૫.૩૧
કૉંગ્રેસ (યુ.એસ.)થી ક્રિમોના
કૉંગ્રેસ (યુ.એસ.)
કૉંગ્રેસ (યુ.એસ.) યુ.એસ.ની સંસદ તેનાં બે ગૃહો હાઉસ ઑવ્ રેપ્રિઝેન્ટેટિવ્ઝ (નીચલું ગૃહ) અને સેનેટ (ઉપલું ગૃહ). તેની સ્થાપના 1789માં થઈ હતી. એ વર્ષે ફિલાડેલ્ફિયા ખાતે બંધારણસભા(convention)માં અમેરિકી સમવાયતંત્રનાં તેર રાજ્યોમાંથી નવ રાજ્યોએ સમર્થન કરી રાજ્યના મૂળભૂત કાયદા તરીકે તેનો સ્વીકાર કર્યો તેમાંથી કૉંગ્રેસનો જન્મ થયો. અલબત્ત ‘કૉંગ્રેસ’ શબ્દનો ઉપયોગ તો…
વધુ વાંચો >કૉંગ્લોમરેટ
કૉંગ્લોમરેટ : રુડેસિયસ પ્રકારનો જળકૃત ખડક. તેના બંધારણમાં રહેલાં ખનિજો કે ખડકોના ટુકડાઓનાં કદ 2.00 મિલીમિટરથી વધુ અને આકાર ગોળ હોય છે. ટુકડાઓનો ગોળ આકાર તેમની લાંબા અંતરની વહનક્રિયાનો નિર્દેશ કરે છે. કણરચના પ્રમાણે કૉંગ્લોમરેટના (1) orthoconglomerate – grain-supported અને (2) para-conglomerate – mud-supported એમ બે પ્રકાર છે. બંધારણ મુજબ…
વધુ વાંચો >કોંડકે દાદા
કોંડકે, દાદા (જ. 8 ઑગસ્ટ 1932, ભોર, પુણે; અ. 14 માર્ચ 1998, મુંબઈ) : મરાઠી લોકનાટ્ય તથા ચલચિત્રના લોકપ્રિય અભિનેતા. આખું નામ કૃષ્ણા ખંડેરાવ કોંડકે. હોશિયાર હોવા છતાં ગણિત વિષય જરા પણ ફાવતો ન હોવાથી ભણી શક્યા નહિ. તેથી ભરણપોષણના સાધન તરીકે મુંબઈના ભોઈવાડા ખાતેના શ્રીકૃષ્ણ બૅન્ડ જૂથમાં સામેલ થયા.…
વધુ વાંચો >કૉંદૉર્સે – મારી-ઝાં-ઍન્ટૉની-નિકોલાસ દ કૅરિતા – માર્કિવસ દ
કૉંદૉર્સે, મારી-ઝાં-ઍન્ટૉની-નિકોલાસ દ કૅરિતા, માર્કિવસ દ (જ. 17 સપ્ટેમ્બર 1743, રૉબેમૉન્ટ, ફ્રાન્સ; અ. 29 માર્ચ, 1794, બોર્ગલા-રાઈન) : ફ્રેન્ચ દાર્શનિક, ગણિતશાસ્ત્રી તથા શિક્ષણ-સુધારણાના પ્રખર હિમાયતી. પ્રાચીન કૅરિટાટ કુટુંબના વંશજ. ડાઉફાઇન કાઉન્ટીના કૉંદૉર્સે નગર પરથી કુટુંબનું નામ પડ્યું. રીમ્સ ખાતેની જેસ્યુઇટ કૉલેજ તથા પૅરિસની કૉલેજમાં શિક્ષણ દરમિયાન ગણિતશાસ્ત્ર પ્રત્યે અભિરુચિ થતાં…
વધુ વાંચો >કૌચ (કૌવચ, ભેરવશિંગ)
કૌચ (કૌવચ, ભેરવશિંગ) : વનસ્પતિજ ઔષધિ. તેનાં વિવિધભાષી નામો આ પ્રમાણે છે : સંસ્કૃત : મર્કટી, આત્મગુપ્તા, સ્વયંગુપ્તા, કપિકચ્છુ; હિન્દી : કિંવાચ, કૌચ; મરાઠી : ખાજકુહિરી, ખાજકુહીલી; કોંકણી : ખાજકોલતી; બંગાળી : આલ્કુશી, ધુનારગુંડ, દયા, શુયાશિંબી; અંગ્રેજી : Cowhage, Cowitch; લૅટિન : Mucuna Prurita; Mucuna Pruriens. કૌચના છોડ – વેલા…
વધુ વાંચો >કૌટિલ્ય
