ખંડ ૭

ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયંથી જૈવિક અંકશાસ્ત્ર

ચેટરજી, અનિલ

ચેટરજી, અનિલ (જ. 25 ઑક્ટોબર 1929, કૉલકાતા, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 17 માર્ચ 1996, કોલકાતા) : બંગાળી ચલચિત્ર-અભિનેતા. બંગાળી ચિત્રોમાં તેમણે પોતાની ભૂમિકાઓ દ્વારા વિશિષ્ટ પ્રભાવવાળી છાપ પાડી છે. તેમણે ફિલ્મક્ષેત્રે માત્ર 50 રૂપિયાના માસિક પગારે સહાયક દિગ્દર્શક તરીકે પ્રવેશ કર્યો હતો અને તે રૂએ તેમણે ઘણાં ચિત્રોમાં કામગીરી બજાવી છે.…

વધુ વાંચો >

ચેટરજી, ઉપમન્યુ

ચેટરજી, ઉપમન્યુ (જ. 19 ડિસેમ્બર 1959, પટણા, બિહાર) : ભારતીય અંગ્રેજી નવલકથાકાર. તેમને તેમની નવલકથા ‘ધ મેમરીઝ ઑવ્ ધ વેલ્ફેર સ્ટેટ’ બદલ 2004ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેમણે દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાંથી અંગ્રેજીમાં બી.એ. (ઑનર્સ) અને એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી હતી. તેઓ બંગાળી, હિંદી, મરાઠી અને ફ્રેન્ચ ભાષાના…

વધુ વાંચો >

ચેટરજી, ધૃતિમાન

ચેટરજી, ધૃતિમાન (જ. 30 મે 1945, કોલકાતા) : બંગાળના તખ્તા તથા રૂપેરી પડદાના કીર્તિમાન અને લોકપ્રિય અભિનેતા. તેઓ બંગાળના યુવાન નાટ્યરસિકો તથા ચિત્રરસિકોના પ્રિય અદાકાર છે. ધૃતિમાને ખાસ તો મૃણાલ સેન તથા સત્યજિત રે જેવા આંતરરાષ્ટ્રીય સન્માન પામેલા સમર્થ ચિત્રસર્જકોનાં ચલચિત્રોમાં ભૂમિકા કરીને સુયશ પ્રાપ્ત કરેલો છે. બંગાળી તખ્તા ઉપર…

વધુ વાંચો >

ચેટરજી, બાસુ

ચેટરજી, બાસુ (જ. 10 જાન્યુઆરી 1930, અજમેર; અ. 4 જૂન 2020, મુંબઈ) : બંગાળી ફિલ્મસર્જક. રજૂઆત માટેની મુશ્કેલીઓ; સતત અવરોધો, પ્રેક્ષકોની અછત વગેરે અનેક દુર્ગમ ઘાટીઓમાંથી સતત સંઘર્ષ કરી સમાંતર સિનેમાનું આંદોલન ચાલુ રાખી તેને સફળ બનાવીને વ્યાવસાયિક પ્રતિષ્ઠા અર્પતા ગણનાપાત્ર ફિલ્મસર્જકો હિંદી ચલચિત્રના ઇતિહાસમાં ઉલ્લેખાયા છે તેમાં મૃણાલ સેન,…

વધુ વાંચો >

ચેટરજી, રામાનંદ

ચેટરજી, રામાનંદ (જ. 28 મે 1865, પાઠકપરા, બંગાળ; અ. 30 સપ્ટેમ્બર 1944, કોલકાતા) : સુપ્રસિદ્ધ ભારતીય પત્રકાર. સ્વતંત્રતા પૂર્વે લગભગ અડધી સદી સુધી અંગ્રેજી શાસન સામે લડત ચલાવનારાં તે સમયનાં નોંધપાત્ર સામયિકો ‘મૉડર્ન રિવ્યૂ’ (અંગ્રેજી), ‘વિશાલ ભારત’ (હિંદી) તથા ‘પ્રવાસી’(બંગાળી)ના તંત્રી અને પ્રકાશક રામબાબુનો જન્મ નિર્ધન બ્રાહ્મણ પરિવારમાં થયો હતો.…

