ખંડ ૫
કિઓન્જારથી ક્રિમોના
કુસુમી મોરિકાગે
કુસુમી, મોરિકાગે (જ. 1610 ?, એડો, જાપાન; અ. 1700, જાપાન) : ખેડૂતો અને આમજનતાનું નિરૂપણ કરવા માટે જાણીતો જાપાની ચિત્રકાર. કાનો ચિત્રશૈલીના ગુરુ તાન્યુ કાનો પાસે કુસુમીએ કલાની તાલીમ લીધી. ચીનના સુન્ગ રાજવંશ કાળની કલાશૈલીથી પ્રભાવિત કાનો શૈલીના ચુસ્ત નીતિનિયમો કુસુમીને પહેલેથી જ બંધિયાર અને ગૂંગળાવનારા લાગેલા; આથી તેમણે મુક્ત…
વધુ વાંચો >કુસ્કો
કુસ્કો : દક્ષિણ અમેરિકામાં 14મી સદીમાં ઇન્કા સામ્રાજ્યનું અને હાલમાં પેરૂના કુસ્કો પ્રાંતનું પાટનગર. આ શહેર સમુદ્રની સપાટીથી 3,400 મીટરની ઊંચાઈ પર પેરૂની દક્ષિણે એન્ડીઝ પર્વત પર આવેલું છે. તેની પાસે પ્રાચીન ઇન્કા નગર માચુ પિચ્છુ આવેલું છે. ઈ. સ. 1533માં ફ્રાંસિસ્કો પિઝારોના લશ્કરે કુસ્કો કબજે કરી, ત્યાં લૂંટ કરીને…
વધુ વાંચો >કુસ્તી
કુસ્તી : ઉત્તમ પ્રકારની બુનિયાદી લોકરમત. ‘કુસ્તી’ ફારસી શબ્દ છે અને તેનો શબ્દકોશીય અર્થ થાય છે ‘બથ્થંબથ્થા’. કુસ્તી એ આમ જનતાની દ્વંદ્વ રમત છે અને તેમાં વ્યક્તિનાં તાકાત, કૌશલ્ય, ચપળતા અને દમ, કસોટીની એરણે ચઢેલા છે. કુસ્તી એક યા અન્ય સ્વરૂપે વિશ્વવ્યાપી લોકરમત છે અને વિવિધ દેશોમાં લોકસંસ્કૃતિ-આધારિત શૈલી(style)ભેદે તે…
વધુ વાંચો >કુસ્થિત ખડક
કુસ્થિત ખડક : હિમનદીઓના વિસ્તારમાં મળતો અસ્થિર સ્થિતિમાં રહેલ ખડક. હિમનદીજન્ય ઘસારાથી ઉદભવતો શિલાચૂર્ણ જથ્થો હિમનદીની સાથે સાથે વહનક્રિયા પામે છે. આ પ્રકારના શિલાચૂર્ણમાં ખડકોના વિવિધ કદના નાનામોટા ટુકડા પણ હોય છે. મોટા ટુકડાને વિસંગત ખડક પણ કહે છે. ક્યારેક આવા વિસંગત ખડકો અસ્થિર સ્થિતિમાં ક્યાંક સ્થાપિત બની રહે છે,…
વધુ વાંચો >કુહાડી
કુહાડી : કાપવા, ચીરવા, ફાડવા, છેદવા અથવા છોડિયાં ઉતારવા માટે વપરાતું ઓજાર. આ ઓજાર ચલાવવા હાથની શક્તિનો ઉપયોગ થતો હોવાથી તેની ગણતરી હાથ-ઓજારવર્ગમાં થાય છે. માનવની સાથે પથ્થરયુગથી નાતો ધરાવતાં થોડાંક જ ઓજારોમાંનું એક ઓજાર કુહાડી છે. પથ્થરયુગમાં પથ્થરમાંથી બનેલ સાદા ઓજાર તરીકે ઉદભવેલ હાથ-કુહાડી લગભગ 32,000 વર્ષ પૂર્વે લાકડાના…
વધુ વાંચો >કુળકથાઓ
કુળકથાઓ (1967) : ગુજરાતી સ્મૃતિચિત્રો. બસો વર્ષ સુધી મુંબઈમાં વસીને તેની આબાદીમાં મહત્વનો હિસ્સો પુરાવનાર ભાટિયા કોમના અગ્રણીઓની મજેદાર ચરિત્રાવલિ. લેખક – સ્વામી આનંદ. લેખકના વ્યક્તિત્વના સંસ્કાર પામીને જૂનાં ઘરાણાંની હકીકતો શબ્દબદ્ધ થાય છે તે એની વિશેષતા. પોતાની ‘સાંભરણ, સાંભળણ અને સંઘરણ’નો ખજાનો ખોલીને સ્વામીજીએ અનેક નવીન કિસ્સાઓ અને હકીકતો…
