત્ હિંદી સનદી સેવા માટે હેલિબરી સ્કૂલમાં તાલીમ લઈ સનદી અમલદાર તરીકે ભારતમાં, અહમદનગરમાં ત્રીજા મદદનીશ કલેક્ટર તરીકે જોડાયા (1843).…
વધુ વાંચો >ફૉર્બ્સ, જેમ્સ
ફૉર્બ્સ, જેમ્સ (જ. 1750 આશરે, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 1819 એ. લા. શાયેલ) : અંગ્રેજ વહીવટદાર અને લેખક. ઈ. સ. 1766માં માત્ર 16 વર્ષની વયે ઇંગ્લૅન્ડથી મુંબઈ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીની નોકરીમાં ‘રાઇટર’ તરીકે આવ્યો હતો. થોડાં વર્ષ મુંબઈમાં તેણે કામ કર્યું. તે પછી તેને મલબારના દરિયાકિનારે એન્જેન્ગો નામના સ્થળે કંપનીની ફૅક્ટરીમાં મોકલવામાં…
વધુ વાંચો >ફૉર્મવર્ક
ફૉર્મવર્ક : ઇમારતની વિવિધ પ્રકારની બાંધણી માટે તૈયાર કરાતી માળખાકીય રચના. ખાસ કરીને મિશ્રિત માલથી રચાતા ઇમારતી આધારો ઊભા કરવા પ્રથમ આવું માળખું અથવા ફૉર્મવર્ક ઊભું કરાય છે, તે મિશ્રિત માલ ગોઠવવામાં મદદરૂપ થાય છે. આ માળખાની રચના ઇમારતના આધારોના આકાર પ્રમાણે થાય છે અને ખાસ કરીને લોખંડ અથવા લાકડાના…
વધુ વાંચો >ફૉર્માલ્ડિહાઇડ
ફૉર્માલ્ડિહાઇડ : સૌથી સાદું આલ્ડિહાઇડ સંયોજન. તે ઑક્સિમિથિલીન, ફૉર્મિક આલ્ડિહાઇડ, તેમજ મિથેનાલ તરીકે પણ ઓળખાય છે. સૂત્ર : HCHO અથવા બાહ્ય અવકાશમાં અસ્તિત્વમાં હોય તેવાં થોડાંક કાર્બનિક સંયોજનો પૈકીનું તે એક ગણાય છે. તે સહેલાઈથી બહુલીકરણ પામી શકે તેવો ઉગ્ર તીખી વાસવાળો વાયુ છે. સામાન્ય રીતે તેનું 37%થી 50%નું જલીય…
વધુ વાંચો >ફૉર્મિક ઍસિડ
ફૉર્મિક ઍસિડ : તીખી વાસવાળું, રંગવિહીન, ધૂમાયમાન પ્રવાહી. તેનું સૂત્ર HCOOH, તથા ગ. બિં. 8.4° સે. છે. તે પાણી, આલ્કોહૉલ, ઇથર તથા ગ્લિસરીનમાં દ્રાવ્ય છે. તે ઝેરી હોવાથી ચામડી ઉપર ફોલ્લા નિપજાવે છે. લાલ કીડીના, મધમાખોના તથા ડંખીલી ઇયળોના ડંખમાં ફૉર્મિક ઍસિડ હોય છે. તેનું નામ લાલ કીડી (formica) ઉપરથી…
વધુ વાંચો >ફૉર્મોસા(તાઇવાન)ની સામુદ્રધુની
ફૉર્મોસા(તાઇવાન)ની સામુદ્રધુની : ઉત્તર પૅસિફિક મહાસાગરના છેક પશ્ચિમ ભાગમાં પૂર્વ ચીની સમુદ્ર અને દક્ષિણ ચીની સમુદ્રને જોડતી સામુદ્રધુની. આ સામુદ્રધુની ચીનના મુખ્ય ભૂમિભાગ અને ફૉર્મોસા (તાઇવાન) ટાપુ વચ્ચે ઈશાન-નૈર્ઋત્ય દિશામાં વિસ્તરેલી છે. તેની પશ્ચિમે ચીનના ફુજિયન પ્રાંતનો કિનારો અને પૂર્વ તરફ ફૉર્મોસાનો કિનારો આવેલો છે. કર્કવૃત્ત અહીંથી પસાર થાય છે.…
વધુ વાંચો >ફૉર્સમૅન, વર્નર
ફૉર્સમૅન, વર્નર (જ. 29 ઑગસ્ટ 1904, બર્લિન; અ. 1 જૂન 1979, સ્કૉપ્ફેમ) : જર્મનીના ખ્યાતનામ સર્જ્યન. બર્લિનમાં માધ્યમિક શાળામાં તેમણે અભ્યાસ કર્યો હતો. 1922માં તેઓ બર્લિન યુનિવર્સિટીમાં ઔષધવિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવા ગયા. 1929માં તેમણે ‘સ્ટેટ એક્ઝામિનેશન’ પાસ કરી. સર્જરી અંગે ક્લિનિકલ શિક્ષણ મેળવવા તેઓ 1929માં બર્લિન નજીકના ‘ઑગસ્ટ વિક્ટૉરિયા હોમ’માં ગયા.…
વધુ વાંચો >