ખંડ ૩
ઈલેટિનેસીથી ઔરંગઝેબ (આલમગીર)
ઈલેટિનેસી
ઈલેટિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. બેંથામ અને હુકરની વર્ગીકરણ-પદ્ધતિમાં તનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ – દ્વિદળી, ઉપવર્ગ – મુક્તદલા (Polypetalae), શ્રેણી-પુષ્પાસનપુષ્પી (Thalamiflorae), ગોત્ર – ગટ્ટીફરેલ્સ, કુળ – ઈલેટિનેસી. આ કુળ 2 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 40 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે અને તેનું વિતરણ સર્વદેશીય (cosmopolitan) થયેલું…
વધુ વાંચો >ઈલેસ્ટોમર
ઈલેસ્ટોમર : રબર જેવા પ્રત્યાસ્થ (elastic) પદાર્થો. વિરૂપણ (deformation) પછી મૂળ આકાર ફરી પ્રાપ્ત કરવો, ચવડપણું (toughness), હવામાનની તથા રસાયણોની અસર સામે પ્રતિકાર વગેરે રબરના અગત્યના ગુણો છે. ઈલેસ્ટોમર શબ્દપ્રયોગ સામાન્ય રીતે રબર જેવા સંશ્લેષિત પદાર્થો માટે વપરાય છે. બધા જ ઈલેસ્ટોમરને 100થી 1,000 ટકા સુધી ખેંચીને લાંબા કરી શકાય…
વધુ વાંચો >ઈલોરા
ઈલોરા (ઈ. સ. પાંચમી-છઠ્ઠીથી નવમી-દશમી સદી) : મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં ઔરંગાબાદ જિલ્લામાંનું ભારતનાં પ્રાચીન શિલ્પસ્થાપત્ય માટે જગવિખ્યાત બનેલું પ્રવાસધામ. ઔરંગાબાદથી 29 કિમી. ઇશાન ખૂણે આવેલા આ સ્થળનું મૂળ નામ વેરુળ છે. ખડકોને કંડારીને કરેલી સ્થાપત્યરચના શૈલસ્થાપત્ય કે ગુફાસ્થાપત્ય તરીકે ઓળખાય છે. ગુપ્તકાળમાં પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર કોતરાયેલાં શિલાસર્જનો ધરાવતી હિંદુ, બૌદ્ધ…
વધુ વાંચો >ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ
ઈવ ઑવ્ સેન્ટ ઍગ્નિસ (1820) : કીટ્સનું અનેક ર્દષ્ટિએ મહત્વનું દીર્ઘ અંગ્રેજી કથાકાવ્ય. કીટ્સે મધ્યયુગીન પ્રેમવિષયક રોમાંચક કથાસામગ્રીનો અહીં ઉપયોગ કર્યો છે. શેક્સ્પિયરની ‘રોમિયો ઍન્ડ જુલિયટ’ નાટ્યકૃતિની, તેમજ તેની કલાત્મક રચના પર અંગ્રેજ કવિ ચૉસર અને ઇટાલિયન વાર્તાકાર બૉકેચિયોની અસર અહીં સ્પષ્ટપણે દેખાય છે. પણ સમગ્ર કૃતિના આંતરબાહ્ય બંધારણ ઉપર…
વધુ વાંચો >ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ
ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ : ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રૉટેસ્ટન્ટ પંથનો પેટાપ્રવાહ. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મુખ્યત્વે 3 ધર્મપ્રવાહો કે સંપ્રદાયો છે : કૅથલિક (જે પોપની અધ્યક્ષતા નીચે છે અને જેમાં પેટાસંપ્રદાયો નથી.), ઑર્થડૉક્સ અને પ્રૉટેસ્ટન્ટ (જે પોપના અધિકારને માનતા નથી.) છેલ્લા બે ધર્મપ્રવાહોમાં ઘણા પેટાસંપ્રદાયો છે. ઈવાન્જેલિકલ ચર્ચ પ્રૉટેસ્ટન્ટ પ્રવાહનો એક પેટાપ્રવાહ છે. અંગ્રેજી શબ્દ…
વધુ વાંચો >ઈવાન્સ, ઑલિવર
ઈવાન્સ, ઑલિવર (જ. 13 સપ્ટેમ્બર 1755, ન્યૂયૉર્ક; અ. 15 એપ્રિલ 1819, ન્યૂયૉર્ક) : સતત ઉત્પાદન (continuous production) અને ઉચ્ચ-દબાણવાળા વરાળએન્જિનના અમેરિકન શોધક. 1784માં અનાજ દળવાના કારખાનામાં એક છેડે અનાજ દાખલ કરીને વચ્ચેનાં બધાં જ સોપાને યાંત્રિક યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરીને બીજા છેડે તૈયાર લોટ મેળવવાની સતત ઉત્પાદનની પદ્ધતિ તેમણે પ્રથમવાર દાખલ…
વધુ વાંચો >ઈવાલ, યોહૅનિસ
ઈવાલ, યોહૅનિસ (જ. 18 નવેમ્બર 1743, કોપનહેગન; અ. 17 માર્ચ 1781, કોપનહેગન) : ડેન્માર્કના એક મહાન ઊર્મિકવિ અને નાટ્યકાર. સ્કૅન્ડિનેવિયાની દંતકથા તથા પુરાણકથાઓના વિષયોનો સર્જનાત્મક ઉપયોગ કરનાર તેઓ એમની ભાષાના સર્વપ્રથમ લેખક હતા. પાદરી પિતાના અવસાન પછી તેમને શાળાએ મૂકવામાં આવ્યા. ત્યાં ‘ટૉમ જૉન્સ’ તથા ‘રૉબિન્સન ક્રૂસો’ના વાચનથી તેમની સાહસ-ભાવના…
વધુ વાંચો >ઈવોલ્વુલસ
ઈવોલ્વુલસ : જુઓ વિષ્ણુકાંતા (કાળી શંખાવલી).
વધુ વાંચો >ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં
ઈવ્ઝ્ (Eaves) – નેવાં : ઇમારતોનાં છાપરાંની રચના કરતી વખતે દીવાલ પરના તેના આધારોને લંબાવી અને ત્યાં ઉદભવતા સાંધાને રક્ષણ આપવા માટેની રચના. ખાસ કરીને નેવાંની રચના એવી હોય છે કે તે છાપરા પરથી નીચે દડતા વરસાદના પાણીને એકત્રિત કરીને નિકાલ માટેની નીકમાં જવા દે છે. આ નીક સાથે નેવાંની…
વધુ વાંચો >ઈશાનવર્મા
ઈશાનવર્મા (રાજ્યકાળ 554-576 આશરે) : કનોજનો મૌખરિ વંશનો રાજા. પિતા ઈશ્વરવર્મા અને માતાનું નામ ઉપગુપ્તા. ઉપગુપ્તા ગુપ્તકુલની રાજકન્યા હતી. કનોજનું મૌખરિ રાજ્ય ઈશાનવર્માને વારસામાં મળ્યું હતું તેથી તેની ગણના મહારાજાધિરાજ તરીકે થવા લાગી. ઉત્તરકાલીન ગુપ્તોના કુમારગુપ્ત ત્રીજાએ ઉત્તરમાં કૂચ કરી ઈશાનવર્માને હરાવ્યો હતો. મૌખરિ અને ગુપ્તો વચ્ચે આ વિગ્રહ લાંબો…
વધુ વાંચો >એન્કેરાઇટ
