ખંડ ૧૬
માળોથી મ્હારાં સોનેટ
મિર્ઝા, ફરહતુલ્લા બેગ
મિર્ઝા, ફરહતુલ્લા બેગ (જ. 1884, દિલ્હી; અ. 27 એપ્રિલ 1947, હૈદરાબાદ) : ઉર્દૂ ગદ્યકાર અને હાસ્યલેખક. તેમણે ‘મૌલવી નઝીર એહમદ કી કહાની, કુછ ઉનકી કુછ મેરી ઝુબાની’ નામનો લેખ 1927માં લખીને ઉર્દૂમાં ખાકા-નિગારી(રેખાચિત્રો)નો પ્રારંભ કર્યો હતો. તેમના વડવા મુઘલ સમ્રાટ શાહઆલમ બીજાના સમયમાં તુર્કસ્તાનથી આવીને દિલ્હીમાં વસ્યા હતા. મિર્ઝાએ દિલ્હી…
વધુ વાંચો >મિર્ઝા મઝહર જાને જાનાન
મિર્ઝા મઝહર જાને જાનાન (જ. 3 માર્ચ 1699; અ. 7 જાન્યુઆરી 1781) : આ નામે જાણીતા સંત પુરુષ અને ઉર્દૂના આગવી શૈલીના કવિ. તેમનું નામ જાને જાં અને ઉપનામ ‘મઝહર’ હતું. તેમના પિતા મિર્ઝા જાને જાની (અ. 1717) ઔરંગઝેબના સમયમાં મનસબદાર અને ફારસી કવિ હતા. મિર્ઝા મઝહર અઢારમી સદીના ઉત્તર…
વધુ વાંચો >મિર્ઝા, મુહમ્મદઅલી સાઇબ ઇસ્ફહાની
મિર્ઝા, મુહમ્મદઅલી સાઇબ ઇસ્ફહાની (જ. તબરિઝ, ઈરાન; અ. 1670) : ફારસીના ગઝલકાર. તેમણે હિંદ અને ઈરાન બન્ને દેશોમાં લોકપ્રિયતા મેળવી હતી. તેમનો ઉછેર ઇસ્ફહાનમાં થયો હતો. તેમના પિતા વેપારી હતા. સાઇબને શરૂઆતથી શાયરીનો શોખ હતો. તેમણે ફારસી કવિતા અને વેપાર બન્ને ક્ષેત્રોમાં કિસ્મત અજમાવ્યું હતું. ઇસ્ફહાનમાં તેમણે સ્થાનિક કવિઓ હકીમ…
વધુ વાંચો >મિર્ઝા મુહમ્મદ હાદી રુસ્વા
મિર્ઝા મુહમ્મદ હાદી રુસ્વા (જ. 1858 લખનૌ; અ. 21 ઑક્ટોબર 1931) : ઉર્દૂ ભાષાના પ્રથમ પંક્તિના લેખક અને સાહિત્યકાર. તેઓ લખનઉના ઉચ્ચ કુટુંબના નબીરા હતા. તેમણે દેશવિદેશની શિક્ષણસંસ્થાઓમાં ઉચ્ચશિક્ષણ મેળવ્યું હતું. તેઓ રસાયણશાસ્ત્રના ખાસ અભ્યાસી હતા. તેમણે રૂરકી યુનિવર્સિટીમાંથી સિવિલ ઇજનેરીનો ડિપ્લોમા તથા એક અમેરિકન યુનિવર્સિટીમાંથી પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી હતી.…
વધુ વાંચો >મિર્ઝા, મોહંમદ તાહિર ‘આશના’
મિર્ઝા, મોહંમદ તાહિર ‘આશના’ (જ. 1628; અ. 1671, કાશ્મીર) : ફારસી ભાષાના સાહિત્યકાર. પિતાનું નામ ઝફરખાન બિન ખ્વાજા અબુલહસન. કવિનામ ‘આશના’. તેમના દાદા અબુલહસન જહાંગીરના એક વજીર હતા. શાહજહાંના રાજ્યઅમલ દરમિયાન તેમણે કાબુલ અને કાશ્મીરના ગવર્નર તરીકે ફરજ બજાવી હતી. પોતે એક કવિ હોવા ઉપરાંત કવિઓ અને વિદ્વાનોના આશ્રયદાતા પણ…
વધુ વાંચો >મિર્ઝોયાન, એડવર્ડ
મિર્ઝોયાન, એડવર્ડ (જ. 12 મે 1921, ગોરી, જ્યૉર્જિયા; અ. 5 ઑક્ટોબર 2012, યેરેવાન, આર્મેનિયા) : આર્મેનિયન સંગીતકાર અને સંગીતનિયોજક. બાળપણમાં 7–8 વરસની વયથી જ સંગીતની રચનાઓ સર્જવાનું તેમણે શરૂ કર્યું હતું. 1936માં યેરેવાન નગરની યેરેવાન કૉન્ઝર્વેટરીમાં સંગીતના વિદ્યાર્થી તરીકે પ્રવેશ મેળવ્યો. અહીં તેઓ સંગીતકાર વેર્ડ્કેસ ટાલ્યાનના શિષ્ય બન્યા. આર્મેનિયન લોકસંગીત…
વધુ વાંચો >મિર્ડાલ, ગુન્નાર કાર્લ
મિર્ડાલ, ગુન્નાર કાર્લ (જ. 8 ડિસેમ્બર 1898, ગુસ્તાફ પૅરિશ, સ્વીડન; અ. 17 મે 1987, સ્ટૉકહોમ) : અગ્રણી સ્વીડિશ અર્થશાસ્ત્રી અને 1974ના અર્થશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. સમગ્ર શિક્ષણ સ્ટૉકહોમ ખાતે. 1923માં સ્ટૉકહોમ યુનિવર્સિટીની કાયદાશાસ્ત્રની પદવી પ્રાપ્ત કરી અને 1923–27 દરમિયાન વકીલાત કરતાં કરતાં ઉચ્ચ શિક્ષણ ચાલુ રાખ્યું. 1927માં અર્થશાસ્ત્રમાં ડૉક્ટરેટની…
