ખંડ ૫
કિઓન્જારથી ક્રિમોના
કિઓન્જાર
કિઓન્જાર (Keonjhar) : ઓડિસાના ઉત્તરભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 11’થી 22o 10′ ઉ. અ. અને 85o 11’થી 86o 22′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 8337 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ ઝારખંડ રાજ્યનો પશ્ચિમ સિંગભૂમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મયૂરભંજ, બાલેર અને…
વધુ વાંચો >કિકુમારો
કિકુમારો (જ. આશરે 1780, જાપાન; અ. 1820 પછી, જાપાન) : જાપાનની પ્રસિદ્ધ કાષ્ઠછાપ ચિત્રકલા (woodcut printing) ઉકિયો-ઈ(Ukio-E)નો ચિત્રકાર. પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર કિતાગાવા ઉતામારોનો તે શિષ્ય હતો. ગુરુની પેઠે કિકુમારો પણ ગેઇશા યુવતીઓ અને ટોકિયોના પોશીબારાની વેશ્યાવાડાની રૂપજીવિનીઓના આલેખનમાં સફળ થયો. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત અને ભભકાદાર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલી ગેઇશા યુવતીઓ અને…
વધુ વાંચો >કિગાલી
કિગાલી : મધ્ય આફ્રિકાના રાજ્ય રુઆન્ડાની રાજધાની. મધ્ય આફ્રિકામાં 1962માં ‘યુનાઇટેડ નૅશન્સ ટ્રસ્ટ ટેરિટરી ઑવ્ રુઆન્ડા-બુરુન્ડીમાંથી રુઆન્ડા છૂટું પડી નવું રાષ્ટ્ર બન્યું. લગભગ 1,000થી 1,500 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતા પહાડી વિસ્તારની વચમાં આશરે એકાદ હજાર મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું આ પાટનગર 1º.57′ દ.અ. અને 30º.04′ પૂ.રે. પર આવેલું છે. દેશના મધ્યભાગમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >કિઝીલકુમનું રણ
કિઝીલકુમનું રણ : જુઓ રણ.
વધુ વાંચો >કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના-અમેરિકા
કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના, અમેરિકા : અમેરિકાની આધુનિક ઉપકરણોથી સુસજ્જ રાષ્ટ્રીય વેધશાળા. કોઈ એક જ સ્થળે અહીં જેટલાં તથા અહીં છે તેવાં ઉપકરણો ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ વેધશાળા ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય છે, કારણ કે અમેરિકાની ઘણી બધી શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તેમજ સ્ટીવર્ડ, મૅકગ્રો હિલ, નૅશનલ સોલર…
વધુ વાંચો >કિડલૅન્ડ ફિન
કિડલૅન્ડ, ફિન (જ. 1 ડિસેમ્બર 1943, નોર્વે-) : વર્ષ 2004 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા નૉર્વેજિયન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે તથા તેમના પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી એડ્વર્ડ પ્રેસકૉટને સંયુક્ત રીતે આ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું છે. સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ચાવીરૂપ ગણાય તેવાં બે ક્ષેત્રો (key areas) એટલે વ્યાપારચક્રો ઉદ્ભવવાનાં કારણો અને તેમને પહોંચી…
વધુ વાંચો >કિતાઈ રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ
કિતાઈ, રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ (Kitaj, Ronald Brooks) (જ. 29 ઑક્ટોબર 1932, ક્લીવલૅન્ડ, ઓહાયો, અમેરિકા; અ. 21 ઑક્ટોબર 2007, લોસ એન્જલિસ, કૅલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. તેમનો જન્મ મૂળ હંગેરીથી આવી અમેરિકામાં વસેલા પરિવારમાં થયો હતો. બ્રિટિશ પૉપ કલાના વિકાસમાં તેમનો મહત્વનો ફાળો છે. 1951થી 1955 સુધી…
વધુ વાંચો >કુઇપરનો પટ્ટો
કુઇપરનો પટ્ટો (Kuiper Belt) : સૂર્યની ગ્રહમાળામાં નેપ્ચૂનની પેલે પાર અનેક નાનામોટા બરફીલા ખડકોના પિંડોનો સૂર્ય ફરતે આવેલો વલયાકાર પટ્ટો. 1940 અને 1950ના દાયકાઓમાં ખગોળવિજ્ઞાનીઓ કેન્નેથ એડ્જવર્થે (Kenneth Edgeworth) અને જેરાર્ડ કુઇપરે (Geroard Kuiper) એવું પૂર્વસૂચિત કરેલું કે નેપ્ચૂન ગ્રહની કક્ષાની પેલેપાર નાનામોટા બરફીલા ખડકોનો ભંડાર હોય તેવો સૂર્યને વીંટળાતો…