એન્કેરાઇટ : ડોલોમાઇટને મળતું આવતું ખનિજ – કૅલ્શિયમ મૅગ્નેશિયમ – લોહ કાર્બોનેટ. રા. બં. – Ca(FeMg)(CO3)2; સ્ફ. વ. – હેક્ઝાગોનલ; સ્વ. ર્હોમ્બોહેડ્રોન સ્વરૂપે, જથ્થામય; રં. – સફેદ, રાખોડી, કથ્થાઈ; સં. – રહોમ્બોહેડ્રોનને સમાંતર; ચ. – કાચમયથી મૌક્તિક; ભં. સ. – વલયાકારવત્ બરડ; ક. – 3.5થી 4.0; વિ. ઘ. – 2.97;…
વધુ વાંચો >ઍન્કેરેમાઇટ
ઍન્કેરેમાઇટ (ankaramite) : ઑગાઇટ-સમૃદ્ધ, ઓલિવિનયુક્ત ઘેરા રંગવાળો બેસાલ્ટ. ઘેરા રંગવાળાં ખનિજોના પ્રમાણને આધારે બેસાલ્ટ ખડકોનું એક સરળ વર્ગીકરણ કરવામાં આવેલું છે. બેસાલ્ટ ખડકો કે જેમાં ઘેરા રંગવાળાં ખનિજોનું પ્રમાણ સરેરાશ કરતાં વધુ હોય તેમને ‘Metabasalts’ કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે બેસાલ્ટ ખડકો પ્લેજિયોક્લેઝ (મુખ્યત્વે લેબ્રેડોરાઇટ), ઑગાઇટ અને ઓલિવિન ખનિજોથી બનેલા…
વધુ વાંચો >એન્ક્વિસ્ટ, પર-ઓલોવ
એન્ક્વિસ્ટ, પર-ઓલોવ (જ. 23 સપ્ટેમ્બર 1934, હ્યોગ્બોલે, સ્વીડન; અ.25 એપ્રિલ 2020, સ્વીડન) : વીસમી સદીના સાતમા દાયકાના સ્વીડિશ સાહિત્યકાર અને સમાજવિવેચક. એન્ક્વિસ્ટની પ્રારંભિક નવલકથાઓ ‘ક્રિસ્ટલોગર – ધ ક્રિસ્ટલ આઇ’ (1961) અને ‘ફાર્ધ્વાગેન – ધ રૂટ ટ્રાવેલ્ડ’ (1963) લેખકની બલિષ્ઠ કથનશૈલીનો પરિચય કરાવે છે. સાતમા દાયકાનું રાજકીય વાતાવરણ બદલાતાં એન્ક્વિસ્ટ ઉદારમતવાદીમાંથી…
વધુ વાંચો >ઍન્જલ (ધોધ)
ઍન્જલ (ધોધ) : દક્ષિણ અમેરિકાના વેનેઝુએલા દેશમાં ઓરિનોકો નદી પરનો વિશ્વનો સૌથી ઊંચો જળધોધ. વેનેઝુએલાના અગ્નિ ખૂણામાં ‘લાનોસ’ના મેદાની વિસ્તારમાં આવેલો આ જળધોધ સમુદ્રની સપાટીથી લગભગ 979 મીટરની ઊંચાઈ પર આવેલો છે, તેથી ત્યાં પહોંચવું અઘરું છે. સતત પડતા આ જળધોધને નિહાળવા વિદેશી સહેલાણીઓ મોટી સંખ્યામાં અહીં આવે છે. ઍન્જલ…
વધુ વાંચો >એન્જિનિયર, હિંમતલાલ ધીરજરામ
એન્જિનિયર, હિંમતલાલ ધીરજરામ (જ. 1844, અમદાવાદ; અ. 30 સપ્ટેમ્બર 1922, અમદાવાદ) : અમદાવાદના ગૌરવસમા એલિસબ્રિજને બાંધનાર કુશળ એન્જિનિયર તથા રેલવે બૉર્ડના પૂર્વ સભ્ય. નાગર ગૃહસ્થ. તેમનું વતન રાજસ્થાન ડુંગરપુર જિલ્લાનું વાંસવાડા ગામ. પત્નીનું નામ જસબા. છ વર્ષની વયે પિતાની છત્રછાયા ગુમાવી. ત્યારબાદ માતાએ તેમનો ઉછેર કર્યો. મુંબઈ ઇલાકાના પુણે ખાતેની…
વધુ વાંચો >એન્જેલ, નૉર્મન (સર)