વધુ વાંચો >મિર્મેકાઇટ
મિર્મેકાઇટ (Myrmekite) : પ્લેજિયોક્લેઝ અને વર્મિક્યુલર ક્વાર્ટ્ઝ(જેમાં કીટક સ્વરૂપવાળા ક્વાર્ટ્ઝના દોરા ફેલ્સ્પારમાં ગૂંથાયેલા હોય)નો આંતરવિકાસ દર્શાવતો ખડક. તેમાં ક્વાર્ટ્ઝથી અલગ પડતા, પોટાશ ફેલ્સ્પારનું સોડા-સમૃદ્ધ પ્લેજિયોક્લેઝ ફેલ્સ્પારથી વિસ્થાપન થયેલું હોય છે. આ પ્રકારના ખડકનું સામાન્ય નામ સિમ્પ્લેકાઇટ અને વિશિષ્ટ નામ મિર્મેકાઇટ છે. આ ખડકની ઉત્પત્તિ અગ્નિકૃત ખડકના ઘનીભવનની અંતિમ કક્ષા વખતે…
વધુ વાંચો >મિર્સિનેસી
મિર્સિનેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. તે લગભગ 32 પ્રજાતિઓ અને 1000 જેટલી જાતિઓનું બનેલું છે. દક્ષિણમાં તે ન્યૂઝીલૅન્ડ અને દક્ષિણ આફ્રિકા સુધી અને ઉત્તરમાં જાપાન, મેક્સિકો અને ફ્લૉરિડા સુધી વિતરણ પામેલું છે. Rapanea guaianensis અને Icacorea paniculata ફ્લૉરિડામાં થતી સ્થાનિક (indigenous) જાતિઓ છે. આ કુળની સૌથી મોટી…
વધુ વાંચો >મિલકતનો કાયદો
મિલકતનો કાયદો સ્થાવર કે જંગમ મિલકતમાં રહેલ તેના માલિકના હિતનું રક્ષણ અને નિયમન કરવાના હેતુથી ઘડવામાં આવેલી ખાસ ધારાકીય જોગવાઈઓ. માનવ-ઇતિહાસના કયા તબક્કે ‘મિલકત’ કે ‘સંપત્તિ’નો વિચાર અસ્તિત્વમાં આવ્યો તે નિશ્ચિત રીતે કહી શકાય નહિ, પરંતુ પ્રાચીન શાસ્ત્રો અને પુરાણોમાં તેનો ઉલ્લેખ છે. ઘણા જૂના સમયથી માનવ જે કોઈ વસ્તુ…
વધુ વાંચો >માળો (Nest)
માળો (Nest) : હંગામી ધોરણે રહેવા, ઈંડાંને સુરક્ષિત જગ્યાએ મૂકવા અને બચ્ચાંની દેખભાળ કરવા મોટાભાગે પક્ષીઓ વડે બંધાતાં આશ્રયસ્થાનો. જીવનું અસ્તિત્વ ટકાવવાની સહજવૃત્તિ પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે; દાખલા તરીકે, અંડપ્રસવી પક્ષીઓ માળો બાંધવા માટે જાણીતાં છે. માળાને લીધે તેમનાં વિમોચન કરેલાં ઈંડાંને પૂરતું રક્ષણ મળે છે અને તેમના સેવન માટે…
વધુ વાંચો >માંકડ (bed-bug)
માંકડ (bed-bug) : માનવ ઉપરાંત અન્ય પ્રાણીઓના શરીરમાંથી લોહી ચૂસી જીવન પસાર કરનાર એક બાહ્ય પરોપજીવી નિશાચરી કીટક. કીટક તરીકે તેનું વર્ગીકરણ અર્ધપક્ષ (hemiptera) શ્રેણીના સિમિલિડે કુળમાં થાય છે. ભારત સહિત ઉષ્ણ કટિબંધ પ્રદેશમાં વસતા માંકડનાં શાસ્ત્રીય નામો Cimex rotundus અને Cimex hemipterus છે. યુરોપ જેવા સમશીતોષ્ણ પ્રદેશમાં વસતા માંકડને…
વધુ વાંચો >માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ
માંકડ, ડોલરરાય રંગીલદાસ (જ. 23 જાન્યુઆરી 1902, જંગી, વાગડ, જિ. કચ્છ; અ. 29 ઑગસ્ટ 1970, અલિયાબાડા) : ગુજરાતીના વિવેચક, સંશોધક, કવિ અને કેળવણીકાર. ગંગાજળા વિદ્યાપીઠના સ્થાપક. 1920માં મૅટ્રિક. 1924માં કરાંચીમાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી વિષયો સાથે બી. એ.. 1927માં એમ. એ.. 1923થી ’27 કરાંચીમાં ભારત સરસ્વતી મંદિરમાં શિક્ષક અને આચાર્ય. 1927થી ’47 ડી.…
