ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ડાયઍટમ સ્યંદન
ડાયઍટમ સ્યંદન : ડાયઍટમના કવચથી બનેલા સિલિકાયુક્ત નરમ નિક્ષેપ. રેડિયોલેરિયાનાં કવચથી પણ આવાં જ સ્યંદન બનતાં હોય છે. સ્વચ્છ જળ કે દરિયાઈ જળમાં ઊગતી એકકોષીય સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ ડાયઍટમ કહેવાય છે. આ ડાયઍટમ વનસ્પતિ સિલિકાથી બનેલાં ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપોમાં દ્વિપુટ-કવચનો સ્રાવ કર્યા કરે છે, જે અગણિત સંખ્યામાં ત્યાં જમા થતા નિક્ષેપમાં…
વધુ વાંચો >ડાયઑક્સિજન લિગેન્ડ
ડાયઑક્સિજન લિગેન્ડ : સંક્રમણ ધાતુ તત્ત્વોનાં સંકીર્ણોમાં અકબંધ રહી ઉમેરાતો ઑક્સિજન અણુ. સંક્રમણ ધાતુ સાથે અણુમય ઑક્સિજનની મોટાભાગની પ્રક્રિયા ઉપચયનની હોય છે. તેમાં ધાતુ ઇલેક્ટ્રૉન દાતા તરીકે કામ કરે છે અને ઑક્સિજન પોતાની ઓળખ ગુમાવી દે છે. હાલમાં એમ માલૂમ પડ્યું છે કે કેટલીક પ્રક્રિયાઓમાં ઑક્સિજન અણુ એટલે કે ડાયઑક્સિજન…
વધુ વાંચો >ડાયક્લોફેનેક
ડાયક્લોફેનેક : શોથજન્ય (inflammatory) સોજો તથા દુખાવો ઘટાડતા ફિનાઇલ એસેટિક ઍસિડનાં અવશિષ્ટ દ્રવ્યો(derivatives)માંનું પ્રથમ ઔષધ. ચેપ કે ઈજા પછી થતી રતાશ, સોજો, દુખાવો ઇત્યાદિ થાય તેને શોથનો વિકાર કહે છે. તે બિનસ્ટીરૉઇડી પ્રતિશોથ ઔષધજૂથ (non-steroidal anti-inflammatory drugs : NSAIDs)નું ઔષધ છે. ઔષધીય ગુણધર્મો : તે દુખાવો ઘટાડે છે, તાવ ઉતારે…
વધુ વાંચો >ડાયટન
ડાયટન (Dayton) : યુ.એસ.ના ઓહાયો રાજ્યનું ઔદ્યોગિક નગર. ભૌગોલિક સ્થાન : 39o 45’ ઉ. અ. અને 84o 11’ પ. રે.. મિયામી નદી પર વસેલું આ શહેર સિનસિનાટીથી ઉત્તરે આશરે 75 કિમી. અંતરે આવેલું છે. શહેરી વિસ્તાર 57 ચોકિમી છે. શહેરની વસ્તી 1,41,527 (2010) અને મહાનગરની વસ્તી 8,41,502 (2010) છે. નગરમાં…
વધુ વાંચો >ડાયનાઇટ્રોજન સંકીર્ણો
ડાયનાઇટ્રોજન સંકીર્ણો : ધાતુ સાથે સંયોજિત ડાયનાઇટ્રોજન અણુ (N2) ધરાવતાં સંકીર્ણ સંયોજનો. કાર્બન મૉનૉક્સાઇડ (CO) અને N2 સમઇલેક્ટ્રૉનીય (isoelectronic) હોવાથી વર્ષો સુધી એમ ધારવામાં આવતું હતું કે M–CO બંધની માફક M–NN બંધ પણ બનતો હોવો જોઈએ. આણ્વીય નાઇટ્રોજન ઘણી ધાતુઓના સપાટી ઉપરના પરમાણુઓ સાથે જોડાય છે તેવી જાણ હતી પણ…