વધુ વાંચો >

ચેટરજી, સુનીતિકુમાર

ચેટરજી, સુનીતિકુમાર (જ. 26 નવેમ્બર 1890, હાવરા; અ. 29 મે 1977, કૉલકાતા) : આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પામેલા બંગાળી ભાષાવિજ્ઞાની. તેમણે શાળા અને કૉલેજશિક્ષણ કૉલકાતામાં લીધું. 1911માં કલકત્તા યુનિવર્સિટીમાંથી બી.એ.ની ડિગ્રી પ્રથમ નંબરે પ્રાપ્ત કરીને છાત્રવૃત્તિ મેળવી. 1913માં અંગ્રેજી તથા ભાષાવિજ્ઞાન સાથે એમ.એ.ની ડિગ્રી પણ પ્રથમ નંબરે પ્રાપ્ત કરી. તેથી 1919માં તેમને…

વધુ વાંચો >

ચેટરજી, સોમનાથ

ચેટરજી, સોમનાથ (જ. 25 જુલાઈ 1929, તેજપુર, આસામ; અ. 13 ઑગસ્ટ 2018, કોલકાતા) : ભારતની 14મી લોકસભાના સર્વાનુમતિથી ચૂંટાયેલા સાંસદ અને સૌપ્રથમ વાર ભારતીય સામ્યવાદી (માર્કસવાદી) પક્ષનું પ્રતિનિધિત્વ ધરાવનાર લોકસભાના અધ્યક્ષ. તેમના પિતા એન. સી. ચેટરજી સર્વોચ્ચ અદાલતના ઍડ્વોકેટ તેમજ હિંદુ મહાસભાના વિભાગીય અધ્યક્ષ હતા. માતા વીણાપાણિદેવી. સોમનાથ ચેટરજીએ કલકત્તા…

વધુ વાંચો >

ચેટરજી, સૌમિત્ર

ચેટરજી, સૌમિત્ર (જ. 29 જાન્યુઆરી 1935, કૃષ્ણનગર, પશ્ચિમ બંગાળ; અ. 15 નવેમ્બર 2020, કોલકાતા) : બંગાળી રૂપેરી પડદાના ખૂબસૂરત અને રોમૅન્ટિક નાયક. ચલચિત્રક્ષેત્રે તેમનો ઉદય સત્યજિત રેના ‘અપૂર સંસાર’થી થયો હતો. તે વખતે એમ.એ.નો અભ્યાસ કરતા યુવાન સૌમિત્ર નાટકોમાં પણ કામ કરતા હતા. અલબત્ત, આ પૂર્વે સત્યજિત રેના ‘અપરાજિતા’ માટે…

વધુ વાંચો >

ચેટરટન ટૉમસ

ચેટરટન ટૉમસ (જ. 20 નવેમ્બર 1752, બ્રિસ્ટલ; અ. 24 ઑગસ્ટ 1770, બ્રૂક સ્ટ્રીટ, ઇંગ્લૅન્ડ) : અંગ્રેજ કવિ, પિતાના મૃત્યુ પછી જન્મ. માતાએ સેન્ટ મૅરી રેડક્લીફ ચર્ચના આશ્રયે પુત્રને ઉછેર્યો; નાનપણમાં કંઈક મંદ લાગતા ચેટરટનમાં 7 વર્ષની વયે વાચનનો ઊંડો શોખ જાગ્યો. શાળાના શિક્ષક ફિલિપ્સ ટૉમસની દેખરેખ હેઠળ કાવ્યો રચવા માંડ્યાં.…

વધુ વાંચો >

ચૅડવિક, સર જેમ્સ

ચૅડવિક, સર જેમ્સ (જ. 20 ઑક્ટોબર 1891, મૅન્ચેસ્ટર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 24 જુલાઈ 1974, કેમ્બ્રિજ, ઇંગ્લૅન્ડ) : ન્યુટ્રૉનની શોધ માટે 1935ના વર્ષનું નોબેલ પારિતોષિક પ્રાપ્ત કરનાર વિજ્ઞાની. શરૂઆતનો અભ્યાસ મૅન્ચેસ્ટર ગ્રામર સ્કૂલમાં. 1911માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ મૅન્ચેસ્ટરમાંથી સ્નાતક થયા પછી તે જ યુનિવર્સિટીમાં એમ.એસસી. માટે જોડાઈ 1911થી 1913 દરમિયાન સર અર્નેસ્ટ રૂધરફર્ડના…

