૨.૧૨

આવકવેરોથી આવૃત્તિ

આવશ્યક ચીજવસ્તુઓનો ધારો-1955

આવશ્યક ચીજવસ્તુઓનો ધારો, 1955 : આવશ્યક ચીજવસ્તુઓના નિયંત્રણ માટેનો કાયદો. ભારતીય બંધારણમાં આ ધારો ઘડવાની સત્તા સમવર્તી સૂચિ(concurrent list)માં હોવાથી સંસદ અને રાજ્ય ધારાગૃહ બંને આ ધારો ઘડી શકે. આવશ્યક ચીજવસ્તુઓનો ધારો 1955માં સંસદે ઘડેલો છે અને જમ્મુ કાશ્મીર સહિત સમગ્ર ભારતમાં તે અમલી છે. (ઍક્ટ નં. 25, 1968) આવશ્યક…

વધુ વાંચો >

આવશ્યક સેવા જાળવણી અધિનિયમ

આવશ્યક સેવા જાળવણી અધિનિયમ (સને 1968નો 59મો અધિનિયમ) : આવશ્યક સેવાઓની જાળવણી માટે ઘડાયેલો કાયદો. આ અધિનિયમ ભારતની સંસદે 1968માં ઘડ્યો છે. આ અધિનિયમ સમગ્ર ભારતને લાગુ પડે છે. જમ્મુ-કાશ્મીર રાજ્યના વિસ્તારને લાગુ પડતો ન હોવા છતાં કેન્દ્ર સરકારના કર્મચારીઓને લાગુ પડે તેટલે અંશે તે રાજ્યમાં પણ તે લાગુ પડે…

વધુ વાંચો >

આવસ્સય–ચૂન્નિ

આવસ્સય–ચૂન્નિ (सं. आवश्यक चूर्णि) : આવશ્યક સૂત્ર પરનો ટીકા-ગ્રંથ. તેના કર્તા જિનદાસગણિ મહત્તર મનાય છે. આમાં કેવળ શબ્દાર્થનું જ પ્રતિપાદન નથી, પરંતુ ભાષા અને વિષયની દૃષ્ટિએ જોતાં તે એક સ્વતંત્ર રચના જણાય છે. ઋષભદેવના જન્મ-મહોત્સવથી નિર્વાણપ્રાપ્તિ સુધીની ઘટનાઓનું સવિસ્તર વર્ણન છે. જૈન પરંપરા અનુસાર તેમણે જ સર્વપ્રથમ અગ્નિનું ઉત્પાદન કરવાનું…

વધુ વાંચો >

આવસ્સય–નિજ્જુત્તિ

આવસ્સય–નિજ્જુત્તિ (ઈ. પૂ. ત્રીજી સદી) (सं. आवश्यक निर्युक्ति) : શ્વેતાંબર જૈનોનું ધર્મશાસ્ત્ર. આવસ્સયસુત્ત (આવશ્યક સૂત્ર) ઉપર પ્રાકૃત ગાથાઓમાં રચાયેલી આ એક પ્રકારની ટીકા (નિર્યુક્તિ) છે. શ્વેતાંબરોનાં ‘મૂલસૂત્રો’માં ગણાતા આવશ્યક સૂત્રમાં રોજ સવાર-સાંજ કરવી પડતી છ આવશ્યક ધાર્મિક વિધિઓ દર્શાવી હોવાથી તે ‘ષડ્-આવશ્યક’ નામથી પણ ઓળખાય છે. તેઓ માને છે કે…

વધુ વાંચો >

આવસ્સય-સુત્ત

આવસ્સય-સુત્ત (આવશ્યક અથવા આવસ્સગ षडावश्यक सूत्र) : જૈન પરંપરામાં નિત્યકર્મનાં પ્રતિપાદક આવશ્યક ક્રિયાનુષ્ઠાનોનું નિરૂપણ કરતો પ્રાચીન ગ્રંથ. આમાં છ અધ્યાય છે : સામાયિક, ચતુર્વિંશતિસ્તવ, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન. તેના ઉપર ભદ્રબાહુની નિર્યુક્તિ છે. હરિભદ્રસૂરિએ આ ગ્રંથ ઉપર ‘શિષ્યહિતા’ નામની ટીકા લખી છે. બીજી ટીકા મલયગિરિની છે. હરિભદ્રસૂરિએ પોતાની ટીકામાં…

વધુ વાંચો >

આવળ

આવળ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના સિઝાલ્પિનિઑઇડી ઉપકુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cassia auriculata, Linn. (સં. અર્બૂર, શરત્પુષ્પ, આવર્તકી; હિં. તરવલ, ખખસા, રગ; મ. તરવડ; ક. હોન્નવરી, હોન્નરિકે; ત. નાંધેડૂ; તા. અવારાઈ; અં. ટેનર્સ કેશિયા) છે. ગુજરાતમાં Cassia પ્રજાતિની વીસ જેટલી જુદી જુદી જાતિઓ જોવા મળે છે. તેમાં…

