ખંડ ૧૯
લેઇસ વિંગ બગથી વાંસદા
લેઇસ વિંગ બગ
લેઇસ વિંગ બગ : રીંગણ, કેળ, તુલસી વગેરેમાં નુકસાન કરતી જીવાત. વૈજ્ઞાનિક નામ Urentius hystricellus છે. તેનો સમાવેશ Hemiptera શ્રેણીના Tingidae કુળમાં થયેલ છે. આ બગ 2.4 મિમી. લંબાઈ અને 0.9 મિમી. પહોળાઈ ધરાવે છે. તે કાળાશ પડતા બદામી રંગના હોય છે. માદા સહેજ ટૂંકી અને સહેજ પહોળી હોય છે.…
વધુ વાંચો >લેઉઆ, રાઘવજી થોભણભાઈ
લેઉઆ, રાઘવજી થોભણભાઈ (જ. 1 ઑગસ્ટ 1909, અમરેલી, ગુજરાત; અ. 2 માર્ચ, 1983) : નિષ્ઠાવાન રાજકારણી અને ગુજરાત વિધાનસભાના પૂર્વઅધ્યક્ષ. ગરીબ શ્રમજીવી વણકર પરિવારમાં જન્મેલા રાઘવજીભાઈને બાળપણથી અસ્પૃદૃશ્યતાનો અનુભવ થયો, પરંતુ વડોદરા રાજ્યની ફરજિયાત શિક્ષણની નીતિને કારણે શિક્ષણ મેળવી શક્યા. તેજસ્વી વિદ્યાર્થી તરીકે પહેલા નંબરે તેઓ પાસ થતા. શાળાજીવનમાં અસ્પૃદૃશ્યતાના…
વધુ વાંચો >લેઑકોઑન (શિલ્પ) (Laocoon)
લેઑકોઑન (શિલ્પ) (Laocoon): પ્રાચીન ગ્રીક આરસ-શિલ્પ. તે કૉર્ટિલ દેલ બેલવેડર, વૅટિકનમાં આવેલું છે. તેમાં એપૉલોના ટ્રોજન પાદરી લેઑકોઑન તથા તેમના 2 પુત્રો પર સર્પોના આક્રમણનો વિષય કંડારાયો છે. લેઑકોઑનના અવસાનને ટ્રોજનો તેમના શહેર માટેની એક અપશુકનરૂપ ઘટના જ નહિ, પણ દેવી એથીનાએ ફરમાવેલી એક પ્રકારની સજા પણ માનતા હતા; કેમ…
વધુ વાંચો >લેઓપાર્દી, જાકોમો
લેઓપાર્દી, જાકોમો (જ. 29 જૂન 1798, રીકાનાતી, પેપલ સ્ટેટ્સ, ઇટાલી; અ. 14 જૂન 1837, નેપલ્સ) : ઇટાલિયન કવિ, તત્વજ્ઞાની અને સાક્ષર. પોતાના વિદ્વત્તાપૂર્ણ ચિંતનશીલ ગ્રંથો અને ઉત્તમ ઊર્મિકાવ્યો થકી તેઓ ઓગણીસમી સદીના એક મૂર્ધન્ય સાહિત્યકારની પ્રતિષ્ઠા પામ્યા છે. ઉંમરના પ્રમાણમાં ઘણા સમજણા અને પીઢ, પરંતુ જન્મજાત ખોડખાંપણ ધરાવતા લેઓપાર્દીનો જન્મ…
વધુ વાંચો >લેક ડિસ્ટ્રિક્ટ
લેક ડિસ્ટ્રિક્ટ : વાયવ્ય ઇંગ્લૅન્ડના કુમ્બ્રિયા પરગણામાં આવેલો સરોવરો અને પર્વતોથી બનેલો રળિયામણો પ્રદેશ. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 54° 30´ ઉ. અ. અને 3° 10´ પ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 1,800 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તર-દક્ષિણ લંબાઈ આશરે 48 કિમી. અને પૂર્વ-પશ્ચિમ પહોળાઈ આશરે 40 કિમી. જેટલી છે.…
વધુ વાંચો >લૅકોલિથ (Laccolith)
