ખંડ ૭
ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયંથી જૈવિક અંકશાસ્ત્ર
ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયં
ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયં (868) : પ્રાકૃતનો એક બૃહદ્ ગ્રંથ. રચયિતા નિર્વૃતિકુલના આચાર્ય માનદેવસૂરિશિષ્ય વિમલમતિ શીલાચાર્ય કે શીલાંકાચાર્ય. તે સમકાલીન તત્વાદિત્ય શીલાચાર્યથી જુદા છે. બૃહટ્ટિપ્પનિકા અનુસાર રચના ઈ. સ. 868માં. બે હસ્તપ્રતો : (1) જેસલમેરના બડાભંડારની, તાડપત્રની, ઈ. સ. 1170માં લખાયેલી, પત્ર 324; (2) અમદાવાદના વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી શાસ્ત્રસંગ્રહની, તાડપત્રની, ઈ. સ. 1269માં લખાયેલી, પત્ર…
વધુ વાંચો >‘ચકબસ્ત’ (બ્રિજનારાયણ લખનવી)
‘ચકબસ્ત’ (બ્રિજનારાયણ લખનવી) (જ. 19 જાન્યુઆરી 1882, ફૈઝાબાદ; અ. 12 ફેબ્રુઆરી 1926, રાયબરેલી) : ઉર્દૂના ખ્યાતનામ કવિ. મૂળ નામ બ્રિજનારાયણ. તખલ્લુસ ‘ચકબસ્ત’. તેમના પૂર્વજોનું વતન લખનૌ હતું. પ્રાથમિક શિક્ષણ મેળવી કૅનિંગ કૉલેજમાં દાખલ થયા. ત્યાંથી 1905માં બી.એ. અને 1908માં કાયદાની ઉપાધિઓ મેળવી વકીલાત શરૂ કરી અને એક સમર્થ વકીલ તરીકે…
વધુ વાંચો >ચકલી
ચકલી : માનવવસાહતના સાન્નિધ્યમાં અને સામાન્યપણે સામૂહિક જીવન પસાર કરનાર Passeriformes શ્રેણીના Ploceidae કુળનું પક્ષી છે. માનવવસ્તીની આસપાસ અને ઘણી વાર ઘરમાં પણ વાસ કરતી ચકલીને Passer domesticus કહે છે. પૃથ્વી પર તે લગભગ સર્વત્ર જોવા મળે છે. Passer પ્રજાતિની ચકલીની 15 જાતો છે, જેમાંની 5 જાતની ચકલીઓનો વસવાટ આફ્રિકા…
વધુ વાંચો >ચકોર
ચકોર (જ. 23 નવેમ્બર 1917, ચોટિયા, જિ. મહેસાણા; અ. 8 સપ્ટેમ્બર 2003, અમદાવાદ) : ગુજરાતના જાણીતા કટાક્ષચિત્રકાર. મૂળ નામ બંસીલાલ જી. વર્મા. વડનગરના મહંતશ્રીની આશ્રમશાળામાં અભ્યાસ. બાળપણથી જ ચિત્રકળામાં ખૂબ રસ. 1932માં ‘સ્વદેશાભિમાની’ નામનું હસ્તલિખિત છાપું કાઢ્યું. 1933માં ચિત્રના વિશેષ અભ્યાસ માટે અમદાવાદ આવી એક પેઇન્ટરને ત્યાં નોકરી સ્વીકારી. 1935માં…
વધુ વાંચો >ચક્કર (vertigo)
ચક્કર (vertigo) : આસપાસની વસ્તુઓ કે વ્યક્તિ પોતે ગોળગોળ ભમે છે એવી ભ્રામક સંવેદના. તેના મુખ્ય બે પ્રકારો છે : (1) ચક્કર આવવાં અને (2) અંધારાં આવવાં (giddiness). યોગ્ય નિદાન તથા સારવાર માટે તે બંનેને અલગ પાડવાં જરૂરી ગણાય છે. ચક્કર આવવાની ભ્રમણાને ચક્કરભ્રમણા કહે છે અને તેમાં વ્યક્તિ પોતે…