વધુ વાંચો >ડાયનેમાઇટ
ડાયનેમાઇટ : સ્વીડિશ ભૌતિકશાસ્ત્રી આલ્ફ્રેડ નોબેલ દ્વારા 1867માં શોધાયેલ, નાઇટ્રોગ્લિસરીન ઉપર આધારિત, પ્રબળ વિસ્ફોટકો(high explosives)નો એક વર્ગ. તે અગાઉ, 1850 પહેલાં, નાઇટ્રોગ્લિસરીન અને નાઇટ્રોસેલ્યુલોઝની શોધ થઈ ચૂકી હતી. ત્યારબાદ મકર્યુરી ફુલ્મિનેટ [Hg(ONC)2] સ્ફોટન-ટોટીની શોધ થવાથી ઉચ્ચ વિસ્ફોટકોનો એક યુગ શરૂ થયો. 1867માં ધૂમ્રવિહીન પાઉડર બનાવવામાં આવ્યો ત્યારથી લગભગ એક સૈકા…
વધુ વાંચો >ડાયનોસૉર
ડાયનોસૉર : મધ્યજીવ કલ્પ(mesozoic era)માં આજથી આશરે 20થી 22 કરોડ વર્ષો પૂર્વે અસ્તિત્વ ધરાવતો સરીસૃપોનો એક સમૂહ. ગ્રીક ભાષામાં ડાયનોસૉર એટલે ભીષણ ઘો (terrible lizard). જોકે ડાયનોસૉર ઘો નથી; પરંતુ ઘોની જેમ ડાયનોસૉર પણ એક સરીસૃપ છે. મોટાભાગનાં ડાયનોસૉર વિશાળકાય હતાં. ડિપ્લોડૉક્સ જેવા ડાયનોસૉરની લંબાઈ 27 મી. હતી અને વજન…
વધુ વાંચો >ડાયનોસૉરનું વિલોપન
ડાયનોસૉરનું વિલોપન : પ્રથમ જીવયુગના અંતિમ ચરણ પર્મિયનકાળ વખતે ઉત્ક્રાંતિ પામતાં ગયેલાં ડાયનોસૉર પ્રાણીઓ મધ્યજીવયુગ પૂરો થયો ત્યાં સુધી (એટલે કે આજથી આશરે 20 કરોડ વર્ષ પૂર્વેથી માંડીને 6.5 કરોડ વર્ષ પૂર્વે સુધીના કાળગાળા દરમિયાન) ઉત્ક્રાંતિની કક્ષામાં વિકસતાં રહીને અતિવિશાળ શારીરિક કદની ચરમસીમાએ પહોંચેલાં. પૃથ્વીના પટ પર તે અનેક પ્રકારોમાં…
વધુ વાંચો >ડાયન્થસ
ડાયન્થસ : વનસ્પતિના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કૅરિયોફાયલેસી કુળની નાની શાકીય જાતિઓ ધરાવતી પ્રજાતિ. તે ઉત્તર સમશીતોષ્ણ કટિબંધની – ખાસ કરીને ભૂમધ્ય સમુદ્રીય પ્રદેશની – મૂલનિવાસી છે. તેની ઘણી જાતિઓ સુંદર પુષ્પો માટે મૂલ્યવાન ગણાય છે. ભારતમાં થતી બાગમાં ઉગાડાતી વિવિધ જાતિઓ ઉપરાંત તેની 9 જેટલી વન્ય જાતિઓ પણ થાય છે.…
વધુ વાંચો >ડાયપેરિડેમોલ
ડાયપેરિડેમોલ : લોહી ગંઠાવાની ક્રિયાને તથા ગંઠાયેલા લોહીના ગઠ્ઠાને એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને નસ દ્વારા વહી જવાની પ્રક્રિયાને રોકતી દવા. તે લોહીની નસોને પહોળી કરે છે. વૅરિફેરિન સાથે અપાય ત્યારે હૃદયના કૃત્રિમ વાલ્વ પર ચોંટેલા લોહીના ગઠ્ઠાનું ગુલ્મ સ્થાનાંતરણ (embolism) ઘટાડે છે. આ માટે તે દવા એકલી વાપરવામાં આવે ત્યારે…
વધુ વાંચો >