એન્જેલ, નૉર્મન (સર) (જ. 26 ડિસેમ્બર 1873, હોલબીચ, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 7 ઑક્ટોબર 1967, સરે, ઇનગ્લેન્ડ) : 1933માં શાંતિનું નોબેલ પારિતોષિક મેળવનાર બ્રિટનના અર્થશાસ્ત્રી અને આંતરરાષ્ટ્રીય શાંતિનો પુરસ્કર્તા. મૂળ નામ રાલ્ફ નૉર્મન લેન. અમેરિકાના લાંબા સમયના નિવાસ દરમિયાન દેશ દેશ વચ્ચે લોકોમાં પ્રવર્તતા ભ્રમ વિશે તે જાગ્રત થયા અને તેના આધારે…
વધુ વાંચો >ઍન્જેલિકો, ફ્રા (બ્રધર)
ઍન્જેલિકો, ફ્રા (બ્રધર) (જ. આશરે 1400, ફ્લૉરેન્સ નજીક, વિચિયો, ઇટાલી; અ. 18 ફેબ્રુઆરી 1455, રોમ, ઇટાલી) : રેનેસાંસના પ્રારંભકાળના ચિત્રકાર. મૂળ નામ ગઇડો દી પિયેત્રો. વળી તેઓ જિયોવાની દા ફિઝોલે તરીકે પણ ઓળખાયા. રેનેસાંની પ્રારંભકાળની ફ્લૉરેન્સની ચિત્રશૈલી વિકસાવવામાં ઍન્જેલિકોનો પ્રમુખ ફાળો છે. 1417 સુધીમાં તેઓ ચિત્રકાર તરીકે જાણીતા થઈ ગયેલા.…
વધુ વાંચો >એન્ઝિનસ, ફ્રાંસિસ્કો દ
એન્ઝિનસ, ફ્રાંસિસ્કો દ (જ. 1 નવેમ્બર 1518, બર્ગોસ, સ્પેન; અ. 30 ડિસેમ્બર 1552, સ્ટ્રાસ્બર્ગ, જર્મની) : સ્પૅનિશ વિદ્વાન અને માનવતાવાદી લેખક. તેમણે સ્પૅનિશ સુધારણાકાળ (reformation) દરમિયાન મહત્વનો ફાળો આપ્યો હતો. તેમણે બાઇબલના ‘નવા કરાર’નું સ્પૅનિશ ભાષામાં કરેલું ભાષાંતર 1543માં ઍન્ટવર્પમાં પ્રગટ થયું હતું, કારણ કે સ્પેનમાં ધર્માંધોએ તેના પર પ્રતિબંધ…
વધુ વાંચો >ઍન્ઝિન્જર, સિગ્ફ્રાઇડ
ઍન્ઝિન્જર, સિગ્ફ્રાઇડ (જ. 25 ફેબ્રુઆરી 1953, વેયેર, ઑસ્ટ્રિયા) : આધુનિક ઑસ્ટ્રિયન ચિત્રકાર. 1971માં વિયેના એકૅડેમી ઑવ્ આર્ટમાં પ્રો. મેક્સિમિલિયન મેલ્કર નીચે કલાનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. 1982માં તેઓ જર્મનીના કોલોન નગરમાં જઈ સ્થાયી થયા. 1984માં ઇટાલીના ત્રણ માસનો પ્રવાસ કર્યો. ઍન્ઝિન્જર અર્ધ-અમૂર્ત (semi-abstract) શૈલીમાં કૅન્વાસ પર તૈલરંગો ઉપરાંત કાગળ પર જળરંગો…
વધુ વાંચો >ઍન્ઝુસ સંધિ (1951)
‘ઍન્ઝુસ’ (ANZUS) સંધિ (1951) : રશિયા સાથેના અંતર્યુદ્ધના ભાગ રૂપે મિત્રરાષ્ટ્રોએ કરેલ લશ્કરી કરાર. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછીનાં વર્ષોમાં રશિયા સાથેના ઠંડા યુદ્ધના ભાગ રૂપે અમેરિકાએ રુકાવટ(containment)ની નીતિ અપનાવી, તેના પરિણામે ઘણા દેશો સાથે ‘નાટો’ (North Atlantic Treaty Organization, 1949) જેવા લશ્કરી કરાર કરવામાં આવ્યા. એમાંનો એક તે ‘ઍન્ઝુસ’ કરાર એટલે…
વધુ વાંચો >