લૅકોલિથ (Laccolith) : એક પ્રકારનું સંવાદી અંતર્ભેદક. તે ક્ષૈતિજ કે તદ્દન આછા નમનવાળી સ્તરશ્રેણીમાં સ્તરોને સમાંતર ગોઠવાયેલું હોય છે. આ પ્રકારનું અંતર્ભેદન નીચે તૈયાર થયેલા મૅગ્માસંચયમાંથી અત્યંત બળપૂર્વક ઘૂસી જઈને બિલાડીના ટોપની જેમ કે છત્રી આકારમાં ઊંચકાઈને ગોળ સ્વરૂપ ધારણ કરતું હોય છે. સાથે સાથે ઉપરના સ્તરોને પણ બળપૂર્વક ઊંચકીને,…
વધુ વાંચો >લૅક્ટિક અતિઅમ્લતાવિકાર (lactic acidosis)
લૅક્ટિક અતિઅમ્લતાવિકાર (lactic acidosis) : લૅક્ટિક ઍસિડનું લોહીમાં પ્રમાણ વધવાથી થતો શારીરિક વિકાર. લૅક્ટિક ઍસિડને દુગ્ધામ્લ કહે છે. તેથી આ વિકારને અતિદુગ્ધામ્લવિકાર પણ કહેવાય. તેમાં મુખ્ય વિકારો રૂપે શરીરમાં તીવ્ર અમ્લતાવિકાર (acidosis), લોહીનું ઘટેલું pH મૂલ્ય (7.3 કે ઓછું), રુધિરરસમાં બાયકાર્બોનેટનું ઘટેલું પ્રમાણ (15 મિ. ઈ. ક્વિ./લિ.થી ઓછું), વધતો જતો…
વધુ વાંચો >લૅક્ટિક ઍસિડ
લૅક્ટિક ઍસિડ : કાર્બોક્સિલિક ઍસિડ તરીકે ઓળખાતા વર્ગનું એક કાર્બનિક સંયોજન. તે α-હાઇડ્રૉક્સિપ્રૉપિયોનિક ઍસિડ અથવા 2-હાઇડ્રૉક્સિપ્રૉપેનૉઇક ઍસિડ તરીકે પણ ઓળખાય છે. સૂત્ર : CH3CHOHCOOH. તે કેટલાક છોડવાઓના રસમાં, પ્રાણીઓના લોહી તથા સ્નાયુઓમાં જોવા મળે છે. દહીં, ચીઝ, છાશ (butter milk) જેવી આથવણ દ્વારા બનતી ખાદ્ય ચીજોમાં તે મુખ્ય એસિડિક ઘટક…
વધુ વાંચો >લૅક્ટોઝ-અસહ્યતા (lactose intolerance)
લૅક્ટોઝ-અસહ્યતા (lactose intolerance) : દૂધમાંની શર્કરાને પચાવી શકવાની અક્ષમતાને કારણે ઉદભવતો વિકાર. દૂધમાંની શર્કરાને દુગ્ધશર્કરા (lactose) કહે છે. તે ખાંડ કરતાં 84 % ઓછી ગળી હોય છે. તે સફેદ ભૂકા જેવી હોય છે અને ઠંડા પાણીમાં સરળતાથી ઓગળતી નથી. ગાય અને ભેંસના દૂધમાં તે 4.5 % પ્રમાણમાં હોય છે. કેટલાંક…
વધુ વાંચો >લૅક્ટોબૅસિલસ (Lactobacillus)
લૅક્ટોબૅસિલસ (Lactobacillus) : દૂધને દહીંમાં ફેરવવામાં અત્યંત ઉપયોગી એવા જીવાણુ(bacteria)ની કેટલીક જાતો. આ જાતોમાં મુખ્યત્વે L. Casci, L. acidophilus અને L. bulgaricus જેવી જાતોનો સમાવેશ થાય છે. આ જીવાણુઓ ગ્રામધની (gram positive) પ્રકારના અને દંડ (rod) આકારના હોય છે. તેમના સંવર્ધન(culture)ને દૂધમાં ઉમેરતાં સામાન્ય પર્યાવરણિક તાપમાને દૂધમાંથી દહીં બને છે.…
વધુ વાંચો >લૉખ્નર, સ્ટેફાન