વધુ વાંચો >

આવારા

આવારા : પ્રખ્યાત હિન્દી ચલચિત્ર (1951). પટકથા : ખ્વાજા અહમદ અબ્બાસ. દિગ્દર્શન : રાજ કપૂર. મુખ્ય અભિનય : રાજ કપૂર, નરગિસ, પૃથ્વીરાજ કપૂર, લીલા ચિટણીસ. નિર્માતા : આર. કે. ફિલ્મ્સ. ન્યાયાધીશ રઘુનાથને એવો ઘમંડ હોય છે કે કહેવાતા ભદ્ર પુરુષનાં સંતાનો જ ભદ્ર બને અને ગુનો કરનારનાં સંતાનો ગુનેગાર જ…

વધુ વાંચો >

આવાં ગાર્દ

આવાં ગાર્દ (Avant Garde) : કલા અને સાહિત્યના ઇતિહાસમાં વપરાતી સંજ્ઞા. મૂળે આ સંજ્ઞા યુદ્ધક્ષેત્રમાંથી આવેલી છે. ઇટાલિયનમાં ‘અવાન્તિ’ અને ફ્રેન્ચમાં ‘આવાં’નો અર્થ છે ‘મોખરે’. ‘મોખરે રહેતા સૈનિક’ સંદર્ભે પ્રયોજાતી આ સંજ્ઞા ઓગણીસમી સદીની છેલ્લી પચ્ચીસીમાં યુદ્ધક્ષેત્રમાંથી ખસીને સાંસ્કૃતિક અને રાજકીય ક્ષેત્રે પ્રવેશીને, ક્રમશ: કલા અને સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં સ્થિર થયેલી…

વધુ વાંચો >

આવૃત્તિ

આવૃત્તિ (frequency) : કોઈ આવર્તક ઘટના એકમ સમયમાં કેટલાં પૂરાં આવર્તન કરે છે તે દર્શાવતો આંક. ભૌતિકશાસ્ત્રમાં માધ્યમના કોઈ નિશ્ચિત બિંદુ આગળથી એક સેકન્ડમાં કેટલા તરંગો પસાર થાય છે તે દર્શાવતો આંક. આવૃત્તિ એ તરંગનું એક મુખ્ય અભિલક્ષણ છે. એ બધા જ પ્રકારના તરંગો(ધ્વનિ, પ્રકાશ, યાંત્રિક વગેરે)ને સ્પર્શે છે. તે…

વધુ વાંચો >

આવકવેરો

Jan 12, 1990

આવકવેરો : પોતાની હકૂમત હેઠળના પ્રદેશમાં વ્યક્તિ, કુટુંબ કે કંપનીની કુલ આવક પર સરકાર દ્વારા આકારવામાં આવતો વેરો. આ વેરો સર્વપ્રથમ ઈ. સ. 1799માં ઇંગ્લૅન્ડમાં તે સમયની યુદ્ધની પરિસ્થિતિને પહોંચી વળવા માટે વડાપ્રધાન વિલિયમ પિટ દ્વારા દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો. 1799થી 1874 દરમિયાન તે અવારનવાર ક્યારેક રદ કરવામાં આવતો અને…

વધુ વાંચો >

આવરણ-ખડક

Jan 12, 1990

આવરણ-ખડક (Cap-rock) : ખડક કે ખનિજ દ્રવ્યથી બનેલું એક પ્રકારનું આચ્છાદન અથવા આવરણ. તેના ત્રણ પ્રકારો નીચે મુજબ છે : (1) જે અર્થમાં શબ્દપ્રયોગ થાય છે તે દુનિયાના જુદા જુદા ભાગોમાં મળી આવતા મીઠાના ઘુંમટો(salt domes)ના લાક્ષણિક આકારોની ઉપરની સપાટી પર ચિરોડી કે ઍનહાઇડ્રાઇટ કે ચૂનાખડક કે ક્વચિત્ ગંધકના બનેલા…

વધુ વાંચો >

આવરણતંત્ર (પ્રાણીશાસ્ત્ર)

Jan 12, 1990

આવરણતંત્ર (પ્રાણીશાસ્ત્ર) (Integumentary System) પર્યાવરણ પરત્વે શરીરનું સમાયોજન કરતું ત્વચા અને/અથવા અન્ય આવરણરૂપ તંત્ર. શરીરની બાહ્ય દીવાલ રૂપે આ તંત્ર શરીરની આસપાસ એક સુરક્ષિત આવરણ બનાવે છે. આ આવરણ શરીરને થતી ભૌતિક ઈજા અટકાવવા ઉપરાંત, ઢાલ બનીને શરીરને ભક્ષક પ્રાણીઓથી રક્ષણ આપે છે. વળી બૅક્ટેરિયા તેમજ તેના જેવાં અન્ય હાનિકારક…

વધુ વાંચો >

આવરણતંત્ર (વનસ્પતિશાસ્ત્ર)

