ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ઠાકોર સુમિત્રાબહેન ભૂપતરાય
ઠાકોર સુમિત્રાબહેન ભૂપતરાય (જ. 27 જુલાઈ 1914, અમદાવાદ; અ. ?) : સ્વતંત્રતાના આંદોલનમાં અને અમદાવાદના વિકાસગૃહમાં મહત્વનું યોગદાન આપનાર સંનિષ્ઠ સમાજસેવિકા. ભૂપતરાય ઠાકોર અને મંગળાગૌરીની આ પુત્રીનું બાળપણ ખાડિયા વિસ્તારની ઘાસીરામની પોળમાં વીત્યું હતું. મહાત્મા ગાંધીના આંદોલનમાં સરઘસ, પ્રભાતફેરી અને સભાઓમાં ભાગ લઈને સરલાદેવી સારાભાઈ, મૃદુલાબહેન સારાભાઈ અને પુષ્પાબહેન મહેતાની…
વધુ વાંચો >ઠારણ પદ્ધતિઓ
ઠારણ પદ્ધતિઓ : નીચા તાપમાનવાળી સપાટીની સાથે સંતૃપ્ત વરાળ સંપર્કમાં આવે ત્યારે ઠારણ ઉદ્ભવે છે. ઠારક એક અગત્યનું અને બહોળા વપરાશવાળું ઉષ્મા-વિનિમાયક (exchanger) છે. તેમાં અનન્ય લક્ષણવાળી ઉષ્મા-પારેષણની યંત્રરચના અસ્તિત્વ ધરાવે છે. વરાળના સંતૃપ્ત તાપમાન કરતાં ઓછા તાપમાનવાળી સપાટી ઉપર જો વરાળ અથડાય તો તેનું તાત્કાલિક ઠારણ થાય છે. બે…
વધુ વાંચો >ઠારબિંદુ
ઠારબિંદુ (freezing point) : જે તાપમાને પ્રવાહીનું ઘન સ્વરૂપમાં રૂપાંતર થાય છે તે તાપમાન. શુદ્ધ પ્રવાહી માટે તેનું મૂલ્ય ગલનબિંદુ (melting point) જેટલું હોય છે. પાણીમાં અશુદ્ધિ ભેળવતાં ઠારબિંદુ નીચું ઊતરે છે. આ જ કારણે શિયાળામાં રસ્તા ઉપર જામેલો બરફ દૂર કરવા માટે રસ્તા ઉપર મીઠું છાંટવામાં આવે છે. એરચ…
વધુ વાંચો >ઠાસરા
ઠાસરા : ખેડા જિલ્લામાં આવેલો તાલુકો અને તાલુકામથક. ઠાવરા રબારીએ આ ગામ વસાવ્યું હોવાથી તેનું નામ ‘ઠાસરા’ પડ્યું એમ કહેવાય છે. આ તાલુકો 22°–33´ થી 22°–53´ ઉ. અ. અને 72°–46´થી 73°–10´ પૂ. રે. વચ્ચે ઉષ્ણકટિબંધમાં આવ્યો છે. તેની પૂર્વ દિશાએ પંચમહાલ જિલ્લો, પશ્ચિમે નડિયાદ અને કપડવંજ તાલુકાઓ, ઉત્તર દિશાએ વાડાસિનોર…
વધુ વાંચો >ઠૂમરી
ઠૂમરી : ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતનો એક ગાયન પ્રકાર. સુગમ, શાસ્ત્રીય અથવા ઉપશાસ્ત્રીય સંગીતમાં તેનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. પ્રાચીન કાળમાં નૃત્ય અને અભિનય સાથે જે રાગો ગવાતા તેમાંથી ગાયનનો આ વિશિષ્ટ પ્રકાર ઊપસી આવ્યો છે એવું મનાય છે. છેલ્લાં 200થી 300 વર્ષો દરમિયાન તે વધુ પ્રચલિત બન્યો છે. રાજા…
વધુ વાંચો >ડગલી, વાડીલાલ જેચંદ
ડગલી, વાડીલાલ જેચંદ (જ. 20 નવેમ્બર 1926, રોજિદ, તા. ધંધૂકા; અ. 6 ડિસેમ્બર 1985, મુંબઈ) : ગુજરાતી પત્રકાર તથા નિબંધકાર. ‘ધ રેશિયલ ટ્રાયૅંન્ગલ ઇન મલાયા’ પર મહાનિબંધ લખીને તેમણે આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણ તથા વેપારના વિષય સાથે બર્કલી યુનિવર્સિટી(કૅલિફૉર્નિયા)માંથી એમ.એ.ની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારપછી એમની પ્રવૃત્તિ બહુધા અર્થકારણ ને પત્રકારત્વના ક્ષેત્રે લેખન-સંપાદન-પ્રબંધનની રહી.…
વધુ વાંચો >ડગાબા (દાગબા)
ડગાબા (દાગબા) : જુઓ, ‘દાગબા’.
