૬(૧).૦૨
ક્રિસ્ટૉલ જોશુઆથી ક્રૉસેન્ડ્રા પ્રજાતિ
ક્રોચે, બેનેડેટો
ક્રોચે, બેનેડેટો (જ. 25 ફેબ્રુઆરી 1866, પેસ્કાસ્સેરોલી, ઇટાલી; અ. 20 નવેમ્બર 1952, નેપલ્સ) : પ્રસિદ્ધ ફિલસૂફ, સૌંદર્યશાસ્ત્રી અને સાહિત્યમીમાંસક. પ્રાથમિક શિક્ષણ નેપલ્સમાં. 1883ના ધરતીકંપમાં કુટુંબીજનોનું મરણ. ત્રણ વર્ષ રોમમાં કાકાને ત્યાં રહ્યા. 1886માં નેપલ્સમાં પુનરાગમન. બાળપણમાં જ ધર્મશ્રદ્ધા ખૂટી ગઈ હતી, પણ રોમ વિશ્વવિદ્યાલયમાં નીતિશાસ્ત્ર અને તત્વજ્ઞાનનું અધ્યયન કરતી વેળા…
વધુ વાંચો >ક્રોટન
ક્રોટન : વર્ગ દ્વિદળીના ઉપવર્ગ અદલાના કુળ યુફોરબિયેસીની એક પ્રજાતિ. તેની એક જાતિ C. variegatum Fib. સુશોભિત રંગનાં અને વિવિધ રચના તથા આકારવાળાં પાનથી આકર્ષક લાગે છે. લાલ, પીળા, લીલા, સફેદ, ગુલાબી એમ અનેક રંગ તથા લાંબાં-પહોળાં અને સ્ક્રૂની જેમ વળેલાં, પપૈયાનાં પાન જેવા અનેક આકાર ધરાવે છે. તેની ડાળીનું…
વધુ વાંચો >ક્રોટો, હેરોલ્ડ વૉલ્ટર (સર)
ક્રોટો, હેરોલ્ડ વૉલ્ટર (સર) (જ. 7 ઑક્ટોબર 1939, વિઝબેક, કેમ્બ્રિજશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 30 એપ્રિલ 2016, ઇસ્ટ સસેક્સ, ઇંગ્લૅન્ડ) : કાર્બનના નવા અપરરૂપ (allotrope) એવાં ફુલેરીનના શોધક અને 1996ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ક્રોટોએ 1964માં યુનિવર્સિટી ઑવ્ શેફિલ્ડ (યુ.કે.)માંથી પીએચ.ડી. પદવી પ્રાપ્ત કરી હતી. 1967માં તેઓ યુનિવર્સિટી ઑવ્ સસેક્સની ફૅકલ્ટીમાં…
વધુ વાંચો >ક્રોધ
ક્રોધ : મનનો એક આવેગ. આપણે જે લક્ષ્ય પ્રાપ્ત કરવા માગતા હોઈએ તેના માર્ગમાં કોઈ અંતરાયરૂપ કે અવરોધરૂપ બને ત્યારે આપણે ક્રોધનો આવેગ અનુભવીએ છીએ. આપણને જે જોઈતું હોય તે ન મળે ત્યારે આપણે ગુસ્સે થઈએ છીએ. ક્રોધને સાધારણ રીતે નિષેધક આવેગ માનવામાં આવે છે અને તેથી તેની ‘અભિવ્યક્તિ’ કરતાં…
વધુ વાંચો >ક્રોનનો રોગ
ક્રોનનો રોગ (Crohn’s disease) : આંતરડામાં લાંબા ગાળાનો શોથજન્ય (inflammatory) રોગ. તેને સ્થાનિક અંતાંત્રશોથ (regional ileitis) પણ કહે છે. તેનું ચોક્કસ કારણ જાણી શકાયું નથી; પરંતુ જનીનીય (genetic) અને પ્રતિરક્ષાલક્ષી (immunological) પરિબળોની અસર તેમાં કારણભૂત મનાય છે. તેને કારણે મોંથી ગુદા સુધીના સમગ્ર અન્નમાર્ગમાં જુદી જુદી જગ્યાએ, અનિયમિતપણે રોગગ્રસ્ત વિસ્તારો(lesions)…
વધુ વાંચો >ક્રોનિન જેમ્સ વૉટસન