વધુ વાંચો >ચક્ર
ચક્ર : માનવજાતની એક ખૂબ જ પ્રાચીન અને અતિ મહત્વની શોધ. ચક્રની શોધ આકસ્મિક સંજોગોમાં થઈ હશે. આદિ માનવે વૃક્ષના જાડા થડને બળતણ માટે તેના નિવાસ સુધી લાવવા માટે ગબડાવવાની પ્રક્રિયાની શરૂઆત કરી હશે. કદાચ આવા ગોળ થડનો ઉપયોગ ભારે પથ્થરો વગેરેને ખસેડવામાં પણ કર્યો હશે. તે વખતે કદાચ નાના…
વધુ વાંચો >ચક્ર (ફિલ્મ)
ચક્ર (ફિલ્મ) : વિશિષ્ટ કોટિનું હિંદી ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ 1980; નિર્માણસંસ્થા : નિયો ફિલ્મ્સ; દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : રવીન્દ્ર ધર્મરાજ (મરાઠી સાહિત્યકાર જયવંત દળવીની નવલકથા પર આધારિત); સંગીત : હૃદયનાથ મંગેશકર; સંવાદો : શમા ઝૈદી, જાવેદ સિદ્દીકી; છબીકલા : બરુન મુખરજી; કલાનિર્દેશક : બંસી ચંદ્રગુપ્ત; નિર્માતા : મનમોહન શેટ્ટી; પ્રદીપ ઉપ્પૂર;…
વધુ વાંચો >ચક્ર અને ધુરા/ધરી
ચક્ર અને ધુરા/ધરી : માનવજીવનમાં આનુમાનિક (conjectural) અથવા આકસ્મિક (accidental) રીતે શોધાયેલું એક સાદું યંત્ર. ઊર્જાને ઉપયોગી કાર્યમાં વાપરતા સાધનને યંત્ર કહે છે. માનવીએ આકસ્મિક અથવા અનુમાન દ્વારા પાંચ યંત્રોની શોધ કરી કહેવાય છે. (1) ઉચ્ચાલન (lever), (2) ફાચર (wedge), (3) ચક્ર અને ધરી, (4) ગરગડી અને (5) સ્ક્રૂ. એક…
વધુ વાંચો >ચક્રપાલિત
ચક્રપાલિત (ઈ. સ. 455માં હયાત) : સૌરાષ્ટ્રના પાટનગર ગિરિનગર-(જૂનાગઢ)નો રક્ષક. મગધના ગુપ્ત સમ્રાટ કુમારગુપ્ત પહેલા(ઈ. સ. 415–455)એ સૌરાષ્ટ્ર પર સત્તા પ્રસારી હતી. એના ઉત્તરાધિકારી સ્કંદગુપ્તે સૌરાષ્ટ્રના ગોપ્તા તરીકે પર્ણદત્તની નિમણૂક કરી ને પર્ણદત્તે ગિરિનગરની રક્ષા માટે પોતાના ગુણી પુત્ર ચક્રપાલિતને નિયુક્ત કર્યો. ગુ. સં. 136(ઈ. સ. 455)ની વર્ષાઋતુમાં અતિવૃષ્ટિ થતાં…
વધુ વાંચો >ચક્રફેંક
ચક્રફેંક (discus throw) : અતિ પ્રાચીન રમત. પ્રાચીન ગ્રીક ઑલિમ્પિક્સમાં આ રમતને ‘ડિસ્કો વોલિસ’ કહેતા અને તે બહુ જ આકર્ષક રમત ગણાતી. આ રમતમાં ખેલાડીએ ફેંકવા માટેનું ચક્ર (discus) ધાતુની કિનારીથી જડેલું અને લાકડાનું બનેલું નીચે પ્રમાણેના માપનું હોય છે : વિભાગ વજન (કિગ્રા.) વ્યાસ (મિ. મીટર) પુરુષો 2.0 219થી…
