ખંડ ૪
ઔરંગાથી કાંસું
ઔરંગા
ઔરંગા : દક્ષિણ ગુજરાતની નદી. શરૂઆતમાં બે અલગ શાખાઓ માન અને તાન નામથી ઓળખાતી. નદીઓનો સંગમ ધરમપુર તાલુકામાં થતાં તે ઔરંગા તરીકે ઓળખાય છે. ધરમપુરની ટેકરીઓમાંથી નીકળી અંતે વલસાડ શહેર નજીક અંબિકા નદીથી 12.88 કિમી. દક્ષિણે દરિયાને મળે છે. તેના મુખથી 8 કિમી. સુધી ભરતીની અસર જણાય છે અને નાની…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (બિહાર)
ઔરંગાબાદ (બિહાર) : બિહાર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 24o 45′ ઉ. અ. અને 84o 22′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 3,389 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જહાનાબાદ જિલ્લો, પૂર્વ તરફ ગયા જિલ્લો, દક્ષિણ તરફ પાલામૌ જિલ્લો (ઝારખંડ) તથા ગયા જિલ્લાનો…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર)
ઔરંગાબાદ (મહારાષ્ટ્ર) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક અને શહેર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 19o 53′ ઉ. અ. અને 75o 20′ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 10,106 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે જલગાંવ, પૂર્વે જાલના, દક્ષિણે બીડ અને અહમદનગર તથા પશ્ચિમે અહમદનગર તેમ…
વધુ વાંચો >ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય
ઔરંગાબાદનું ગુફાસ્થાપત્ય : ઔરંગાબાદની ગુફાઓ મહાયાન બૌદ્ધ ગુફાસ્થાપત્યનાં છઠ્ઠી સદીનાં ઉદાહરણો છે. આ જ પ્રકારની બીજી ગુફાઓ અજંતા અને ઇલોરામાં જોવા મળે છે. ઔરંગાબાદની ગુફાઓ અજંતા, ઇલોરા પછીની છે; તે બે વિસ્તારમાં છે. પહેલામાં નં. 1 અને 3માં અજંતાની પ્રણાલીની અસર જોવા મળે છે અને બીજામાં નં. 2, 5, 6,…
વધુ વાંચો >ઔલખ, અજમેરસિંહ
ઔલખ, અજમેરસિંહ (જ. 19 ઑગસ્ટ 1942, કુંભરવાલ, જિ. બરનાલા, પંજાબ; અ. 15 જૂન 2017, મનસા, પંજાબ) : પંજાબી નાટ્યકાર. તેમણે પંજાબી ભાષા અને સાહિત્યમાં એમ.એ.ની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી. તેમને તેમની પુરસ્કૃત કૃતિ ‘ઇશ્ક બાઝ નમાજ હજ્જ નાહી’ બદલ 2006ના વર્ષનો કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો છે. તેઓ અંગ્રેજી અને…
વધુ વાંચો >ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર
ઔલી સ્કીઇંગ કેન્દ્ર : હિમાલયના ચમોલી ગઢવાલમાં આવેલું બરફ પરની રમતોનું જાણીતું કેન્દ્ર. ઉત્તરાખંડ રાજ્યના ચમોલી જિલ્લામાં આવેલા ગામ જોષીમઠથી 16 કિમી. દૂર આવેલું આ કેંદ્ર એશિયાભરમાં વિખ્યાત છે. ભૂતપૂર્વ ઉત્તરપ્રદેશના ચમોલી જિલ્લાનું પ્રથમ અને દેશનું નવું, બરફીલા ઢોળાવોવાળું આ હિમક્રીડા કેંદ્ર દુનિયાના નકશામાં તેજ ગતિએ ઊભરી રહ્યું છે. ઔલીના…
વધુ વાંચો >ઔષધ-અભિજ્ઞાન
ઔષધ-અભિજ્ઞાન (pharmacognosy) : ખાદ્યપદાર્થો સિવાયના, ઔષધો તરીકે ઉપયોગી એવા નૈસર્ગિક પદાર્થો અંગે જીવશાસ્ત્ર, જીવરસાયણ અને અર્થશાસ્ત્રની ર્દષ્ટિએ થતો અભ્યાસ. આ પદાર્થો મુખ્યત્વે વનસ્પતિજન્ય હોય છે, જોકે પ્રાણીજન્ય પદાર્થોની સંખ્યા પણ નજેવી ન ગણાય. આ પદાર્થો જેમાંથી મેળવવામાં આવતા હોય તેવાં વૃક્ષ કે છોડવા(અથવા પ્રાણીઓ)નો સઘન અભ્યાસ, તેની વિવિધ જાતો તથા…
વધુ વાંચો >ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ
ઔષધ કુપ્રયોગ અને ઔષધ વ્યસનાસક્તિ આયુર્વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો તથા સામાજિક રૂઢિઓથી જુદો પડતો દવાઓનો ઉપયોગ એટલે ઔષધ કુપ્રયોગ. તબીબી સલાહથી અથવા તેના વગર પણ સ્વપ્રયોગ (self medication) રૂપે, મનોરંજન માટે કે ઉત્સુકતાને કારણે પણ તેમ થતું હોય છે. આવી રીતે લેવાતી દવા વધુ માત્રામાં (excess dose) અથવા વધુ સમય માટે કે…
વધુ વાંચો >ઔષધકોશ
ઔષધકોશ (pharmacopaea) : ફાર્માસિસ્ટને ઔષધો અંગેની વિવિધ પ્રકારની માહિતી પૂરી પાડતો પ્રમાણભૂત અધિકૃત ગ્રંથ. ‘ફાર્માકોપિયા’ શબ્દ ગ્રીક ‘pharmakon = ઔષધ’ અને ‘poicin = બનાવવું’ ઉપરથી બનેલો છે. આ ગ્રંથનું કાર્યક્ષેત્ર જે તે ભૌગોલિક પ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત હોય છે. આધુનિક અર્થમાં જોઈએ તો ‘ફાર્માકોપિયા’ એટલે શાસકીય એકમના ઔષધશાસ્ત્રના નિષ્ણાતો દ્વારા માન્ય…
વધુ વાંચો >ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં
ઔષધચિકિત્સા, મૂત્રપિંડના રોગોમાં : મૂત્રપિંડના રોગોમાં ઔષધ અને સારવાર કરવી તે. મૂત્રપિંડના રોગના દર્દીમાં મૂત્રપિંડના રોગની સારવાર ઉપરાંત જો તેને અન્ય કોઈ રોગ કે વિકાર હોય તો તેની સારવાર પણ કરવી પડે છે. (જુઓ ‘ઉત્સર્ગતંત્ર’.) કેટલીક દવાઓ શરીરમાંથી મુખ્યત્વે મૂત્રપિંડ દ્વારા જ બહાર નીકળતી હોય છે. મૂત્રપિંડની નિષ્ફળતા(renal failure)ના દર્દીમાં…
વધુ વાંચો >કઠસંહિતા : જુઓ યજુર્વેદ
કઠસંહિતા : જુઓ યજુર્વેદ.
વધુ વાંચો >કઠિન પાણી : જુઓ પાણી
કઠિન પાણી : જુઓ પાણી.