લૉખ્નર, સ્ટેફાન (જ. 1400 આશરે, મીસ્બર્ગ, જર્મની; અ. 1451, કૉલોન, જર્મની) : કૉલોન શાખાનો સૌથી વધુ પ્રસિદ્ધ અને શ્રેષ્ઠ ગૉથિક ચિત્રકાર. એના પ્રારંભિક જીવન વિશેની કોઈ માહિતી મળતી નથી, પણ એવું અનુમાન કરવામાં આવે છે કે નેધરલૅન્ડ્ઝમાં રૉબર્ટ કૅમ્પિન નામના ચિત્રકાર પાસે તેણે તાલીમ લીધી હશે. લૉખ્નરના પ્રારંભિક ચિત્ર ‘સેંટ…
વધુ વાંચો >લોગેનિયેસી
લોગેનિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું કુળ. બૅન્થમ અને હૂકરની વર્ગીકરણ પદ્ધતિમાં તેનું સ્થાન આ પ્રમાણે છે : વર્ગ : દ્વિદળી; ઉપવર્ગ : યુક્તદલા (Gamopetalae); શ્રેણી : દ્વિસ્ત્રીકેસરી (Bicarpellatae); ગોત્ર : જેન્શિયાનેલ્સ; કુળ : લોગેનિયેસી. તે 32 પ્રજાતિઓ અને લગભગ 800 જેટલી જાતિઓ ધરાવે છે. તે પૈકી અડધી પ્રજાતિઓ જૂની…
વધુ વાંચો >લોચન
લોચન : પ્રાચીન ભારતીય અલંકારશાસ્ત્રના પ્રમુખ ગ્રંથ ‘ધ્વન્યાલોક’ પર અભિનવગુપ્ત નામના આલંકારિક આચાર્યે રચેલી ટીકા. તેનું ‘લોચન’ એ સંક્ષિપ્ત નામ છે. પૂર્ણ નામ તો ‘ધ્વન્યાલોકલોચન’ કે ‘સહૃદયાલોકલોચન’ અથવા ‘કાવ્યાલોકલોચન’ છે. આ ‘લોચનટીકા’ લેખકે પહેલાં લખેલી અને તે પછી ‘નાટ્યશાસ્ત્ર’ પર ‘અભિનવભારતી’ નામની ટીકા લખેલી; કારણ કે ‘અભિનવભારતી’માં ‘લોચનટીકા’ના ઉલ્લેખો જોવા…
વધુ વાંચો >લોચન (14મી-15મી સદી)
લોચન (14મી-15મી સદી) : ઉત્તર હિંદુસ્તાની સંગીતના શાસ્ત્રકાર. વતન બિહારનું મુજફ્ફરપુર. તેમનો જીવનકાળ ચૌદમી સદીનાં અંતિમ તથા પંદરમી સદીનાં પ્રારંભનાં વર્ષો ગણવામાં આવે છે. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન ઉત્તર હિંદુસ્તાની શાસ્ત્રીય સંગીતની પદ્ધતિઓમાં ઝડપભેર ફેરફાર થઈ રહ્યા હતા, જેનો પૂરેપૂરો ઉપયોગ કરી તેમણે બે ગ્રંથો તૈયાર કર્યા – ‘રાગસર્વસંગ્રહ’ તથા ‘રાગ-તરંગિણી’.…
વધુ વાંચો >લૉજ, હેન્રી કૅબટ
લૉજ, હેન્રી કૅબટ (જ. 12 મે 1850, બૉસ્ટન, અમેરિકા; અ. 9 નવેમ્બર 1924, કેમ્બ્રિજ, મૅસેચૂસેટ્સ) : અમેરિકાના રિપબ્લિકન પક્ષના ખ્યાતનામ સેનેટર (1893થી 1924); લીગ ઑવ્ નેશન્સમાં અમેરિકાના સભ્યપદ વિરુદ્ધ કૉંગ્રેસના સફળ પ્રતિકારના મોભી. ન્યૂ ઇંગ્લૅન્ડનું લૉજ કુટુંબ તેના સભ્યોની અગ્રણી રાજકીય ભૂમિકા માટે અમેરિકામાં જાણીતું હતું. કુટુંબના અન્ય સભ્યોએ વિવિધ…
વધુ વાંચો >લૉજ, હેન્રી કૅબટ (જૂનિયર)