વધુ વાંચો >છિદ્રાળુ ખડકો
છિદ્રાળુ ખડકો : ખડકો(કે જમીનો)માં રહેલા ખનિજકણો કે ઘટકો વચ્ચેની ખાલી જગા કે આંતરકણજગા ધરાવતા હોય અને એવી જગામાં પ્રવાહી રહી શકે ત્યારે તે ખડકો છિદ્રાળુ છે એમ કહેવાય. ખડકોમાં રહેલી આંતરકણજગા કે ખાલી ભાગને છિદ્ર કહેવાય. ખડકના કુલ એકમ કદની અપેક્ષાએ તેમાં રહેલાં છિદ્રોના કદના પ્રમાણને સછિદ્રતા કે સછિદ્રતા…
વધુ વાંચો >છીછરા જળનિક્ષેપ
છીછરા જળનિક્ષેપ : દરિયાઈ નિક્ષેપનો એક પ્રકાર. ઓટ સમયની સમુદ્રજળસપાટીથી માંડીને ખંડીય છાજલીના છેડાના ભાગ સુધીના સમુદ્રતળ વિસ્તારમાં એકઠા થતા નિક્ષેપને છીછરા જળનિક્ષેપ તરીકે ઓળખાવી શકાય. આ પ્રકારના નિક્ષેપમાં રેતી, કાદવ જેવાં દ્રવ્યો તેમજ પરવાળાંની કણિકાઓ હોય છે. કેટલીક વખતે તેમાં પ્રાણી-વનસ્પતિના અવશેષો પણ હોઈ શકે છે. વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે
વધુ વાંચો >છીપ (Bivalve)
છીપ (Bivalve) : પરશુપદી વર્ગનાં, બે ચૂનાયુક્ત કડક આવરણો વચ્ચે ઢંકાયેલા દરિયાઈ કે મીઠા પાણીના મૃદુકાય સમુદાય(phylum)ના જીવો. મીઠા પાણીની છીપોનાં બાહ્ય કવચ દરિયાઈ છીપોના કવચ કરતાં પાતળાં અને નાજુક હોય છે. તે બે કવચ ધરાવતાં હોવાથી તેમને દ્વિપુટ (bivalve) પણ કહે છે. પરશુપદી વર્ગના આ જીવોનો એકમાત્ર માંસલ પગ…
વધુ વાંચો >છીંક (sneeze)
છીંક (sneeze) : નાકમાંના બાહ્યદ્રવ્ય, બાહ્યપદાર્થ કે પ્રવાહીને દૂર કરવા માટેની રક્ષણાત્મક ક્રિયા. તે ખાંસી(ઉધરસ)ની માફક એક ચેતા પરાવર્તી ક્રિયા (reflex action) છે. ખાંસી ગળા અને શ્વાસની નળીઓમાંના ક્ષોભન કરતા પદાર્થ કે પ્રવાહીને દૂર કરવા માટેની ક્રિયા છે, જ્યારે છીંક વડે નાકને સ્વચ્છ કરવાની ક્રિયા થાય છે. નાક અને તેના…
વધુ વાંચો >છીંદવાડા (જિલ્લો)
છીંદવાડા (જિલ્લો) : મધ્યપ્રદેશ રાજ્યના મોટા જિલ્લાઓમાંનો એક જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન – ભૂપૃષ્ઠ અને જળપરિવહન : તે 21 28´ ઉ. અ.થી 22 49´ ઉ. અ. અને 78 40´ પૂ.રે.થી 79 24´ પૂ. રે.ની વચ્ચે આવેલો છે. તેની ઉત્તરે નર્મદાપુરમ અને નરસિંહપુર, પૂર્વે સીઓની જિલ્લો, પશ્ચિમે બેતુલ જિલ્લો, દક્ષિણે મહારાષ્ટ્રના પરભાની અને નાગપુર જિલ્લો સીમારૂપે…