કૌટિલ્ય : પ્રસિદ્ધ અર્થશાસ્ત્ર-વિષયક ગ્રંથના કર્તા વિષ્ણુગુપ્ત ચાણક્ય. તેઓ તેમની રાજનીતિ આદિ વિષયોની વિદ્વત્તાને કારણે વિખ્યાત છે. ‘કૌટિલીય અર્થશાસ્ત્ર’ નામનો તેમનો રાજનીતિવિષયક ગ્રંથ વિશ્વના આ વિષયના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં અગ્રિમ સ્થાન ધરાવે છે. ‘ચાણક્ય’ નામ તેમના પિતા ચણકના નામ ઉપરથી પડેલું છે. બુંદેલખંડના નાગૌંદાનગર સમીપના ચણક (આધુનિક નાચના) ગામના નિવાસી હોવાથી…
વધુ વાંચો >કૌણિક અંતર યા મંદકેન્દ્ર
કૌણિક અંતર યા મંદકેન્દ્ર : કક્ષીય ગતિ દર્શાવવા માટે વપરાતી કોણીય અંકસંખ્યા. મંદકેન્દ્ર ત્રણ પ્રકારનાં છે : (1) સ્પષ્ટ, (2) મધ્યમ અને (3) ઉત્કેન્દ્રક. સ્પષ્ટ મંદકેન્દ્ર : કક્ષામાં ગતિ કરતા વાસ્તવિક ગ્રહ દ્વારા સૂર્ય અને નીચબિંદુ સાથે મપાતો ગ્રહની કક્ષા દિશામાંનો કોણ. આકૃતિમાં તે PSB છે અને S આગળ તેને…
વધુ વાંચો >કૌથુમીય શાખા : જુઓ સામવેદ.
કૌથુમીય શાખા : જુઓ સામવેદ
વધુ વાંચો >કૌપરિન કુટુંબ
કૌપરિન કુટુંબ : ફ્રાન્સનું અનોખું સંગીતકાર કુટુંબ. આ કુટુંબે સત્તરમી સદીના મધ્યકાળથી ઓગણીસમી સદીના મધ્યકાળ સુધી ફ્રેન્ચ સંગીતમાં મહત્વનો ફાળો આપ્યો હતો. આ કુટુંબના સૌથી મહત્વના સભ્યો હતા લૂઈ કૌપરિન અને તેનો ભત્રીજો ફ્રાંસ્વા લ, ગ્રાંદ. લૂઈ કૌપરિન (જ. 1626; અ. 29 ઑગસ્ટ 1661, પૅરિસ) : શૌમ્સ-એન-બ્રી ગામના જમીનદાર અને…
વધુ વાંચો >કૌમારભૃત્ય તંત્ર
કૌમારભૃત્ય તંત્ર : આયુર્વેદ અનુસારની બાલચિકિત્સાનું તંત્ર. આયુર્વેદે ચિકિત્સાની આઠ શાખાઓ ગણાવી છે : 1. શલ્યચિકિત્સા, 2. શાલાક્યચિકિત્સા, 3. કાયચિકિત્સા, 4. બાલચિકિત્સા, 5. અગદ(વિષ)ચિકિત્સા, 6. ગ્રહ-ભૂત-બાધાચિકિત્સા, 7. રસાયન અને (8) વાજીકરણ ચિકિત્સા. તેમાંની બાલચિકિત્સાને ‘કૌમારભૃત્યતંત્ર’ (paediatrics) કહ્યું છે. ‘ચરક’ (અગ્નિવેશતંત્ર), ‘સુશ્રુત’, ‘અષ્ટાંગહૃદય’, ‘ભાવપ્રકાશ’, ‘યોગરત્નાકર’, ‘હારિતસંહિતા’ અને ‘કાશ્યપસંહિતા’ જેવા પ્રાચીન સંહિતાગ્રંથોમાં…
વધુ વાંચો >ક્યૂપોલા
ક્યૂપોલા : અંતર્ભેદનનો એક લાક્ષણિક પ્રકાર. વિશાળ વિસ્તારને આવરી લેતા આગ્નેય અંતર્ભેદનના મૂળ જથ્થામાંથી અલગ પડી ગયેલો, પ્રમાણમાં નાનો ઘૂમટ આકારનો ઊપસી આવેલો વિભાગ. સંભવત: બૅથોલિથ જેવાં વિશાળ અંતર્ભેદનોનાં સ્ટૉક અને બૉસ જેવાં નાનાં અંતર્ભેદનોનાં સ્વરૂપોને ક્યૂપોલા તરીકે ઓળખાવી શકાય. સ્થાપત્યમાં છાપરા ઉપર બાંધેલો નાનો ઘૂમટ અથવા મિનારો ક્યૂપોલા કે…
વધુ વાંચો >ક્યૂબા