વધુ વાંચો >કુંચન નામ્બિયાર
કુંચન નામ્બિયાર (જ. 5 મે 1705, પાલાક્કડ, કેરળ; અ. 1770, અંબાલાપુઝ્ઝા, કેરળ) : મલયાળમ ભાષાના પહેલા લોકકવિ. ‘તુળ્ળૂલ’ નામે જાણીતી દૃશ્યશ્રાવ્ય કવિતાનો પ્રકાર સૌપ્રથમ તેમણે પ્રયોજ્યો. એ ત્રાવણકોરના રાજા માર્તંડ વર્માના રાજકવિ હતા. તે પોતે ખાસ તૈયાર કરેલા મંચ પર સાભિનય કાવ્યગાન કરતા. તેમણે ‘વેલ્કલી’, ‘પટચાની’ જેવાં લોકકલાસ્વરૂપો પ્રત્યક્ષ નિહાળ્યાં.…
વધુ વાંચો >કુંજ
કુંજ (common crane) : ભારતનું શિયાળુ મુલાકાતી યાયાવર પંખી. તેનું શાસ્ત્રીય નામ Grus Grus છે. તેનું કદ 135 સેમી.નું હોય છે. લાંબી ડોક અને લાંબા પગવાળું, શરીરે ભરાવદાર એવું આ પંખી દર વર્ષે સપ્ટેમ્બરની શરૂઆતમાં જ ઉત્તર અને મધ્ય હિમાલય પરથી ભારતમાં દાખલ થાય છે અને પંજાબ, હરિયાણા, રાજસ્થાન, ગુજરાત,…
વધુ વાંચો >કુંજરુ હૃદયનાથ
કુંજરુ, હૃદયનાથ (જ. 1 ઑક્ટોબર 1887, પ્રયાગરાજ; અ. 3 એપ્રિલ 1978, આગ્રા) : વિખ્યાત ધારાશાસ્ત્રી, કેળવણીકાર, સાંસદ તથા ઉદારમતવાદને વરેલા ભારતીય ચિંતક. કાશ્મીરી બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં જન્મ. પિતા જાણીતા વકીલ. આગ્રા વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી બી.એ.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી (1905) અને પછી લંડન સ્કૂલ ઑવ્ ઇકૉનૉમિક્સમાંથી અર્થશાસ્ત્ર સાથે બી.એસસી. થયા અને તરત જ વકીલાત…
વધુ વાંચો >કુંજાલી મરક્કાર
કુંજાલી મરક્કાર : પંદરમી સદીના અંતે અને સોળમી સદી દરમિયાન પોર્ટુગીઝોના નૌકા-કાફલાનો લાંબા સમય સુધી સામનો કરનાર નૌકાધીશ. 1498માં વાસ્કો-દ-ગામા અને તેના અનુગામી વહાણવટીઓ ભારતની સમૃદ્ધિથી આકર્ષાઈ તેજાનાની શોધમાં આવ્યા અને ચડિયાતા નૌકાદળ અને શસ્ત્રો તથા ભારતીય રાજાઓના પરસ્પર દ્વેષ અને કુસંપને કારણે હિંદી મહાસાગરમાં અબાધિત વર્ચસ્ જમાવી મધદરિયે વહાણો…
વધુ વાંચો >કિઓન્જાર
કિઓન્જાર (Keonjhar) : ઓડિસાના ઉત્તરભાગમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21o 11’થી 22o 10′ ઉ. અ. અને 85o 11’થી 86o 22′ પૂ.રે. વચ્ચેનો 8337 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર તરફ ઝારખંડ રાજ્યનો પશ્ચિમ સિંગભૂમ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ મયૂરભંજ, બાલેર અને…
વધુ વાંચો >કિકુમારો