વધુ વાંચો >

ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયં

Jan 1, 1996

ચઉપ્પન્નમહાપુરિસચરિયં (868) : પ્રાકૃતનો એક બૃહદ્ ગ્રંથ. રચયિતા નિર્વૃતિકુલના આચાર્ય માનદેવસૂરિશિષ્ય વિમલમતિ શીલાચાર્ય કે શીલાંકાચાર્ય. તે સમકાલીન તત્વાદિત્ય શીલાચાર્યથી જુદા છે. બૃહટ્ટિપ્પનિકા અનુસાર રચના ઈ. સ. 868માં. બે હસ્તપ્રતો : (1) જેસલમેરના બડાભંડારની, તાડપત્રની, ઈ. સ. 1170માં લખાયેલી, પત્ર 324; (2) અમદાવાદના વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી શાસ્ત્રસંગ્રહની, તાડપત્રની, ઈ. સ. 1269માં લખાયેલી, પત્ર…

વધુ વાંચો >

‘ચકબસ્ત’ (બ્રિજનારાયણ લખનવી)

Jan 1, 1996

‘ચકબસ્ત’ (બ્રિજનારાયણ લખનવી) (જ. 19 જાન્યુઆરી 1882, ફૈઝાબાદ; અ. 12 ફેબ્રુઆરી 1926, રાયબરેલી) : ઉર્દૂના ખ્યાતનામ કવિ. મૂળ નામ બ્રિજનારાયણ. તખલ્લુસ ‘ચકબસ્ત’. તેમના પૂર્વજોનું વતન લખનૌ હતું. પ્રાથમિક શિક્ષણ મેળવી કૅનિંગ કૉલેજમાં દાખલ થયા. ત્યાંથી 1905માં બી.એ. અને 1908માં કાયદાની ઉપાધિઓ મેળવી વકીલાત શરૂ કરી અને એક સમર્થ વકીલ તરીકે…

વધુ વાંચો >

ચકલી

Jan 1, 1996

ચકલી : માનવવસાહતના સાન્નિધ્યમાં અને સામાન્યપણે સામૂહિક જીવન પસાર કરનાર Passeriformes શ્રેણીના Ploceidae કુળનું પક્ષી છે. માનવવસ્તીની આસપાસ અને ઘણી વાર ઘરમાં પણ વાસ કરતી ચકલીને Passer domesticus કહે છે. પૃથ્વી પર તે લગભગ સર્વત્ર જોવા મળે છે. Passer પ્રજાતિની ચકલીની 15 જાતો છે, જેમાંની 5 જાતની ચકલીઓનો વસવાટ આફ્રિકા…

વધુ વાંચો >

ચકોર

Jan 1, 1996

ચકોર (જ. 23 નવેમ્બર 1917, ચોટિયા, જિ. મહેસાણા; અ. 8 સપ્ટેમ્બર 2003, અમદાવાદ) : ગુજરાતના જાણીતા કટાક્ષચિત્રકાર. મૂળ નામ બંસીલાલ જી. વર્મા. વડનગરના મહંતશ્રીની આશ્રમશાળામાં અભ્યાસ. બાળપણથી જ ચિત્રકળામાં ખૂબ રસ. 1932માં ‘સ્વદેશાભિમાની’ નામનું હસ્તલિખિત છાપું કાઢ્યું. 1933માં ચિત્રના વિશેષ અભ્યાસ માટે અમદાવાદ આવી એક પેઇન્ટરને ત્યાં નોકરી સ્વીકારી. 1935માં…

વધુ વાંચો >

ચક્કર (vertigo)

Jan 1, 1996

ચક્કર (vertigo) : આસપાસની વસ્તુઓ કે વ્યક્તિ પોતે ગોળગોળ ભમે છે એવી ભ્રામક સંવેદના. તેના મુખ્ય બે પ્રકારો છે : (1) ચક્કર આવવાં અને (2) અંધારાં આવવાં (giddiness). યોગ્ય નિદાન તથા સારવાર માટે તે બંનેને અલગ પાડવાં જરૂરી ગણાય છે. ચક્કર આવવાની ભ્રમણાને ચક્કરભ્રમણા કહે છે અને તેમાં વ્યક્તિ પોતે…

