ખંડ ૮
જૈવિક એકમોથી તેલ ઉદ્યોગ-ખાદ્ય
ઝિનાન
ઝિનાન (Jinan) : પૂર્વ ચીનના શાન્ડોંગ પ્રાંતનું પાટનગર. તેના નામની જોડણી Tsinan તથા Chinan તરીકે પણ કરવામાં આવે છે. તે 36° 41´ ઉ. અક્ષાંશવૃત્ત અને 117° 00´ પૂ. રેખાંશવૃત્ત પર તાઇશાન પર્વતો અને હોઆંગહો નદી(પીળી નદી)ના હેઠવાસના ખીણપ્રદેશ વચ્ચે આવેલું છે. નગર ઈ. સ. પૂ. આઠ સદી જેટલું પ્રાચીન છે…
વધુ વાંચો >ઝિનિયા
ઝિનિયા : વનસ્પતિના દ્વિદળી વર્ગના ઍસ્ટરેસી (કૉમ્પોઝિટી) કુળની પ્રજાતિ. તેની 16 જેટલી જાતિઓ થાય છે. આ પ્રજાતિ એકવર્ષાયુ કે બહુવર્ષાયુ હોય છે અને ઉત્તર અમેરિકા થતા દક્ષિણ અમેરિકાની વતની હોવા છતાં દુનિયાના બીજા ભાગોમાં તે પ્રાકૃતિક રીતે થાય છે. મેક્સિકોમાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં થાય છે. Zinnia angustifolia H.B. & K. Syn.…
વધુ વાંચો >ઝિનોવ્યેફ, ગ્રિગોરી વેવ્સેયેવિચ
ઝિનોવ્યેફ, ગ્રિગોરી વેવ્સેયેવિચ [Zinoviev, Grigory Vevseyevich] (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1883, ખેરસન, યુક્રેન; અ. 25 ઑગસ્ટ 1936 મૉસ્કો) : રશિયાના યહૂદી ક્રાંતિકારી સામ્યવાદી નેતા. મૂળ નામ રેડોમિસ્લસ્કી. બર્ન યુનિવર્સિટી ખાતે અભ્યાસ. 1901માં રશિયન સોશિયલ ડેમોક્રૅટિક લેબર પાર્ટીમાં જોડાયા તથા 1903 પછી વ્લૅડિમિયર લેનિનના બૉલ્શેવિક પક્ષના ટેકેદાર બન્યા. 1905ની ક્રાંતિ દરમિયાન સેંટ…
વધુ વાંચો >ઝિમેલ, જ્યોર્જ
ઝિમેલ, જ્યોર્જ (જ. 1 માર્ચ 1858, બર્લિન; અ. 28 સપ્ટેમ્બર 1918) : સમાજશાસ્ત્રના જર્મન સ્થાપક. તેમણે સમાજશાસ્ત્રના અભ્યાસને સંરચનાવાદ (structuralism) નામનું નવું પરિમાણ આપ્યું. માનવસમાજનો અભ્યાસ પ્રાચીન કાળથી થતો આવ્યો છે. પણ, છેક ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભ સુધી તેને શાસ્ત્ર કે વિજ્ઞાન ગણવામાં આવતું નહોતું. આ સમયે ફ્રેન્ચ ચિંતક ઑગુસ્ત કૉમ્તે…
વધુ વાંચો >ઝિમ્બાબ્વે
ઝિમ્બાબ્વે : દક્ષિણ આફ્રિકાની ઉત્તર સરહદે આવેલો પ્રજાસત્તાક દેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : 20° દ. અ. અને 30° પૂ. રે. તેના પર બ્રિટિશ શાસન હતું ત્યારે તે દક્ષિણ રોડેશિયા તરીકે ઓળખાતું હતું. આ પ્રદેશના શોધક સેસિલ રોડ્ઝના નામ ઉપરથી તેનું નામ રોડેશિયા રખાયું હતું. આઝાદી (1980) બાદ આ દેશ ઝિમ્બાબ્વે તરીકે…