વધુ વાંચો >કઠોળ પાકો
કઠોળ પાકો : પ્રચુર પ્રમાણમાં પ્રોટીન ધરાવતા મુખ્યત્વે લેગ્યુમિનેસી કુળના પેપેલિયોનસી ઉપકુળના સામાન્યત: ખાદ્ય પાકોનો સમૂહ. કઠોળને અંગ્રેજીમાં પલ્સીસ અથવા ગ્રેઇન લેગ્યુમ કહેવામાં આવે છે. અન્ય પાકોની સરખામણીમાં કઠોળના પાકોની બે વિશિષ્ટ ખાસિયતો છે : (1) કઠોળના દાણામાં પ્રોટીનનું પ્રમાણ વધુ હોવાથી શાકાહારી લોકોના ખોરાકમાં તેનું ખૂબ મહત્ત્વ છે. (2)…
વધુ વાંચો >કડમ્બી નીલમ્મા
કડમ્બી, નીલમ્મા (જ. 1910, મૈસૂર; અ. 1994, બૅંગલોર) : કર્ણાટક-સંગીતનાં મહાન ગાન-કલાધરિત્રી. તેમના પિતા વ્યંકટાચારી નિષ્ણાત વીણાવાદક હતા. માતા સંગીતકારોના પરિવારમાંથી આવેલાં. તેમની 6 વર્ષની વયે તેમના પિતાનો દેહાંત થતાં માતા પાસે પૂર્વજોની 100 વર્ષ પુરાણી ‘સરસ્વતી વીણા’ પર સૂરોની સંગીત-સાધના અને આરાધના કરી. લગ્ન બાદ સંગીતપ્રેમી પતિ કડમ્બીએ મૈસૂર…
વધુ વાંચો >કડવાં ઔષધો
કડવાં ઔષધો : સ્વાદે કડવાં વનસ્પતિજ ઔષધદ્રવ્યો. ઘણા પ્રાચીન સમયથી વિશ્વના વિવિધ ભાગોમાં આ પ્રકારનાં ઔષધો કટુબલ્ય (bitter tonic), જ્વરહર અને જઠરના રસોને ઉત્તેજિત કરી ભૂખ વધારનાર તરીકે વપરાય છે. આમાંનાં ઘણાં જે તે દેશના ફાર્માકોપિયામાં અધિકૃત હોય છે. કડવાં ઔષધોમાં મુખ્યત્વે કડવા પદાર્થો હોય છે, જે રાસાયણિક રીતે ગ્લાયકોસાઇડ…
વધુ વાંચો >કડવાં તૂરિયાં
કડવાં તૂરિયાં : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની પ્રમાણમાં મોટી, વેલારૂપ વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Luffa acutangula var. amara (Roxb.) C. B. Clarke (સં. કટુકોશાતકી, તિક્ત કોશાતકી; હિં. કડવી તોરી; મ. રાન તુરઈ; બં. તિતો-તોરાઈ) છે. તે પશ્ચિમ, મધ્ય અને દક્ષિણ ભારતમાં થાય છે અને તેને કૃષ્ટ (cultivated) જાતિનું વન્ય…
વધુ વાંચો >કડવી કાકડી
કડવી કાકડી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વેલારૂપ વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cucumis melo var. utilissimus Duthie & Fuller (સં. તિક્ત કર્કટિકા, હિં. તર-કકડી, અં. સ્નેક કુકુમ્બર) છે. તેનાં ફળ ઘણાં લાંબાં, અંડાકાર કે નળાકાર અને પાકે ત્યારે ચળકતા નારંગી રંગનાં હોય છે. આયુર્વેદ અનુસાર તે મૂત્રલ અને…
વધુ વાંચો >કડવી ગલકી
કડવી ગલકી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Luffa aegyptica var. amara Mill syn. L. cylindrica L. (સં. તિક્ત, કોશાંતકી; મ. કડુદોડકી, ગીલકી; હિં. કડવી તોરઈ, ઝીમની તોરઈ; બં. ઝિંગા, તિન્પલાતા; ક. કાહિરે રૈવહિરી, નાગાડાળીથળી; તે. ચેટીબિરા, ચેટબિર્કાયા; ત. પોપ્પીરકમ્; અં. બિટરલ્યુફા) છે. તે વેલા…
વધુ વાંચો >કડવી દૂધી (તુંબડી)
કડવી દૂધી (તુંબડી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Lagenaria siceraria (Mol.) Standl. syn. L. leucantha Rusby; L. vulgaris Ser. (સં. કટુતુંબી, દુગ્ધિમા; મ. કડુ ભોંપાળાં; હિં. કડવી તોબી, તિતલોકી; બં. તિતલાઉ, કહીસોરે; ત. કરાઈ, તે. અલાબુક સરકાયા; અં. બિટર બૉટલ ગુર્ડ) છે. તે ભારતનાં…
વધુ વાંચો >