ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ડાયાબેઝ
ડાયાબેઝ : મુખ્યત્વે લેબ્રેડોરાઇટ (પ્લેજિયોક્લેઝ) અને પાયરૉક્સીનથી બનેલો તેમજ ઑફિટિક કણરચના ધરાવતો બેસાલ્ટસમ બંધારણવાળો ખડક. ઑલિવીનનું ઠીક ઠીક પ્રમાણ ધરાવતા આવા ખડકો ઑલિવીન ડાયાબેઝ તરીકે ઓળખાય છે. બ્રિટનમાં ઑફિટિક કણરચનાવાળા, બેસાલ્ટ-બંધારણવાળા ખડક માટે આ પર્યાય ઉપયોગમાં લેવાય છે, પરંતુ ખાસ કરીને તો તે પરિવર્તન પામેલા ડોલેરાઇટ માટે જ મર્યાદિત રહે…
વધુ વાંચો >ડાયાલિસિસ (પારગલન ચિકિત્સા) (આયુર્વિજ્ઞાન)
ડાયાલિસિસ (પારગલન ચિકિત્સા) (આયુર્વિજ્ઞાન) : મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતાના વિકારમાં લોહીમાંની અશુદ્ધિઓને દૂર કરવાની સારવાર. ભૌતિકશાસ્ત્રમાં અપૂર્ણ પારગલનશીલ (semipermeable) પડદાની મદદથી આપેલા દ્રાવણમાંના દ્રાવ્ય પદાર્થોની સાંદ્રતા (concentration) બદલવાની પ્રક્રિયાને પારગલન (dialysis) કહે છે. આ પ્રકારનો પડદો કૃત્રિમ હોય અથવા પેટમાંની પરિતનકલા (peritoneum) હોઈ શકે. આવા પડદાની એક બાજુ પર વધારે સાંદ્રતાવાળાં ચોક્કસ…
વધુ વાંચો >ડાયાલિસિસ (રસાયણશાસ્ત્ર)
ડાયાલિસિસ (રસાયણશાસ્ત્ર) : અર્ધપારગમ્ય (semipermeable) પટલ(membrane)નો ઉપયોગ કરી દ્રાવણમાં રહેલા સ્ટાર્ચ અથવા પ્રોટીન જેવા મોટા અણુઓને ગ્લુકોઝ અથવા ઍમિનોઍસિડ જેવા નાના અણુઓ તથા આયનોને વરણાત્મક (selective) પ્રસરણ (diffusion) દ્વારા છૂટા પાડવાની પદ્ધતિ. તેના કાર્યક્ષેત્રની સીમા (scope) અને ઉપયોગિતા મહદ્અંશે યોગ્ય પારગમ્યતા (permeability) ધરાવતી ત્વચાની પ્રાપ્યતા ઉપર આધાર રાખે છે. બ્રિટિશ…
વધુ વાંચો >ડાયાસ્ટીરિયોઆઇસોમર (ડાયાસ્ટીરિયોમર) (અપ્રતિબિંબી ત્રિવિમ સમાવયવ)
ડાયાસ્ટીરિયોઆઇસોમર (ડાયાસ્ટીરિયોમર) (અપ્રતિબિંબી ત્રિવિમ સમાવયવ) : અણુઓની સંરચનાની ર્દષ્ટિએ ભિન્નતા દર્શાવતા ત્રિપરિમાણી સમઘટકો (stereoisomers) હોય અને જે એકબીજા સાથે આરસી–પ્રતિબિંબ (mirror–image) સંબંધ ધરાવતા પ્રતિબિંબી સમઘટકો (enantiomers) ન હોય તેવા પદાર્થોનાં યુગ્મો પૈકીનું એક. અવકાશીય સમાવયવી અથવા સમઘટકો પ્રકાશક્રિયાશીલ હોય તે આવશ્યક નથી. દા. ત., સમપક્ષ (cis) અને વિપક્ષ (trans) –…
વધુ વાંચો >ડાયેટોમ