વધુ વાંચો >ઝિયા, ખાલિદા
ઝિયા, ખાલિદા (જ. 15 ઑગસ્ટ 1945, નોઆખલી) : બાંગ્લાદેશનાં વડાંપ્રધાન. શાલેય કક્ષા સુધીનો અભ્યાસ કર્યા બાદ 1958માં લશ્કરના સૈનિક ઝિયાઉર રહેમાન સાથે તેમનાં લગ્ન થયાં. ઝિયાઉર રહેમાને 1976માં લશ્કરી બળવા દ્વારા સત્તા હાંસલ કરી અને 1977માં તેઓ બાંગ્લાદેશના પ્રમુખ બન્યા. 1981માં તેમની હત્યા બાદ તેમનાં પત્ની ખાલિદા રાજકારણમાં પ્રવેશ્યાં. 1984થી…
વધુ વાંચો >ઝિયા, મોહિયુદ્દીન
ઝિયા, મોહિયુદ્દીન (જ. 14 માર્ચ 1929 ઉદયપુર, રાજસ્થાન; અ. 28 સપ્ટેમ્બર 1990) : સુપ્રસિદ્ધ બીનકાર તથા વીસમી સદીના પ્રથમ દસકામાં થઈ ગયેલ ડાગુર બાનીના ઉત્કૃષ્ટ પુરસ્કર્તા સંગીતકાર. તેઓ ઉસ્તાદ ઝાકરુદ્દીનખાનના પૌત્ર તથા ઝિયાઉદ્દીન ડાગરના પુત્ર છે. તેઓ ડાગર પરિવારના અગ્રણી શાસ્ત્રીય સંગીતકાર ગણાય છે. તેમણે સંગીતની શિક્ષા સુપ્રસિદ્ધ ધ્રુપદ ગાયક…
વધુ વાંચો >ઝિયોલાઇટ
ઝિયોલાઇટ : આલ્કલી અને/અથવા આલ્કલીય મૃદ્-ધાતુઓ ધરાવતાં જળયુક્ત (hydrated) ઍલ્યુમિનોસિલિકેટ ખનિજો. ગરમ કરતાં આ પદાર્થોનું વિસ્ફારન (intumesce) થતું હોવાથી તેમને ક્રોનસ્ટેટે (1756) ઝિયોલાઇટ (ઊકળતો પથ્થર) નામ આપ્યું હતું. તેનું સામાન્ય સૂત્ર નીચે પ્રમાણે છે : અહીં X સામાન્ય રીતે Na+, K+ અને/અથવા Ca2+ હોય છે. પણ કોઈ કોઈમાં Ba2+, Sr2+…
વધુ વાંચો >ઝિયોલાઇટ વર્ગ
ઝિયોલાઇટ વર્ગ : ઝિયોલાઇટ તરીકે ઓળખાતાં વિવિધ ખનિજોનો વર્ગ. જલયુક્ત ઍલ્યુમિનોસિલિકેટ. ચતુષ્ફલકીય માળખું એ તેની લાક્ષણિકતા છે, આયન-વિનિમયશીલ મોટાં ધનાયનો (cations) ધરાવતું અને સામાન્ય રીતે જલયુક્ત હોવા છતાં ઓછી જલપકડ ક્ષમતાવાળું હોવાથી વધુ ગરમી મળતાં પ્રતિવર્તી નિર્જલીકરણ પામતું હોય છે. તેમનું સર્વસામાન્ય સામૂહિક રાસાયણિક બંધારણ રૂપે લખાય છે. તેમ છતાં…
વધુ વાંચો >ઝિંક (જસત)
ઝિંક (જસત) : આવર્તક કોષ્ટકના 12મા (અગાઉના IIB) સમૂહમાં આવેલું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Zn. ભારતીય ધાતુકર્મકારો (metallurgists) દ્વારા તેરમા સૈકામાં અથવા તેથી પણ પહેલાં કૅલેમાઇન(calamine) ખનિજનું અપચયન કરી ઝિંક મેળવવામાં આવતું હતું. પંદરમા સૈકામાં તે ચીનમાં વપરાતું થયું. યુરોપમાં સોળમા સૈકામાં પૅરસેલ્સસે તેને અલગ તત્વ તરીકે ઝિંકમ અથવા ઝિંકન તરીકે…