વધુ વાંચો >

ચક્ર

Jan 1, 1996

ચક્ર : માનવજાતની એક ખૂબ જ પ્રાચીન અને અતિ મહત્વની શોધ. ચક્રની શોધ આકસ્મિક સંજોગોમાં થઈ હશે. આદિ માનવે વૃક્ષના જાડા થડને બળતણ માટે તેના નિવાસ સુધી લાવવા માટે ગબડાવવાની પ્રક્રિયાની શરૂઆત કરી હશે. કદાચ આવા ગોળ થડનો ઉપયોગ ભારે પથ્થરો વગેરેને ખસેડવામાં પણ કર્યો હશે. તે વખતે કદાચ નાના…

વધુ વાંચો >

ચક્ર (ફિલ્મ)

Jan 1, 1996

ચક્ર (ફિલ્મ) : વિશિષ્ટ કોટિનું હિંદી ચલચિત્ર. નિર્માણવર્ષ 1980; નિર્માણસંસ્થા : નિયો ફિલ્મ્સ; દિગ્દર્શક અને પટકથા-લેખક : રવીન્દ્ર ધર્મરાજ (મરાઠી સાહિત્યકાર જયવંત દળવીની નવલકથા પર આધારિત); સંગીત : હૃદયનાથ મંગેશકર; સંવાદો : શમા ઝૈદી, જાવેદ સિદ્દીકી; છબીકલા : બરુન મુખરજી; કલાનિર્દેશક : બંસી ચંદ્રગુપ્ત; નિર્માતા : મનમોહન શેટ્ટી; પ્રદીપ ઉપ્પૂર;…

વધુ વાંચો >

ચક્ર અને ધુરા/ધરી

Jan 1, 1996

ચક્ર અને ધુરા/ધરી : માનવજીવનમાં આનુમાનિક (conjectural) અથવા આકસ્મિક (accidental) રીતે શોધાયેલું એક સાદું યંત્ર. ઊર્જાને ઉપયોગી કાર્યમાં વાપરતા સાધનને યંત્ર કહે છે. માનવીએ આકસ્મિક અથવા અનુમાન દ્વારા પાંચ યંત્રોની શોધ કરી કહેવાય છે. (1) ઉચ્ચાલન (lever), (2) ફાચર (wedge), (3) ચક્ર અને ધરી, (4) ગરગડી અને (5) સ્ક્રૂ. એક…

વધુ વાંચો >

ચક્રપાલિત

Jan 1, 1996

ચક્રપાલિત (ઈ. સ. 455માં હયાત) : સૌરાષ્ટ્રના પાટનગર ગિરિનગર-(જૂનાગઢ)નો રક્ષક. મગધના ગુપ્ત સમ્રાટ કુમારગુપ્ત પહેલા(ઈ. સ. 415–455)એ સૌરાષ્ટ્ર પર સત્તા પ્રસારી હતી. એના ઉત્તરાધિકારી સ્કંદગુપ્તે સૌરાષ્ટ્રના ગોપ્તા તરીકે પર્ણદત્તની નિમણૂક કરી ને પર્ણદત્તે ગિરિનગરની રક્ષા માટે પોતાના ગુણી પુત્ર ચક્રપાલિતને નિયુક્ત કર્યો. ગુ. સં. 136(ઈ. સ. 455)ની વર્ષાઋતુમાં અતિવૃષ્ટિ થતાં…

વધુ વાંચો >

ચક્રફેંક

Jan 1, 1996

ચક્રફેંક (discus throw) : અતિ પ્રાચીન રમત. પ્રાચીન ગ્રીક ઑલિમ્પિક્સમાં આ રમતને ‘ડિસ્કો વોલિસ’ કહેતા અને તે બહુ જ આકર્ષક રમત ગણાતી. આ રમતમાં ખેલાડીએ ફેંકવા માટેનું ચક્ર (discus) ધાતુની કિનારીથી જડેલું અને લાકડાનું બનેલું નીચે પ્રમાણેના માપનું હોય છે : વિભાગ વજન (કિગ્રા.) વ્યાસ (મિ. મીટર) પુરુષો 2.0 219થી…

વધુ વાંચો >