વધુ વાંચો >છૂટક વેપાર
છૂટક વેપાર : નાના નાના જથ્થામાં વસ્તુઓનું વેચાણ કરવું તે. ફ્રેન્ચ ભાષાના શબ્દ ‘રીટેઇલ’ પરથી અંગ્રેજી ભાષામાં ‘રીટેઇલર’ શબ્દ આવેલો છે. ઉત્પન્ન થયેલો માલ તેના ગ્રાહક સુધી પહોંચાડવા માટે અનેક કડીઓ જોવા મળે છે. ઉત્પાદક અને ગ્રાહકની વચ્ચેની આ કડીઓમાં ગ્રાહકની દિશાએથી જોતાં તેની નજીકમાં નજીકની કડી એટલે છૂટક વેપારી.…
વધુ વાંચો >છૂટાછેડા
છૂટાછેડા : લગ્નવિચ્છેદ. ધાર્મિક પ્રથા મુજબ અગર કાયદેસર લગ્નગ્રંથિથી રચાયેલ દાંપત્યજીવનનો વિચ્છેદ. તે અંગેની પરિસ્થિતિનું નિર્માણ દાંપત્યજીવનમાં તિરાડ, અન્યત્ર જાતીય સંબંધ, શારીરિક અગર માનસિક કજોડાં હોવા અંગેની ગ્રંથિ, અહંકારી સ્વમાનભાવના વગેરે દ્વારા થતું હોય છે. તેને કારણે લગ્નજીવનમાં દુ:ખ, કલહ-કંકાસ-કટુતા ઉત્પન્ન થાય છે. આ કારણો સિવાય ખોટી રજૂઆત કે હકીકતો…
વધુ વાંચો >છૂંદણાં
છૂંદણાં : શરીર ઉપર છૂંદીને પાડેલું અલંકારરૂપ ટપકું, ભાત કે આકૃતિ. કુદરતે દીધેલા રૂપને વધુ દેદીપ્યમાન બનાવવા, યૌવનને વધુ આકર્ષક બનાવવા માનવી આદિકાળથી મથામણ કરતો રહ્યો છે. છૂંદણાં એ આદિકાળથી લોકનારીના સૌંદર્યનું પ્રતીક બની રહ્યાં છે. સૌરાષ્ટ્રમાં છૂંદણાં પડાવવાં એને ત્રાજવડાં ત્રોફાવવાં એમ કહેવામાં આવે છે. સ્ત્રીના થાનનું દૂધ અથવા…
વધુ વાંચો >છૂંદણાં (tatoo-marks) (આયુર્વિજ્ઞાન)
છૂંદણાં (tatoo-marks) (આયુર્વિજ્ઞાન) : લગભગ કાયમી રીતે રહે તેવું ચામડી પરનું લખાણ કે ચિત્રણ. તે સમગ્ર વિશ્વમાં જોવા મળે છે. ભારતમાં તેનું વધારે પડતું ચલણ સમાજના નીચલા વર્ગોમાં હોય છે. અદ્રાવ્ય રંગના કણોને ચામડીમાં છિદ્ર પાડીને ઉમેરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે કાળાશપડતા ભૂરા રંગ માટે ઇન્ડિયન કે ચીની શાહીમાંનો કાર્બન,…
વધુ વાંચો >છેકાનુપ્રાસ
છેકાનુપ્રાસ : શબ્દાલંકારનો એક પ્રકાર. કાવ્યમાં સમાન વર્ણોની નાદમાધુર્ય જન્માવતી આવૃત્તિને અનુપ્રાસ કહે છે. અનુપ્રાસના : (1) વર્ણાનુપ્રાસ અને (2) શબ્દાનુપ્રાસ એવા બે મુખ્ય ભેદ પડે છે. વર્ણાનુપ્રાસના, પાછા છેકાનુપ્રાસ અને વૃત્યનુપ્રાસ એવા બે ભેદ પડે છે. ‘છેક’ એટલે ચતુર પુરુષ. ચતુર કવિને પ્રિય અથવા ચતુર કવિને ફાવતી રચના તે…
વધુ વાંચો >