વધુ વાંચો >જૈવિક એકમો
જૈવિક એકમો (Biochemical units of the organisms) બધા સજીવોનું શરીર પાણી અને ખનિજતત્વો ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારનાં કાર્બનિક રસાયણોનું બનેલું હોય છે. કાર્બનિક રસાયણોને કાર્બોદિતો (carbohydrates), લિપિડો, પ્રોટીનો અને ન્યૂક્લિઇક ઍસિડો – એ 4 મુખ્ય સમૂહોમાં વહેંચવામાં આવે છે. વિટામિન તરીકે ઓળખાતા કાર્બનિક પદાર્થોને પ્રાણીસૃષ્ટિના સભ્યો ઉત્પન્ન કરી શકતા નથી. તેથી…
વધુ વાંચો >જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન
જૈવિક ક્રિયાઓનું સુગ્રથન (co-ordination) : સજીવતા (life) એટલે ભૌતિક ઘટકની એક વિશિષ્ટ અવસ્થા. આ ઘટક પર્યાવરણમાંથી મેળવેલ તત્વોની મદદથી પોતાની વૃદ્ધિ સાધે છે, ક્રિયાત્મક તંત્રોને જાળવી રાખે છે, જીર્ણ વસ્તુઓનું પુન:સ્થાપન કરે છે અને પ્રજનનપ્રક્રિયા દ્વારા પોતાના જેવા નવા ઘટકો પેદા કરે છે. વનસ્પતિ હોય કે પ્રાણી, અમીબા કે માનવ,…
વધુ વાંચો >જૈવિક ખવાણ
જૈવિક ખવાણ (biological weathering) : પ્રાણીઓ કે વનસ્પતિ દ્વારા થતું ખવાણ. સસલાં, ઉંદર, ઘો, નોળિયા, સાપ, અળસિયાં જેવાં પ્રાણીઓ સલામતી કે રક્ષણાત્મક હેતુઓ માટે જમીનો કે નરમ ખડકોને ખોદીને, ખોતરીને તેમનાં દર બનાવે છે. આ રીતે થતી વિભંજનક્રિયામાં દરના મુખ પાસે નરમ, છૂટો ખોદાયેલો દ્રવ્યજથ્થો નાના ઢગલા સ્વરૂપે એકઠો થતો…
વધુ વાંચો >જૈવિક નિયંત્રણ
જૈવિક નિયંત્રણ : નાશક જીવો(pests)ના નિયંત્રણ માટે સજીવોના ઉપયોગને જૈવિક નિયંત્રણ કહે છે. નાશક જીવોના પર્યાવરણમાં કુદરતી દુશ્મન પરોપજીવી, પરભક્ષી (predator) કે રોગકારક સૂક્ષ્મ સજીવોને દાખલ કરવામાં આવે છે અથવા જો તેઓ હાજર હોય તો તેમના ગુણનને પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે; જેથી નાશક જીવોની સંખ્યામાં વધારે અસરકારક ઘટાડો થઈ શકે.…
વધુ વાંચો >જૈવિક યુદ્ધ
જૈવિક યુદ્ધ (biological warfare) : સૂક્ષ્મ જીવાણુઓ અથવા તેમની વિષાળુ પેદાશોનો માનવીને મારવા કે તેને અપંગ બનાવવા અથવા તેનાં પાળેલાં પ્રાણીઓ કે પાકને નુકસાન કરવા માટે લશ્કરી ઉપયોગ. કોઈ પણ લડાઈનો અંતિમ હેતુ દુશ્મનનું લડાયક મનોબળ ખતમ કરવાનો હોય છે. પરમાણ્વીય (nuclear), જૈવિક (biological) અથવા રાસાયણિક (chemical) યુદ્ધ એટલે NBC…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની
જૉઇન્ટ સ્ટૉક કંપની : કંપની ધારા 1956ની કલમ 566 અનુસાર કંપની કે જેની પાસે કાયમી ભરપાઈ થયેલી મૂડી હોય અથવા જેની મૂડી નિશ્ચિત શૅરોમાં વહેંચાયેલી હોય, અથવા જેનું સ્ટૉકમાં રૂપાંતર કરી શકાય તેવી મૂડી ધરાવતી હોય અને શૅર કે સ્ટૉક ધરાવનાર વ્યક્તિ જ કંપનીનો સભ્ય બની શકે એવો સિદ્ધાંત જે…
વધુ વાંચો >જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક
જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક : જાહેર કંપનીથી ખાનગી બૅંકોને અલગ પાડવા ‘જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક’ પરિભાષા વપરાતી હતી. 100 વર્ષ પહેલાં ઇંગ્લૅન્ડમાં બૅંક ઑવ્ ´ગ્લૅન્ડ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક હતી. 1825–26 દરમિયાન બૅંકિંગ-ક્ષેત્રે કટોકટીનો કાળ હતો છતાં પણ તે સમયે કોઈ પણ જૉઇન્ટ સ્ટૉક બૅંક નિષ્ફળ ગઈ ન હતી, જ્યારે 80 જેટલી ખાનગી…
વધુ વાંચો >જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ)
જૉઇસ, જેમ્સ (ઑગસ્ટિન અલોઇસિયસ) (જ. 2 ફેબ્રુ. 1882, ડબ્લિન; અ. 13 જાન્યુઆરી 1941) : આયરિશ નવલકથાકાર, ટૂંકી વાર્તાના લેખક અને કવિ. જેઝૂઇટ શાળાઓમાં અભ્યાસ કરી, 1902માં યુનિવર્સિટી કૉલેજ, ડબ્લિનમાંથી સ્નાતક થયા. આરંભથી જ તેમને વિવિધ ભાષાઓમાં રસ રહ્યો. તેમના વિકાસ પર મુખ્યત્વે હાઉપ્ટમાન, ડાન્ટે, જી. મુઅર અને ખ્યાતનામ આયરિશ કવિ…
વધુ વાંચો >જૉકી
જૉકી : ધંધાદારી ઘોડેસવાર. રમતોમાં તેમજ યુદ્ધોમાં ઘોડાના ઉપયોગનો ઇતિહાસ ખૂબ જ પ્રાચીન છે. યુદ્ધ તેમજ રમતમાં જેટલું ઘોડાનું તેટલું જ ઘોડેસવારનું મહત્વ છે, કારણ કે બંનેના સંપૂર્ણ તાલમેળથી જ યુદ્ધ અથવા રમતમાં જીત મેળવી શકાય છે. જૉકી એટલે કે ઘોડેસવાર જેટલો સાહસી, ચપળ અને સશક્ત હોય, તેટલા પ્રમાણમાં તે…
વધુ વાંચો >જોગ ધોધ
જોગ ધોધ : કર્ણાટક રાજ્યના જોગ ગામની નજીક (શરાવતી નદી) આવેલો જગવિખ્યાત ધોધ. ભૌગોલિક સ્થાન : 14° 15´ ઉ. અ. 4° 45´ પૂ. રે.. શરાવતી નદીના કાંઠા પરના ગેરસપ્પા ગામથી 19 કિમી.ને પર અંતરે તથા જોગ ગામથી 2.5 કિમી.ને અંતરે તેનું સ્થળ પર્યટનસ્થળ તરીકે વિકસેલું છે. ધોધના સ્થળે નદીનો પટ…
વધુ વાંચો >