લૉજ, હેન્રી કૅબટ (જૂનિયર) (જ. 5 જુલાઈ 1902, નહાન્ત મૅસેચૂસેટ્સ; અ. ? 1985) : હેન્રી કૅબટ લૉજના પૌત્ર અને અમેરિકાના રાજનીતિજ્ઞ. 1924માં હાર્વર્ડમાંથી સ્નાતક થઈને તેમણે અખબારો વેચવાની કામગીરીથી કારકિર્દીની શરૂઆત કરી. 1933થી 1937 તેમણે રાજ્યની ધારાસભામાં પ્રતિનિધિ તરીકે કાર્ય કર્યું અને 1936માં અમેરિકાની સેનેટમાં પ્રતિનિધિ તરીકે ચૂંટાયા અને 1942માં…
વધુ વાંચો >લૉટન, ચાર્લ્સ (1899-1962)
લૉટન, ચાર્લ્સ (1899-1962) : જન્મે અંગ્રેજ નટ, જેઓ સન 1950માં પોતાની અભિનેત્રી પત્ની એલ્સા લાન્ચેસ્ટર સાથે અમેરિકાના નાગરિક બન્યા. 1926માં ‘ધી ઇન્સ્પેક્ટર જનરલ’ નાટકમાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી વ્યાવસાયિક રંગભૂમિ પર પદાર્પણ કર્યું. તે પછી ‘એલિબી’ નાટકમાં હરક્યૂલ પૉયરોની ભૂમિકા ભજવી તથા 1931માં ‘પેમેન્ટ ડિફર્ડ’ નાટકમાં વિલિયમ મારબલનું પાત્ર ભજવી ન્યૂયૉર્કના…
વધુ વાંચો >લૉટર્બર, પૉલ સી. (Lauterbur, Paul C.)
લૉટર્બર, પૉલ સી. (Lauterbur, Paul C.) (જ. 6 મે 1929, સિડની, ઓહાયો, યુ.એસ.) : સન 2003ના તબીબી અને દેહધર્મવિદ્યા અંગેના નોબેલ પારિતોષિકના સર પિટર મૅન્સફિલ્ડના સહવિજેતા. તેમને ચુંબકીય અનુનાદીય ચિત્રણ(magnetic resonance imaging, MRI)ની નિદાનલક્ષી ચિત્રણપ્રણાલી શોધવા માટે આ સન્માન મળ્યું હતું. સન 1951માં તેમણે રસાયણશાસ્ત્રના વિષય સાથે ક્લિવલૅન્ડની કેસ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ…
વધુ વાંચો >લોટવાળા, રણછોડદાસ ભવાનભાઈ
લોટવાળા, રણછોડદાસ ભવાનભાઈ (20મી સદીના પૂર્વાર્ધમાં વિદ્યમાન) : ગુજરાતી ભાષાના આદિ પત્રકારોમાંના નોંધપાત્ર પત્રકાર. નિવાસ મુંબઈમાં. કેળવણી પણ ત્યાં જ. અંગ્રેજી શિક્ષણના પ્રભાવે સુધારાવાદી વિચારો પ્રત્યે આકર્ષાયા. સામે પક્ષે દેશની સ્વતંત્રતાના વિષયમાં પણ ઉગ્ર વિચારો ધરાવતા થયા. સુધારાવાદી વિચારોના પ્રસાર તથા રૂઢિવાદી ટીકાને ઉત્તર આપવાના હેતુથી તેમણે ‘આર્યપ્રકાશ’ નામે વર્તમાનપત્રનો…
વધુ વાંચો >લૉટો, લૉરેન્ઝો (Lotto, Lorenzo)
લૉટો, લૉરેન્ઝો (Lotto, Lorenzo) (જ. આશરે 1480, વેનિસ, ઇટાલી; અ. 1556, લોરેટો, ઇટાલી) : ધાર્મિક વિષયોનાં રહસ્યમય ચિત્રો તેમજ મનોગતને નિરૂપતાં વ્યક્તિચિત્રો આલેખવા માટે જાણીતો રેનેસાંસ ચિત્રકાર. વેનિસના ચિત્રકારો જિયોવાની બેલિની અને ઍન્તોનેલો દા મૅસિનાનો તેની પર પ્રારંભમાં પ્રભાવ પડ્યો, પણ પછી તેણે એ પ્રભાવને ખંખેરી કાઢી રફાયેલનો પ્રભાવ ઝીલ્યો.…
વધુ વાંચો >