ક્યૂબા : મેક્સિકોના અખાત અને કૅરિબિયન (ઍન્ટિલીઝ) સમુદ્રની મધ્યમાં આવેલો વેસ્ટ ઇન્ડીઝ ટાપુઓમાં સૌથી મોટો ટાપુ. તે 40° અને 38′ ઉ. અ. અને 73° અને 32′ પ. રે.ની આજુબાજુ આવેલો છે. તેની લંબાઈ 1200 કિમી. અને પહોળાઈ 30થી 200 કિમી. છે. ક્ષેત્રફળ 1,10,860 ચોકિમી. તેના કુલ પંદર પ્રાંતો છે. દક્ષિણ…
વધુ વાંચો >ક્યૂબિક વર્ગ
ક્યૂબિક વર્ગ (cubic system) : ખનિજ સ્ફટિકોનો એક વર્ગ. આ વર્ગમાં સમાવેશ કરવામાં આવેલા તમામ ખનિજ સ્ફટિકો એકસરખી લંબાઈની ત્રણ સ્ફટિક-અક્ષવાળા હોય છે. ત્રણે સ્ફટિક-અક્ષ અરસપરસ 90°ને ખૂણે કાપે છે. ત્રણે સ્ફટિક-અક્ષ લંબાઈમાં સરખી હોવાથી આ વર્ગને આઇસોમેટ્રિક વર્ગ તરીકે પણ ઓળખાવાય છે અને તેમના અક્ષ નામાભિધાનમાં કોઈ ફરક પડતો…
વધુ વાંચો >ક્યૂલ્પે ઓસ્વાલ્ટ
ક્યૂલ્પે, ઓસ્વાલ્ટ (જ. 3 ઑગસ્ટ 1862, કૅન્ડૉ-લૅટવિયા; અ. 30 ડિસેમ્બર 1915, મ્યૂનિક) : વિખ્યાત જર્મન માનસશાસ્ત્રી તથા મનોવિજ્ઞાનના વૂર્ટ્ઝબર્ગ સંપ્રદાયના પ્રવર્તક. 1887માં લાઇપઝિગ યુનિવર્સિટીમાંથી મનોવિજ્ઞાન વિષયમાં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછી આઠ વર્ષ સુધી વિખ્યાત માનસશાસ્ત્રી તથા વૂર્ટ્ઝબર્ગ સંપ્રદાયના સ્થાપક વૂન્ડીઝના સહાયક તરીકે ત્યાંની પ્રયોગશાળામાં કાર્ય કર્યું. તે પછી લાઇપઝિગ…
વધુ વાંચો >ક્યોટો
ક્યોટો : જાપાનની જૂની રાજધાની. જાપાનનાં મોટાં નગરોમાંનું એક. આ નગર 35° 5′ ઉ. અ. અને 135° 45′ પૂ. રે. ઉપર આવેલું છે. તે જાપાનની પ્રાચીન સંસ્કૃતિ અને સભ્યતાનું પ્રતીક ગણાય છે. નવી રાજધાની ટોકિયોની પશ્ચિમે 510 કિમી. અંતરે તથા ઓસાકા બંદરના ઈશાન ખૂણા તરફ 46 કિમી. અંતરે તે આવેલું…
વધુ વાંચો >ક્રગમન, પૉલ રૉબિન
ક્રગમન, પૉલ રૉબિન (જ. 28 ફેબ્રુઆરી 1953, લૉંગ આયર્લૅન્ડ, ન્યૂયૉર્ક) : સમષ્ટિલક્ષી અર્થશાસ્ત્રના જ્ઞાતા અને વર્ષ 2008 માટેના અર્થશાસ્ત્રના નોબેલ પુરસ્કારના વિજેતા. તેઓ અમેરિકાની પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટીમાં અર્થશાસ્ત્રના તથા આંતરરાષ્ટ્રીય બાબતોના પ્રોફેસરના પદ પર કાર્યરત છે. સાથોસાથ વર્ષ 2000થી ‘ન્યૂયૉર્ક ટાઇમ્સ’ના નિયમિત કટારલેખક પણ છે. યહૂદી પરિવારમાં જન્મ તથા ન્યૂયૉર્કના લૉંગ…
વધુ વાંચો >ક્રતુ
ક્રતુ : જેમાં યૂપ રોપાતો હોય તેવો યજ્ઞ. અમરકોશમાં ‘ક્રતુ’ શબ્દને યજ્ઞસામાન્યના અર્થમાં ગણાવ્યો છે. પણ અમરકોશમાં ગણાવેલાં યજ્ઞનામોમાંનાં કેટલાંક યજ્ઞવિશેષોનાં વાચક છે. ‘યજ્ઞ’ શબ્દ તેના વ્યાપક અર્થમાં શ્રૌત સ્માર્ત સર્વ હોમાત્મક કર્મને આવરી લે છે, જ્યારે ક્રતુ એ સોમયાગ છે. ‘શબ્દકલ્પદ્રુમ’માં તેને यूपसहितो यज्ञ: क्रतु: કહ્યો છે. સોમયાગોમાં પશુહોમ…
વધુ વાંચો >