ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >મોટો ચકવો
મોટો ચકવો (Great Stone curlew) : દક્ષિણ યુરોપ, દક્ષિણ એશિયા અને ઉત્તર આફ્રિકાનું વતની. Charadriiformes શ્રેણીના Burhinidae કુળનું પક્ષી. શાસ્ત્રીય નામ : Burhinus Oedicnemus. તે દરિયાકાંઠાના ભેજવાળા તમામ વિસ્તારો, સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, નળ સરોવર અને ખીજડિયા વગેરે અન્ય ભેજવાળા પ્રદેશોમાં શિયાળામાં સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે. કદ 22´´ એટલે કે 55…
વધુ વાંચો >મોટો ઢોમડો
મોટો ઢોમડો (Great Blackheaded Gull) : મધ્ય રશિયા અને સાઇબીરિયાથી શિયાળામાં ભારત આવતા બધા ઢોમડાઓ પૈકી સૌથી મોટું અને દમામદાર પંખી. charadriiformes શ્રેણીના Laridae કુળનું પક્ષી. શાસ્ત્રીય નામ છે : Larus inchthyaetus. તેનું કદ 66થી 72 સેમી. જેટલું હોય છે. શિયાળામાં તેનું માથું કાળાને બદલે ભૂખરું બને છે. તેમાં કાળી…
વધુ વાંચો >મોટો દૂધિયો લટોરો
મોટો દૂધિયો લટોરો (Great Indian Grey Shrike) : આખા ભારતમાં જોવા મળતું બહુ દેખાવડું અને મઝાનું પંખી. Passeriformes શ્રેણીના લૅનિડા કુળનું પક્ષી. શાસ્ત્રીય નામ : Lanius excubitor lantora syko. એના હિંદી નામ ‘લહટોસ’ પરથી ગુજરાતીમાં લટોરો બન્યું છે. કદ કાબર જેવડું 25 સેમી. લાંબું, વજન 65 ગ્રામ. પોતાના શરીર જેટલી…
વધુ વાંચો >મોટો હંજ
મોટો હંજ (The Greater flamingo): દુનિયાભરમાં જોવા મળતું અને ભારતનું સ્થાયી નિવાસી પક્ષી. હિં. ‘બગ હંસ’; સં. ‘બક હંસ’; ગુ. બગલા; તેનું દેશી નામ હંજ અથવા સુરખાબ. ciconiformes શ્રેણીના Phoenicopleridae કુળનું પંખી. શાસ્ત્રીય નામ Phoenicopterus ruber pallas. તેની ડોક સુંદર હંસ જેવી, વળાંકવાળી, લાંબી અને પગ બગલા પેઠે ઘણા લાંબા…
વધુ વાંચો >મોડક, તારાબહેન
મોડક, તારાબહેન (જ. 19 એપ્રિલ 1892, મુંબઈ; અ. 31 ઑગસ્ટ 1973, કોસબાડ, મહારાષ્ટ્ર) : ભારતમાં મૉન્ટેસોરી પદ્ધતિ અને બાળશિક્ષણનો પાયો નાખનાર એક અગ્રણી કેળવણીકાર, બાળસાહિત્યલેખિકા અને ગિજુભાઈ બધેકાનાં સાથી. પિતા સદાશિવરાવ; માતા ઉમાબાઈ. તેઓ બંને પ્રાર્થના સમાજમાં જોડાયેલાં અને સામાજિક સેવામાં પ્રવૃત્ત રહેતાં. બાળપણ ઇન્દોરમાં. તારાબહેન 1909માં મૅટ્રિક થયાં. ત્યારપછી…
વધુ વાંચો >મૉડર્સોનબેકર, પૉલા
મૉડર્સોનબેકર, પૉલા (જ. 1876, બ્રેમેન, જર્મની; અ. 1907) : જર્મનીનાં પ્રતીકવાદી અને અભિવ્યક્તિવાદી મહિલા ચિત્રકાર. તેમના ગામ બ્રેમેન નજીક આવેલા ગામ વૉર્પ્સવીડમાં કલાકારો અને લેખકો એકઠા થતા. અહીં પ્રતીકવાદી કવિ રેઇનર મારિયા રિલ્કે સાથે તેમનો મેળાપ થયો અને તેમના પ્રત્યક્ષ પ્રભાવ હેઠળ આરંભાયેલી તેમની ચિત્રકલામાં પ્રતીકવાદ અને અભિવ્યક્તિવાદ ઉપરાંત ફૉવવાદ…
વધુ વાંચો >મૉડાચ, ઇમ્રે
મૉડાચ, ઇમ્રે (જ. 21 જાન્યુઆરી 1823, હંગેરી; અ. 5 ઑક્ટોબર 1864, હંગેરી) : હંગેરીના કવિ. ‘ધ ટ્રૅજેડી ઑવ્ મૅન’ (1861) નામક તેમના મહત્વાકાંક્ષી પદ્યનાટકથી તેમને વ્યાપક પ્રસિદ્ધિ મળી છે. તે હંગેરીના સૌથી મહાન તત્વદર્શી (philosophic) કવિ લેખાય છે. તેમના ઉત્કટ રસના વિષયો અનેક હતા. વકીલાત, સરકારી નોકરી અને પાર્લમેન્ટના સભ્ય…
વધુ વાંચો >મોડાસા
મોડાસા : ગુજરાત રાજ્યના અરવલ્લી જિલ્લાનો તાલુકો અને તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક તેમજ જિલ્લા મથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 28´ ઉ. અ. અને 73° 18´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલો છે. તાલુકાનો કુલ વિસ્તાર 602.78 ચોકિમી. છે. તેની ઉત્તર દિશાએ ભિલોડા તાલુકો, પૂર્વ તરફ મેઘરજ અને માલપુર, દક્ષિણ તરફ…
વધુ વાંચો >મોડિગ્લિયાની, ફ્રાંકો
મોડિગ્લિયાની, ફ્રાંકો (જ. 18 જૂન 1918, રોમન; અ. 25 સપ્ટેમ્બર 2003 કેમ્બ્રિજ) : ઇટાલીમાં જન્મેલા પરંતુ અમેરિકાના કાયમી વસવાટ માટે સ્થળાંતર કરી ગયેલા અગ્રણી અર્થશાસ્ત્રી. તેમને અર્થશાસ્ત્રીઓના અર્થશાસ્ત્રી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. 1939 તેમણે ફૅસિસ્ટ સત્તા હેઠળના ઇટાલીનો ત્યાગ કરી અમેરિકા જતા રહ્યા હતા. તે પૂર્વે 1939માં તેમણે રોમ યુનિવર્સિટીમાંથી…
વધુ વાંચો >મૉડેલ, વાલ્ટર
મૉડેલ, વાલ્ટર (જ. 1891; અ. 21 એપ્રિલ 1945) : જર્મનીના નાઝી લશ્કરના બાહોશ સેનાપતિ અને હિટલરના વિશ્વાસુ સાથી. નાઝી શાસન હેઠળ લશ્કરના જે અધિકારીઓને ઉચ્ચ હોદ્દાઓ પર વિશેષ બઢતીઓ આપવામાં આવી હતી તેમાં જનરલ મૉડેલનો સમાવેશ થયો હતો. લશ્કરના વરિષ્ઠ અધિકારી તરીકે તેમની કારકિર્દી બીજા વિશ્વયુદ્ધ (1939–45) દરમિયાન ધ્યાનાર્હ રહી…
વધુ વાંચો >