વધુ વાંચો >માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ
માંકડ, મોહમ્મદભાઈ વલીભાઈ (જ. 13 ફેબ્રુઆરી 1928, પાળિયાદ, જિ. ભાવનગર; અ. 5 નવેમ્બર 2022, ગાંધીનગર) : ગુજરાતી નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, અનુવાદક, બાલસાહિત્યકાર અને કટારલેખક. અભ્યાસ ઇન્ટર સાયન્સ સુધીનો. આરંભે બોટાદની હાઈસ્કૂલમાં દસેક વર્ષ શિક્ષક તરીકે કાર્ય. તે પછી માત્ર લેખનકાર્યનો જ વ્યવસાય તરીકે સ્વીકાર. દરમિયાન સુરેન્દ્રનગરમાં નિવાસ. ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી,…
વધુ વાંચો >માંકડ, વિનુ
માંકડ, વિનુ (જ. 12 એપ્રિલ 1917, જામનગર; અ. 21 ઑગસ્ટ 1978, મુંબઈ) : ભારતના ઉત્કૃષ્ટ ઑલરાઉન્ડર અને પોતાના જમાનામાં વિશ્વના અગ્રિમ ઑલરાઉન્ડરોમાંનો એક. ‘વિનુ’ માંકડનું સાચું નામ મૂળવંતરાય હિંમતરાય માંકડ હતું; પરંતુ શાળામાં તેઓ ‘વિનુ’ના નામે જાણીતા હતા અને પછીથી આંતરરાષ્ટ્રીય ક્રિકેટવિશ્વમાં ‘વિનુ માંકડ’ના નામે જ વિખ્યાત બન્યા હતા. તેમની…
વધુ વાંચો >માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ
માંકડ, હરિલાલ રંગીલદાસ (જ. 29 જુલાઈ 1897, વાંકાનેર, સૌરાષ્ટ્ર; અ. 27 જુલાઈ 1955, અલિયાબાડા, જિ. જામનગર) : ગુજરાતના પુરાતત્વવિદ અને વહાણવટાના અભ્યાસી તથા આજીવન શિક્ષક. જામસાહેબના પ્રામાણિક, સંસ્કારી અને સાહસિક કારભારી કુટુંબમાં જન્મ. પિતા રંગીલદાસ રેવાશંકર માંકડ. માતા ઉમિયાગૌરી. સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના પ્રથમ કુલપતિ, જાણીતા સાક્ષર-સંશોધક ડોલરરાય માંકડ તથા ગાલીચાકામના નિષ્ણાત…
વધુ વાંચો >માંકડું (Macaque)
માંકડું (Macaque) : કદમાં મોટાં અને મજબૂત શરીરવાળાં લાલ મુખધારી વાંદરાંની એક જાત. કેટલીક જાતનાં માંકડાંનું વજન 15 કિલોગ્રામ કરતાં વધારે હોઈ શકે છે. માંકડાના વાળ તપખીરિયા કે રાખોડી રંગના, જ્યારે મોઢું અને નિતંબ (rump) રંગે લાલ હોય છે. આવાં લક્ષણોને લીધે તેમને અન્ય વાંદરાંથી સહેલાઈથી જુદાં પાડી શકાય છે.…
વધુ વાંચો >માંગરોળ
માંગરોળ : ગુજરાત રાજ્યના જૂનાગઢ જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક અને મત્સ્ય-ઉદ્યોગ માટે જાણીતું લઘુ બંદર. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 07´ ઉ. અ. અને 70 07´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો આશરે 566 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે માણાવદર, પૂર્વે કેશોદ અને માળિયા તાલુકાઓ, દક્ષિણે…
વધુ વાંચો >માંગરોળ – મોટા મિયાં
માંગરોળ – મોટા મિયાં : સૂરત જિલ્લાનો તાલુકો તથા તે જ નામ ધરાવતું તાલુકામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 21° 25´ ઉ. અ. અને 73° 15´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો વિસ્તાર આવરી લે છે. મોટા મિયાંની દરગાહના કારણે આ તાલુકાનું ઉપર પ્રમાણેનું નામ પડેલું છે. તેનો કુલ વિસ્તાર 78,367 હેક્ટર છે. તાલુકામાં…
વધુ વાંચો >માંડણ
માંડણ : જુઓ પ્રબોધ બત્રીશી
વધુ વાંચો >