ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >ટેરી, એડવર્ડ
ટેરી, એડવર્ડ (જ. 1590, કેન્ટ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 8 ઑક્ટોબર 1660, ગ્રીનફર્ડ) : અંગ્રેજ પ્રવાસી. 1614માં વિદેશનો પ્રવાસ શરૂ કર્યો. લંડનની ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીનાં લશ્કરી વહાણોના કાફલાના વડા તરીકે 1615–1616માં ભારત આવેલો. મુઘલ વંશની પાદશાહતના દરબારમાંના એલચી સર ટૉમસ રોની ભલામણથી તે લશ્કરી પલટણનો વડો નિમાયો. તેણે ભારત-ભ્રમણ કરેલું. માંડવામાં પડાવ…
વધુ વાંચો >ટેરી, એલન
ટેરી, એલન (જ. 27 ફેબ્રુઆરી 1847, કૉવેન્ટ્રી, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 21 જુલાઈ 1928, સ્મૉલ હીથે, કેન્ટ) : વિખ્યાત અંગ્રેજ નટી અને નિર્માત્રી. તેમણે અભિનયનો આરંભ નવ વર્ષની વયે પ્રિન્સેસ થિયેટરમાં શેક્સપિયરના ‘ધ વિન્ટર્સ ટેઇલ’માં કર્યો ત્યારથી પાંચ દાયકાની સમૃદ્ધ કારકિર્દીમાં ક્ધિસ, હેમાર્કેટ, કૉર્ટ, ડ્રુરી, બેઇન, લિસ્યેમ જેવાં બ્રિટનનાં અનેક થિયેટરો(એટલે કે…
વધુ વાંચો >ટેરેફથૅલિક ઍસિડ
ટેરેફથૅલિક ઍસિડ : બેન્ઝિનના ડાયકાર્બૉક્સિલિક ઍસિડના ત્રણ પૈકીનો એક સમઘટક. તેને 1, 4-બેન્ઝિન ડાયકાર્બૉક્સિલિક ઍસિડ કહે છે. તેનું સૂત્ર HOOC–C6H4–COOH છે. તે રંગવિહીન અને સોયાકાર સ્ફટિક રૂપે મળે છે. ગ. બિં. 300° સે. (ઊર્ધ્વપાત) પેરાઝાઇલીનનું નાઇટ્રિક ઍસિડ કે પરમૅંગેનેટથી ઉપચયન કરવાથી તે બનાવી શકાય છે. 25° સે. તાપમાને 100 ગ્રા.…
વધુ વાંચો >ટેરેસા, મધર
ટેરેસા, મધર (જ. 27 ઑગસ્ટ 1910, સ્કોજે, યુગોસ્લાવિયા; અ. 5 સપ્ટેમ્બર 1997, કૉલકાતા) : રોમન કૅથલિક સાધ્વી, દીનદુખિયાંની મસીહા સેવિકા તથા નોબેલ શાંતિ પુરસ્કાર વિજેતા (1979). ઍલ્બેનિયન કુળના ખેડૂત કુટુંબમાં જન્મ. મૂળ નામ અગ્ને ગોન્હા બોજાશિન. સ્થાનિક પ્રશાસન દ્વારા સંચાલિત શાળામાં અભ્યાસ કર્યો. તે દરમિયાન ધર્મપ્રચારક બનવાની ઇચ્છા જાગ્રત થઈ…
વધુ વાંચો >ટેરોપૉડ સ્યંદન
ટેરોપૉડ સ્યંદન (Pteropod ooze) : દરિયાની અમુક ઊંડાઈના તળ ઉપર મળતો સૂક્ષ્મ સેન્દ્રિય નિક્ષેપ. ટેરોપૉડ એટલે મહાસાગરોના ઊંડાણવાળા વિસ્તારોમાં મુક્ત રીતે તરતાં રહેતાં મૃદુ શરીરાદિ સમુદાય પૈકીનાં જઠરપદી (gastropod) પ્રાણીઓ, જેમના પગનો નીચેનો ભાગ પાંખો જેવા બે વિભાગોમાં વહેંચાયેલો હોય છે. તેમનાં કવચ કૅલ્શિયમ કાર્બોનેટથી બનેલાં હોય કે ન હોય.…