Jan 12, 1990

આવરણતંત્ર (વનસ્પતિશાસ્ત્ર) (Epidermal Tissue System) વનસ્પતિનાં તમામ અંગોની સૌથી બહારની બાજુએ આવેલી ત્વચા કે અધિસ્તર (epidermis) દ્વારા બનતું તંત્ર. અધિસ્તર વનસ્પતિના ભૂમિગત મૂળથી શરૂ થઈ પ્રકાંડ, પર્ણ, પુષ્પના વિવિધ અવયવો, ફળ અને બીજની ફરતે આવેલું હોય છે. આ સ્તર વનસ્પતિ અને બાહ્ય પર્યાવરણ વચ્ચેનું સંપર્ક-સ્થાન છે અને રચનામાં ઘણું વૈવિધ્ય…

વધુ વાંચો >

આવર્તક કોષ્ટક

Jan 12, 1990

આવર્તક કોષ્ટક (periodic table) : રાસાયણિક તત્વોની તેમની સંજ્ઞા રૂપે (ભૌમિતિક ભાતમાં) એવી ગોઠવણી કે જે આવર્તક નિયમને પ્રતિબિંબિત કરે અને જેમાં વિવિધ આવર્તો(periods)માંના સરખા ગુણધર્મોવાળાં તત્વો એક સમૂહમાં ગોઠવાયેલાં હોય. કોષ્ટકમાં તત્વોને તેમના પરમાણુભાર (હવે પરમાણુક્રમાંક) પ્રમાણે આવર્ત (period) તરીકે ઓળખાતી આડી હારો અને સમૂહ (group) તરીકે ઓળખાતા ઊભા…

વધુ વાંચો >

આવર્તક ગતિ

Jan 12, 1990

આવર્તક ગતિ (periodic motion) : સમયના એકસરખા અંતરાલ(interval)માં પુનરાવર્તન કરતી ગતિ. પાણીની સપાટી ઉપરના તરંગોની, ગતિમય ઝૂલાની, દીવાલ પરના ઘડિયાળના લોલકની, પૃથ્વીની સૂર્યને ફરતી તેની કક્ષા(orbit)માંની ગતિ, કંપિત સ્વરિત દ્વિ-ભુજ(vibrating tuning fork)ની ગતિ વગેરે આવી ગતિનાં ઉદાહરણો છે. પ્રત્યેક કિસ્સામાં એક પુનરાવૃત્ત ગતિ કે એક આવર્તન (cycle) માટેના સમયગાળાને આવર્તક…

વધુ વાંચો >

આવર્તક નિયમ

Jan 12, 1990

આવર્તક નિયમ : જુઓ આવર્તક કોષ્ટક.

વધુ વાંચો >

આવર્તિત ચાલન જોડાણ

Jan 12, 1990

આવર્તિત ચાલન જોડાણ (harmonic drive linkage) : 1950ના અરસામાં શોધાયેલ ચક્રીય, રેખીય અને કોણીય ગતિઓને અતિ ઊંચા ગુણોત્તર(ratio)માં બદલવાની એક યાંત્રિક પ્રયુક્તિ-(device). આ પ્રયુક્તિની કાર્યક્ષમતા ગતિ બદલનાર રૂઢિગત યંત્રરચના કરતાં ઘણી વધારે છે. આ પ્રયુક્તિના ત્રણ ભાગો હોય છે : (1) વર્તુલાકાર આંતરિક x દાંતા (teeth) ધરાવતી સ્પ્લાઇન (spline). (2)…

વધુ વાંચો >

આવર્ધન

Jan 12, 1990

આવર્ધન (magnification) : પ્રકાશશાસ્ત્ર (optics) અનુસાર વસ્તુ અને તેના પ્રતિબિંબના રેખીય(linear) કદનું તુલનાત્મક ગુણોત્તર. આવર્ધન, એ પ્રકાશીય અક્ષ(optical axis)ને લંબ સમતલોમાં માપવામાં આવતી પ્રતિબિંબની લંબાઈ અને વસ્તુની લંબાઈનો ગુણોત્તર છે. તેને પાર્શ્વીય (lateral) અથવા તિર્યક્ (transverse) આવર્ધન પણ કહે છે. રેખીય આવર્ધનનું ઋણાત્મક મૂલ્ય ઊંધા પ્રતિબિંબ(inverted image)નો નિર્દેશ કરે છે.…

વધુ વાંચો >

આવશ્યક ખનિજો

Jan 12, 1990

આવશ્યક ખનિજો (essential minerals) : અગ્નિકૃત ખડકોમાં જોવા મળતા ત્રણ પૈકીનો એક ખનિજ વર્ગ અને તેમાં સમાવિષ્ટ ખનિજો. ખડકોનાં વર્ગીકરણ, પ્રકાર તેમજ નામાભિધાન માટે ખૂબ જ જરૂરી ખનિજઘટકો. આવશ્યક ખનિજ એ ખડકમાંનું મુખ્ય ખનિજ જ હોવું જોઈએ તેમજ વધુ પ્રમાણમાં જ હોવું જોઈએ એ જરૂરી નથી, કારણ કે ગૌણ પ્રમાણ…

વધુ વાંચો >