કિકુમારો (જ. આશરે 1780, જાપાન; અ. 1820 પછી, જાપાન) : જાપાનની પ્રસિદ્ધ કાષ્ઠછાપ ચિત્રકલા (woodcut printing) ઉકિયો-ઈ(Ukio-E)નો ચિત્રકાર. પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર કિતાગાવા ઉતામારોનો તે શિષ્ય હતો. ગુરુની પેઠે કિકુમારો પણ ગેઇશા યુવતીઓ અને ટોકિયોના પોશીબારાની વેશ્યાવાડાની રૂપજીવિનીઓના આલેખનમાં સફળ થયો. વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત અને ભભકાદાર વસ્ત્રો પરિધાન કરેલી ગેઇશા યુવતીઓ અને…
વધુ વાંચો >કિગાલી
કિગાલી : મધ્ય આફ્રિકાના રાજ્ય રુઆન્ડાની રાજધાની. મધ્ય આફ્રિકામાં 1962માં ‘યુનાઇટેડ નૅશન્સ ટ્રસ્ટ ટેરિટરી ઑવ્ રુઆન્ડા-બુરુન્ડીમાંથી રુઆન્ડા છૂટું પડી નવું રાષ્ટ્ર બન્યું. લગભગ 1,000થી 1,500 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતા પહાડી વિસ્તારની વચમાં આશરે એકાદ હજાર મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું આ પાટનગર 1º.57′ દ.અ. અને 30º.04′ પૂ.રે. પર આવેલું છે. દેશના મધ્યભાગમાં આવેલું…
વધુ વાંચો >કિઝીલકુમનું રણ
કિઝીલકુમનું રણ : જુઓ રણ.
વધુ વાંચો >કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના-અમેરિકા
કિટ પીક નૅશનલ ઑબ્ઝર્વેટરી (KPNO) ઍરિઝોના, અમેરિકા : અમેરિકાની આધુનિક ઉપકરણોથી સુસજ્જ રાષ્ટ્રીય વેધશાળા. કોઈ એક જ સ્થળે અહીં જેટલાં તથા અહીં છે તેવાં ઉપકરણો ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ વેધશાળા ખરા અર્થમાં રાષ્ટ્રીય છે, કારણ કે અમેરિકાની ઘણી બધી શિક્ષણ અને સંશોધન સંસ્થાઓ તેમજ સ્ટીવર્ડ, મૅકગ્રો હિલ, નૅશનલ સોલર…
વધુ વાંચો >કિડલૅન્ડ ફિન
કિડલૅન્ડ, ફિન (જ. 1 ડિસેમ્બર 1943, નોર્વે-) : વર્ષ 2004 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પારિતોષિકના સહવિજેતા નૉર્વેજિયન અર્થશાસ્ત્રી. તેમણે તથા તેમના પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક અમેરિકન અર્થશાસ્ત્રી એડ્વર્ડ પ્રેસકૉટને સંયુક્ત રીતે આ પારિતોષિક એનાયત કરવામાં આવ્યું છે. સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના ચાવીરૂપ ગણાય તેવાં બે ક્ષેત્રો (key areas) એટલે વ્યાપારચક્રો ઉદ્ભવવાનાં કારણો અને તેમને પહોંચી…
વધુ વાંચો >કિતાઈ રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ
કિતાઈ, રોનાલ્ડ બ્રૂક્સ (Kitaj, Ronald Brooks) (જ. 29 ઑક્ટોબર 1932, ક્લીવલૅન્ડ, ઓહાયો, અમેરિકા; અ. 21 ઑક્ટોબર 2007, લોસ એન્જલિસ, કૅલિફોર્નિયા, યુ. એસ.) : આધુનિક જીવનનું આલેખન કરનાર અમેરિકન ચિત્રકાર. તેમનો જન્મ મૂળ હંગેરીથી આવી અમેરિકામાં વસેલા પરિવારમાં થયો હતો. બ્રિટિશ પૉપ કલાના વિકાસમાં તેમનો મહત્વનો ફાળો છે. 1951થી 1955 સુધી…
વધુ વાંચો >