ડાયેટોમ : બેસીલારીઓફાઇટા વિભાગની કોઈ પણ એકકોષી કે શિથિલ શૃંખલા સ્વરૂપે કે વસાહતી સ્વરૂપે મળી આવતી લીલ. વિશ્વમાં ડાયેટોમની લગભગ 200 પ્રજાતિઓ અને 16,000 જેટલી જાતિઓ થાય છે. તે જલીય હોય છે અને મીઠા પાણીમાં તેમજ દરિયામાં પ્લવક (plankton) તરીકે થાય છે. કેટલીક જલતલીય પણ હોય છે. તે સૂક્ષ્મ, વિવિધરંગી…
વધુ વાંચો >ડાયૉક્સિન
ડાયૉક્સિન : ક્લોરિનયુક્ત ઍરોમૅટિક હાઇડ્રોકાર્બન જૂથના ઘટક. તે પૉલિક્લોરિનેટેડ ડાયબેન્ઝો-પૅરાડાયૉક્સિન તરીકે પણ જાણીતાં છે. ઘણાં રસાયણિક સંયોજનોમાં તે અત્યંત વિષાળુ મેદસ્નેહી (lipophilic) સંદૂષક (contaminants) તરીકે મળી આવ્યાં છે. આ દ્રવ્યોના સંસર્ગમાં આવેલાં ઘાસ, ખાદ્ય કે પેય પદાર્થોના ઉપયોગથી તેમની વિષાળુતા માછલી, માંસ, ઈંડાં, મરઘાંબતકાં તથા દૂધમાં પણ ભળી જાય છે.…
વધુ વાંચો >ડાયોડ
ડાયોડ : જુઓ, વાલ્વ (ઈલેક્ટ્રોનિક્સ)
વધુ વાંચો >ડાયોડોટસ 1લો
ડાયોડોટસ 1લો : ઈ. સ. પૂ.ની ત્રીજી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં થઈ ગયેલો બૅક્ટ્રિયા(બાહલિક)નો યવન (યુનાની) રાજવી. મહાન સિકંદરના સામ્રાજ્યના ભાગલા પડતાં એમાંના એશિયાઈ મુલકો પર યવન વિજેતા સેલુકની સત્તા જામી. એના પૌત્ર અંતિયોક 2જાના સમય (ઈ. સ. પૂ. 261–246) દરમિયાન એમાંના પહલવ (પર્થિય) અને બાહલિક (બૅક્ટ્રિયા) પ્રાંતોએ સેલુક વંશની સત્તાથી સ્વતંત્ર…
વધુ વાંચો >ડાયોડોટસ 2જો
ડાયોડોટસ 2જો : બૅક્ટ્રિયા(બાહલિક)ના યવન (યુનાની) રાજા ડાયોડોટસ 1લાનો પુત્ર અને ઉત્તરાધિકારી. એ ઈ. સ. પૂ. ત્રીજી સદીના મધ્ય ભાગમાં થયો. એનો પ્રદેશ અફઘાનિસ્તાનના ઉત્તર ભાગમાં આવેલો હતો. ડાયોડોટસ 2જાએ સેલુક સામ્રાજ્યમાંથી ઉત્તર ઈરાનમાંના પહલવ પ્રદેશમાં સ્વતંત્ર રાજ્ય સ્થાપનાર અરસાકીસ સાથે સંધિ કરી પોતાની રાજસત્તાને ર્દઢ કરી. ડાયોડોટસ 2જાનો ઉત્તરાધિકાર…
વધુ વાંચો >ડાયોનિસસ
ડાયોનિસસ (ઈ. સ. પૂ. 430થી 367) : સિરાક્યૂઝનો સરમુખત્યાર. કારકિર્દીની શરૂઆત કારકુન તરીકે કર્યા બાદ તે સૈનિક બન્યો. ઈ. સ. પૂ. 405માં તેના વતનના નગર સિરાક્યૂઝનો તે આપખુદ શાસક બન્યો. ત્યારબાદ આઠ વર્ષ સુધી તેણે સત્તાવિસ્તાર માટે નૅક્સોસ, કૅટેના અને લિયોન્ટોની નગરોના ગ્રીસવાસીઓને હાંકી કાઢીને તેમને ગુલામ બનાવ્યા. કાર્થેજવાસીઓ સાથેના…
વધુ વાંચો >