ક્રોનિન, જેમ્સ વૉટસન (Cronin, James Watson) (જ. 29 સપ્ટેમ્બર 1931, શિકાગો, ઇલિનૉઇ, અ. 25 ઑગસ્ટ 2016, સેન્ટપૉલ, મિનેસોટા, યુ. એસ. એ.) : અમેરિકન ભૌતિકશાસ્ત્રી. નિષ્ક્રિય (neutral) k-મેસોનના ક્ષયમાં મૂળભૂત સમમિતિના સિદ્ધાંતોના ઉલ્લંઘન(violation)ની શોધ કરવા બદલ ફિચ વાલ લૉગ્સ્ડન સાથે 1980માં ભૌતિકશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. ક્રોનિન ટૅક્સાસના ડલાસની સધર્ન મેથડિસ્ટ યુનિવર્સિટીમાંથી…
વધુ વાંચો >ક્રોનેકર, લિયૉપોલ્ડ
ક્રોનેકર, લિયૉપોલ્ડ (જ. 7 ડિસેમ્બર 1823, લિગ્નિઝ (પ્રશિયા); અ. 29 ડિસેમ્બર 1891, બર્લિન) : ઉચ્ચ બીજગણિત અને સમીકરણના સિદ્ધાંતમાં અમૂલ્ય પ્રદાન આપનાર જર્મન ગણિતી. માતા યહૂદી. પિતા ગણિતશાસ્ત્રી. પિતાનો વેપાર ધમધોકાર ચાલતો. પિતાને ફિલસૂફીના વિષય તરફ ખાસ આકર્ષણ એટલે લિયૉપોલ્ડ પણ તે તરફ વળે એમ તેઓ ઇચ્છતા હતા. લિયૉપોલ્ડનું પ્રાથમિક…
વધુ વાંચો >ક્રોન્જે, હૅન્સી
ક્રોન્જે, હૅન્સી (જ. 25 સપ્ટેમ્બર 1969, બ્લૉચફૉન્ટીન, દક્ષિણ આફ્રિકા; અ. 1 જૂન 2002, ક્રૅડોક પીક, રીપબ્લીક ઑફ સાઉથ આફ્રિકા) : દક્ષિણ આફ્રિકાની ક્રિકેટ ટીમનો પૂર્વ કપ્તાન અને ‘મૅચ-ફિક્સિગં’ના ગુનાસર ક્રિકેટની રમતમાંથી આજીવન હાંકી કાઢવામાં આવેલ પૂર્વ ઑલ-રાઉન્ડર. પોતાના જન્મસ્થાન ખાતે શિક્ષણ આપતી અને પ્રતિષ્ઠા ધરાવતી ગ્રે કૉલેજમાંથી 1987માં મૅટ્રિકની પરીક્ષા…
વધુ વાંચો >ક્રોપોટકિન, પીટર
ક્રોપોટકિન, પીટર (જ. 21 ડિસેમ્બર 1842, મૉસ્કો; અ. 8 ફેબ્રુઆરી 1921, દમિત્રૉવ, મૉસ્કો પાસે) : અરાજકતાવાદી વિચારસરણીમાં શ્રેષ્ઠ યોગદાન આપનાર રશિયાના સુપ્રસિદ્ધ ચિંતક. તેમના અભ્યાસી અભિગમ, સૌમ્ય વ્યક્તિત્વ અને રંગદર્શી ર્દષ્ટિકોણને કારણે તે અલગ તરી આવે છે. રશિયાના પીટર ઍલેક્ઝેવિચ કૉપોટકિવ અમીર કુટુંબનું સંતાન હોવાથી મોભો, શિક્ષણ અને કારકિર્દી માટેની…
વધુ વાંચો >ક્રોબર, આલ્ફ્રેડ લૂઈ
ક્રોબર, આલ્ફ્રેડ લૂઈ (જ. 11 જૂન 1876, હોબોકન, ન્યૂ જર્સી, યુ.એસ.; અ. 5 ઑક્ટોબર 1960, પૅરિસ) : પ્રખર જર્મન-અમેરિકન માનવશાસ્ત્રી. અભ્યાસ કોલંબિયા યુનિવર્સિટીમાં. 1901માં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. બર્કલે યુનિવર્સિટી ઑવ્ કૅલિફૉર્નિયામાં 1901થી 1946 સુધી અધ્યાપનનું કામ કર્યું. તે દરમિયાન યુનિવર્સિટી સંગ્રહાલયના ક્યુરેટર અને પછી નિયામક તરીકે રહ્યા. તેઓ અમેરિકન…