વધુ વાંચો >ડગ્લાસ, કર્ક
ડગ્લાસ, કર્ક (જ. 9 ડિસેમ્બર 1916, ઍમ્સ્ટરડૅમ, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.; અ. 5 ફેબ્રુઆરી 2020, એવર્લી હિલ્સ) : ચલચિત્રક્ષેત્રે અસાધારણ કારકિર્દી માટે 1996માં ઑસ્કારથી સન્માનિત અમેરિકન અભિનેતા. પિતાનું નામ હર્ષલ ડૅનિયલોવિચ અને માતાનું નામ બ્રાયના. આ કામદાર દંપતીનાં સાત સંતાનોમાં ચોથું સંતાન અને એકમાત્ર પુત્ર તે કર્ક ડગ્લાસ, જેનું મૂળ નામ ઈશ્યૂર…
વધુ વાંચો >ડચ ભાષા અને સાહિત્ય
ડચ ભાષા અને સાહિત્ય : નેધરલૅન્ડ્ઝની ભાષા. ડચ ભાષા બોલનાર સમજનાર જનસંખ્યા બે કરોડથી વિશેષ છે. નેધરલૅન્ડ્ઝમાં રાષ્ટ્રીય સીમાડાના ગણ્યાગાંઠ્યા વિસ્તારોને બાદ કરતાં ડચ ભાષા બોલાય છે. દક્ષિણ આફ્રિકામાં ડચ સત્તાધીશોએ સ્થાપેલ સંસ્થાનોમાં 30 લાખથી વધુ આફ્રિકાવાસીઓ માતૃભાષા તરીકે ડચ ભાષામાં વિચાર-વિનિમય કરે છે. આ ભાષામાં ડચ, જર્મન, ફ્રેન્ચ અને…
વધુ વાંચો >ડટન, ક્લૅરેન્સ એડવર્ડ
ડટન, ક્લૅરેન્સ એડવર્ડ (જ. 15 મે 1841, વૉલિંગફૉર્ડ, કનેક્ટિકટ; અ. 4 જાન્યુઆરી 1912, ઍંગલવુડ, ન્યૂ જર્સી) : અમેરિકન ભૂસ્તરશાસ્ત્રી; વિશેષત: ભૂકંપશાસ્ત્રના પ્રણેતા અને લશ્કરી અફસર. પશ્ચિમ અમેરિકાનાં ભૂમિસ્વરૂપોનાં નિરીક્ષણો અને અન્વેષણોના નિષ્ણાત. યેલ યુનિવર્સિટીમાંથી 1860માં સ્નાતક થયા પછી યેલ ધર્મશાસ્ત્રીય પરિસંવાદોની કામગીરીમાં જોડાયા અને અમેરિકી આંતરવિગ્રહ શરૂ થયો ત્યાં સુધી…
વધુ વાંચો >