વધુ વાંચો >કુઓ સી
કુઓ, સી (Kuo, Hsi) (જ. આશરે 1060, લોયાન્ગ પ્રાંત, ચીન; અ. 1120, ચીન) : સુન્ગ રાજવંશ-કાળનો ઉત્તર ચીનનો સૌથી વધુ ખ્યાતનામ ચિત્રકાર. નિસર્ગચિત્રણા ઉપર તેણે ભાષ્ય પણ લખેલું : ‘લૉફ્ટી રૅકર્ડ ઑવ્ ફૉરેસ્ટ્સ ઍન્ડ સ્ટ્રીમ્સ’. તેમાં સુન્ગ કાળમાં પ્રચલિત ચિત્રણાની શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓ વિગતવાર સમજાવવામાં આવી છે. કુઓનાં ખૂબ થોડાં ચિત્રો…
વધુ વાંચો >કુકરબિટેસી
કુકરબિટેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. આ કુળ સામાન્યત: ઉષ્ણ અને અધોષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલું છે; આમ છતાં કેટલીક જાતિઓ ‘સમશીતોષ્ણ કટિબંધમાં મળી આવે છે. આ કુળમાં લગભગ 100 પ્રજાતિઓ અને 850 જેટલી જાતિઓનો સમાવેશ થયેલો છે. ગુજરાતમાં આ કુળની 15 પ્રજાતિઓ અને 34 જેટલી જાતિઓ થાય છે.…
વધુ વાંચો >કુ કાઈ-ચિહ
કુ, કાઈ-ચિહ (જ. આશરે ઇ. 344, વુહ્સી, ક્યાંગ્સુ પ્રાંત, ચીન; અ. આશરે ઈ. 405, ચીન) : ચીની વ્યક્તિચિત્રણાની ભવ્ય પરંપરાના પ્રણેતા ચિત્રકારોમાંનો એક. કુ વિશે એવો લેખિત દસ્તાવેજ મળી આવ્યો છે કે ચીનમાં લોકપ્રિય બનેલ બૌદ્ધ સંત વિમલકીર્તિનું પ્રથમ વ્યક્તિચિત્ર તૈયાર કરનાર એ જ હતો. એના ચિત્ર ‘નિમ્ફ ઑવ્ ધ…
વધુ વાંચો >કુકી એન્ઝો
કુકી, એન્ઝો (Cuchhi, Enzo) (જ. 14 નવેમ્બર 1949, એડ્રિયાટિક સમુદ્રકાંઠે આન્કોના, ઇટાલી) : અનુઆધુનિક ઇટાલિયન ચિત્રકાર. અન્ય બે ચિત્રકારો ફ્રાન્ચેસ્કો ક્લૅમેન્તી અને સાન્દ્રો કિયા સાથે તેની ગણના ઇટાલીના ત્રણ પ્રમુખ અનુઆધુનિક ચિત્રકારોમાં થાય છે, જે ‘થ્રી સી’ નામે ઓળખાય છે. ખેડૂત પરિવારમાં જન્મેલ કુકીએ વતનની ધરતીમાંથી જ પ્રેરણા મેળવી ચિત્રો…
વધુ વાંચો >કુકુરમુત્તા
કુકુરમુત્તા : 1942માં પ્રકાશિત સૂર્યકાંત ત્રિપાઠી ‘નિરાલા’ની વ્યંગ્યાત્મક કવિતાઓનો સંગ્રહ. આમાં ‘કુકુરમુત્તા’ ઉપરાંત અન્ય છ કવિતાઓ – ‘ગર્મ પકોડી’, ‘પ્રેમ સંગીત’, ‘રાની ઔર કાની’, ‘ખજોહરા’, ‘માસ્કો ડાયલાગ્જ’ અને ‘સ્ફટિક શિલા’– સંગૃહીત છે. પ્રૌઢરચનાઓ કર્યા બાદ ‘નિરાલા’ના જીવનમાં પરિવર્તન આવતાં તેઓ અવસાદભરી અને વ્યંગ્યાત્મક રચનાઓ કરવા લાગ્યા. ‘કુકુરમુત્તા’ રચના પરત્વે આજ…
વધુ વાંચો >કુ ક્લક્સ ક્લાન
કુ ક્લક્સ ક્લાન : અમેરિકામાં ગોરા લોકોનું જ કાયમી વર્ચસ્ રહેવું જોઈએ તેવી આત્યંતિક વિચારસરણીને વરેલા આતંકવાદીઓનું સંગઠન. અમેરિકાના ઇતિહાસમાં બે ભિન્ન ગાળા દરમિયાન આવાં વિશિષ્ટ ગુપ્ત સંગઠનો રચવામાં આવ્યાં હતાં : (1) આંતરવિગ્રહ પછી તરત જ ઊભું કરવામાં આવેલું અને ઓગણીસમી સદીના આઠમા દાયકા સુધી કાર્યરત રહેલું સંગઠન, (2)…
વધુ વાંચો >કુચિપુડી
કુચિપુડી : ભારતની શાસ્ત્રીય પરંપરાની એક પ્રકારની નૃત્યનાટિકા. તેનાં બે સ્વરૂપો : નાટ્યમેળ અને નટુઅમેળ. બ્રાહ્મણો ભજવતા તે નૃત્યનાટિકા ‘નાટ્યમેળ’ કહેવાતી અને દેવદાસીઓની મંડળીઓ જે ભજવતી તે ‘નટુઅમેળ’ કહેવાતી, જે નૃત્યપ્રધાન હતી. તેનો ઉદભવ આંધ્રપ્રદેશમાં થયો હતો. દેવદાસી પરંપરામાં દાખલ થયેલ વિકૃતિઓ દૂર કરવા માટે નૃત્ય અને સંગીતના વિશારદોએ કરેલા…
વધુ વાંચો >કુચેલવૃત્તમ્
કુચેલવૃત્તમ્ (અઢારમી સદી) : મલયાળમ કવિતા. આ કાવ્ય કુચેલ અથવા સુદામા વિશે અઢારમી સદીના કવિ રામપુરત વારિયારે રચ્યું છે. મલયાળમ કવિતામાં છંદ વંચિપ્પાટ્ટુ અથવા નૌકાગીતનો સૌપ્રથમ ઉપયોગ કર્યો છે. એમ કહેવાય છે કે કવિ ત્રિવેન્દ્રમના રાજાને મળવા જતા હતા ત્યારે એક જ રાતમાં માર્ગમાં આ કાવ્ય રચીને તેમણે તે રાજાને…
વધુ વાંચો >