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટૉલ, જોશુઆ
ક્રિસ્ટૉલ, જોશુઆ (Cristall, Joshua) (જ. 1768, કમ્બરોન યુ. કે.; અ. 1847, લંડન, યુ. કે.) : નિસર્ગ ચિત્રો ચીતરવા માટે જાણીતા બ્રિટિશ રંગદર્શી ચિત્રકાર. 1792માં તેમના પિતાએ તેમને કાચ અને પોર્સેલિનનાં વાસણોના ધંધામાં પરાણે ધકેલ્યા. તેમાંથી મુક્તિ મેળવી તેઓ 1795માં લંડનની રૉયલ એકૅડેમીમાં ચિત્રકલાના અભ્યાસ માટે દાખલ થયા. 1802માં તેમણે વેલ્સ…
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટ્મસ ટાપુ
ક્રિસ્ટ્મસ ટાપુ : હિંદી મહાસાગરમાં દક્ષિણ ઑસ્ટ્રેલિયા અને જાવા વચ્ચે જાવાથી 360 કિમી. અંતરે 105° દ. અ. અને 40° પૂ. રે. પર આવેલો ટાપુ. જ્વાળામુખીને કારણે બનેલા આ ટાપુનું ક્ષેત્રફળ 135 ચોકિમી. છે. 6-6-1888ના રોજ તેને ગ્રેટ બ્રિટને ખાલસા કરેલો. તેનો વહીવટ સિંગાપોર સંભાળતું હતું. 1942 અને 1945માં તેના પર…
વધુ વાંચો >ક્રિસ્ટ્મસ ટ્રી
ક્રિસ્ટ્મસ ટ્રી : ગુજરાતીમાં જાણીતું નાતાલનું વૃક્ષ. ફુવારા-વૃક્ષ; અં. Norfolk Island pine; fountain tree. રમણીય, સદાહરિત વૃક્ષ. તે 40થી 50 મીટર ઊંચું સપુષ્પ વનસ્પતિમાં અનાવૃત બીજધારી વર્ગ Coniferales-નું છે; તે ખૂબ જ ધીમે વધે છે; પરંતુ ઠંડી આબોહવામાં તેની વધ સારી થાય છે. શરૂઆતનાં કેટલાંક વર્ષ સુધી તે કૂંડામાં ઉછેરી…
વધુ વાંચો >ક્રીગર, જોહાન ફિલિપ
ક્રીગર, જોહાન ફિલિપ (Krieger, Johann Philip) (જ. 25 ફેબ્રુઆરી 1649, નર્નબર્ગ, જર્મની; અ. 7 ફેબ્રુઆરી 1725, વીસેન્ફેલ્સ, સેક્સની, જર્મની) : ચર્ચ માટેના કૅન્ટાટા (Cantata), ફ્યુગ (fugue) તથા ક્લેવિયર (Clavier) પર વગાડવાની રચનાઓ માટે જાણીતા જર્મન સંગીતનિયોજક. નર્નબર્ગ તથા કૉપનહેગન ખાતે સંગીતની તાલીમ લીધા પછી 1670માં ક્રીગરે બેરૂથમાં દરબારી ઑર્ગનવાદક તરીકે…
વધુ વાંચો >ક્રીગૉફ, કૉર્નેલિયસ
ક્રીગૉફ, કૉર્નેલિયસ (જ. 1815, હોલૅન્ડ; અ. 1872, શિકાગો, ઇલિનૉઇસ, અમેરિકા) : કૅનેડાના રંગદર્શી ચિત્રકાર. શાલેય અભ્યાસ પછી 1830માં જર્મનીના ડુસેલ્ડોર્ફ નગરમાં એકૅડેમી ઑવ્ ફાઇન આર્ટમાં પાંચ વરસ કલાનો અભ્યાસ કર્યો. 1836માં અમેરિકા જઈ તેઓ અમેરિકન લશ્કરમાં ભરતી થયા. 1840માં લશ્કરમાંથી છૂટા થઈ કૅનેડામાં મૉન્ટ્રિયલ ખાતે ચિત્રકાર તરીકે સ્થિર થયા. 1844થી…
વધુ વાંચો >ક્રીટ