વધુ વાંચો >ટેલ ઑવ્ જેન્જી, ધ
ટેલ ઑવ્ જેન્જી, ધ (1022) : જાપાની નવલકથા. જાપાની ભાષાનું શીર્ષક ‘જેન્જી જોનો ગાતરી’. તેનાં લેખિકા લેડી મુરાસાકી શિકાબૂ(974-1031)એ નવલકથાને પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય અને માનવહૃદયની સંવેદનશીલતાના નિરૂપણથી અમર બનાવી દીધી છે. નવલકથાનું સર્જન અગિયારમી સદીમાં જાપાનમાં પ્રચલિત આલંકારિક શૈલીમાં થયેલું છે. આ નવલકથાને તે જમાનાના સમાજજીવનની ઝાંખી કરાવતી દસ્તાવેજી કૃતિ તરીકે…
વધુ વાંચો >ટેલ-કૉમ-સૅટ
ટેલ-કૉમ-સૅટ : ટેલિ કૉમ્યુનિકેશન સૅટેલાઇટ (ટૂંકમાં Tel-Com-Sat) સંદેશાવ્યવહાર માટેનો એક કૃત્રિમ ઉપગ્રહ. સંદેશાવ્યવહાર માટેના ઉપગ્રહની શોધ એ અંતરિક્ષયુગની એક સૌથી મોટામાં મોટી સિદ્ધિ છે. આવા ઉપગ્રહોની શોધથી બિનતારી (wireless) સંદેશાવ્યવહાર ક્ષેત્રે ઘણું ઝડપી પરિવર્તન આવ્યું છે અને વિશ્વભરમાં એનો બહોળો ઉપયોગ થવા લાગ્યો છે. તેમની શોધથી આંતરરાષ્ટ્રીય સમાચાર કે રમતગમતનું…
વધુ વાંચો >ટેલર, એલિઝાબેથ રોઝમંડ
ટેલર, એલિઝાબેથ રોઝમંડ (જ. 27 ફેબ્રુઆરી 1932, લંડન; અ. 23 માર્ચ 2011, લૉસ ઍજિલિસ, કૅલિફૉર્નિયા) : હૉલિવૂડની વિખ્યાત અભિનેત્રી. નાની વયથી જ અભિનયમાં રુચિ ધરાવતી. 1939માં પોતાના પરિવાર સાથે અમેરિકાના લૉસ ઍંજિલિસમાં હૉલિવૂડમાં રહેવા ગઈ. 1942માં દસ વર્ષની ઉંમરે બાળ-કલાકાર તરીકે કેટલીક ફિલ્મોમાં ભૂમિકા ભજવી. 1950માં ‘ધ ફાધર ઑવ્ ધ…
વધુ વાંચો >ટેલર જૉસેફ હૂટન
ટેલર, જૉસેફ હૂટન (જુનિયર) [Taylor, Joseph Hooton (Jr.)] (જ. 29 માર્ચ 1941, ફિલાડેલ્ફિયા, યુ. એસ. એ.) : એક નવા પ્રકારના પલ્સારની શોધ કે જેને કારણે ગુરુત્વાકર્ષણના અભ્યાસની નવી શક્યતાઓનાં દ્વાર ખૂલ્યાં – તે માટે 1993નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે જૉસેફ ટેલર તથા રસેલ હલ્સને પ્રાપ્ત થયો…
વધુ વાંચો >ટેલરનું પ્રમેય
ટેલરનું પ્રમેય (Taylor’s Theorem) : વાસ્તવિક ચલના વાસ્તવિક વિધેય માટેનું પ્રમેય, જે લાગ્રાન્જના મધ્યક-માન (mean value) પ્રમેયનું સાર્વત્રિક સ્વરૂપ (generalisation) છે. લાગ્રાન્જનું મધ્યક-માન પ્રમેય આ પ્રમાણે છે : જો f, એ સંવૃત અંતરાલ [α, β] પર વ્યાખ્યાયિત વિધેય હોય, [α, β] પર સતત હોય અને વિવૃત અંતરિત (α, β) પર…
વધુ વાંચો >