ક્રીટ (Crete) : આયોનિયન સમુદ્ર અને પૂર્વ ભૂમધ્ય સમુદ્રને અલગ પાડતો ગ્રીસનો પ્રાચીન મિનોઅન સંસ્કૃતિ ધરાવતો દ્વીપ. ભૌગોલિક સ્થાન 35° 29’ ઉ.અ. અને 24° 42’ પૂ.રે. ક્ષેત્રફળ : 8,336 ચોકિમી. છે. આ ટાપુ ગ્રીસની મુખ્ય ભૂમિથી 96 કિમી. અને ઍથેન્સથી 257 કિમી., ઉત્તર આફ્રિકાના કિનારાથી 320 કિમી. અને ડાર્ડેનલ્સની ભૂશિરથી…
વધુ વાંચો >ક્રુઇત્ઝર, રુડોલ્ફ
ક્રુઇત્ઝર, રુડોલ્ફ (જ. 16 નવેમ્બર 1766, વર્સાઇલ, ફ્રાંસ; અ. 6 જાન્યુઆરી 1831, જિનીવા, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ) : પ્રસિદ્ધ ફ્રેંચ વાયોલિનવાદક, સંગીતનિયોજક તથા સંગીતસંચાલક. સંગીતનિયોજક અને સંગીતસંચાલક ઍન્ટૉન સ્ટૅમિટ્ઝ હેઠળ તેમણે સંગીત અંગેની તાલીમ લીધી હતી. ત્યાર બાદ 1795માં પૅરિસ કૉન્ઝર્વેટરીમાં તેમની નિમણૂક વાયોલિનના પ્રાધ્યાપક તરીકે થઈ. 1798માં વિયેના ખાતે તેમની મુલાકાત મહાન…
વધુ વાંચો >ક્રુજર રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન
ક્રુજર રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન (Kruger National Park) : દક્ષિણ આફ્રિકામાં આવેલો, દુનિયાનો મોટામાં મોટો રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન. ભૌગોલિક સ્થાન : 24° 00’ દ. અ. અને 31° 40’ પૂ. રે.. ઈશાન ટ્રાન્સવાલમાં આવેલા આ ઉદ્યાનની દક્ષિણે ક્રોકોડાઇલ નદી, ઉત્તરે લિમ્પોપો અને લુહુ નદીઓ, પૂર્વ તરફ મોઝામ્બિક દેશની સીમા તથા લિબોમ્બો પર્વતો આવેલા છે.…
વધુ વાંચો >ક્રુટ્ઝન, પૉલ
ક્રુટ્ઝન, પૉલ (જ. 3 ડિસેમ્બર 1933, ઍમ્સ્ટરડૅમ, નેધરલૅન્ડ્ઝ; અ. 28 જાન્યુઆરી 2021, મેઇન્ઝ, જર્મની) : સમતાપમંડલીય (sratospheric) ઓઝોનના વિઘટન માટે નાઇટ્રોજન ઑક્સાઇડ સંયોજનો જવાબદાર હોવાનું નિદર્શન કરનાર અને 1995ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા ડચ રસાયણવિદ ક્રુટ્ઝને 1954માં ઍમ્સ્ટરડૅમમાંથી સિવિલ ઇજનેરીનો અભ્યાસ પૂરો કરી 1968માં મોસમવિજ્ઞાનમાં (meteorology) પીએચ.ડી. પદવી…
વધુ વાંચો >ક્રુશ્ચૉફ, નિકિતા સર્ગેવિચ
ક્રુશ્ચૉફ, નિકિતા સર્ગેવિચ (જ. 17 એપ્રિલ 1894, કાલીનોકા, કુર્સ્ક પ્રાન્ત, સોવિયેત રશિયા; અ.11 સપ્ટેમ્બર 1971, મૉસ્કો) : સ્ટાલિનના મૃત્યુ (1953) પછી થોડા સમયમાં સત્તા ઉપર આવનાર અને ત્યાર બાદ સ્ટાલિનના જુલમી અને દમનકારી શાસનની જાહેરમાં ટીકા કરનાર, સોવિયેત સંઘના સામ્યવાદી પક્ષના મહામંત્રી તથા પ્રધાનમંડળના વડા. શરૂઆતના જૂજ શિક્ષણ પછી ક્રુશ્ચૉફે…
વધુ વાંચો >