૧૬.૧૫
મૃદા(માટી)નું સ્થિરીકરણથી મૅકાર્થીવાદ
મૃદા(માટી)નું સ્થિરીકરણ
મૃદા(માટી)નું સ્થિરીકરણ (soil stabilisation) : જુદી જુદી પદ્ધતિઓ અજમાવીને માટી(મૃદા)ની ગુણવત્તા સુધારીને માટીની ઇજનેરી ઉપયોગ માટે ગુણવત્તા સુધારવાની રીત. સ્થળ પ્રમાણે માટીને પોતાની ખાસિયતો અને ગુણવત્તા હોય છે. માટીનું સામર્થ્ય તેના સ્થિરીકરણ પર નિર્ભર છે. બાંધકામનો ખર્ચ ઘટાડવા તથા આયુષ્ય વધારવા ગુણવત્તાયુક્ત માટી બનાવવી પડે છે. માટી બે પ્રકારની હોય…
વધુ વાંચો >મૃદુ પાણી
મૃદુ પાણી (soft water) : કૅલ્શિયમ, મૅગ્નેશિયમ અથવા લોહ જેવી ધાતુઓ વિનાનું અને સાબુ સાથે સરળતાથી ફીણ ઉત્પન્ન કરતું પાણી. આવી ધાતુઓના ક્ષારો ધરાવતું પાણી – કઠિન પાણી (hard water) – સાબુ સાથે ફીણ ઉત્પન્ન કરવાને બદલે બગરી (skum) ઉત્પન્ન કરે છે અને તેથી સાબુનો વ્યય થાય છે. બૉઇલરમાં આવું…
વધુ વાંચો >મૃદુપેશી (મૃદૂતક) (Parenchyma)
મૃદુપેશી (મૃદૂતક) (Parenchyma) : વનસ્પતિનાં લગભગ બધાં જ અંગોમાં જોવા મળતી અત્યંત સામાન્ય પ્રકારની સરળ સ્થાયી પેશી. તે આધારોતક પેશીતંત્ર(ground tissue system)ની મુખ્ય પ્રતિનિધિ છે અને પ્રકાંડના બાહ્યક (cortex) અને મજ્જા(pith)માં મૂળના બાહ્યકમાં, પર્ણદંડની આધારોતક પેશીમાં, પર્ણની મધ્યપર્ણ (mesophyll) પેશીમાં અને જલવાહક (xylem) કે અન્નવાહક (phaloem) પેશીમાં કોષોના સમૂહ તરીકે…
વધુ વાંચો >મૃદુપેશીસરણ, મસ્તિષ્કી
મૃદુપેશીસરણ, મસ્તિષ્કી (cerebral hermiation) : મગજના કોઈ ભાગનું ખોપરીમાં કે ખોપરીની બહાર સરકવું તે. ખોપરી (કર્પર, cranium) એક હાડકાંની બનેલી બંધ દાબડી જેવી છે. તેમાં મોટા મગજ(ગુરુમસ્તિષ્ક, cerebrum)ના બે અર્ધગોલ (hemispheres), નાનું મગજ (લઘુમસ્તિષ્ક, cerebellum) તથા મસ્તિષ્ક-પ્રકાંડ (brain stem) આવેલાં છે. મોટા મગજ અને નાના મગજ વચ્ચે એક ર્દઢતાનિકા (duramater)…
વધુ વાંચો >મૃદુલા સારાભાઈ
મૃદુલા સારાભાઈ (જ. 6 મે 1911, અમદાવાદ; અ. 27 ઑક્ટોબર 1974, દિલ્હી) : સ્વાતંત્ર્ય-સેનાની, સામાજિક કાર્યકર અને તેજસ્વી મહિલા કાર્યકર. પિતા અંબાલાલ જાણીતા ઉદ્યોગપતિ હતા. માતાનું નામ સરલાદેવી. જેઓ ગાંધીવિચારસરણીથી રંગાયેલાં અને મજૂર મહાજનનાં અગ્રણી કાર્યકર હતાં. અંબાલાલ સારાભાઈ મુક્ત તથા પ્રગતિશીલ વિચારસરણી ધરાવતા હોવાથી મૃદુલાના ઉછેર પર તેની સીધી…
વધુ વાંચો >મૃદ્-ખનિજો
મૃદ્-ખનિજો (Clay-minerals) : માટીદ્રવ્યનાં બનેલાં ખનિજો. પૃથ્વી પર જોવા મળતું માટીદ્રવ્યનું મુખ્ય ઘટકબંધારણ મૃદ્-ખનિજોથી બનેલું હોય છે. તે અતિસૂક્ષ્મ સ્ફટિકમય કણ-સ્વરૂપે મળે છે. મૃદ્-ખનિજો આવશ્યકપણે જલયુક્ત ઍલ્યુમિનિયમ સિલિકેટ છે. અમુક મૃદ્-ખનિજોમાં આલ્કલી (કે આલ્કલાઇન)-મૃદ્ પણ મુખ્ય ઘટક તરીકે હોય છે. વળી, અમુક મૃદ્-ખનિજોમાં મૅગ્નેશિયમ કે લોહ કે બંને સંપૂર્ણપણે કે…
વધુ વાંચો >મૃદ્-ભાંડ
મૃદ્-ભાંડ : પુરાવશેષ તરીકે મહત્ત્વ ધરાવતાં માટીનાં વાસણો. તે અંત્યપાષાણયુગથી માંડીને હડપ્પીય તેમજ તામ્રપાષાણયુગીય આદ્ય ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિઓના ટિંબાઓમાંથી વિપુલ પ્રમાણમાં ઠીકરાં રૂપે કે ક્વચિત્ અખંડ રૂપે મળતાં રહ્યાં છે. સદીઓથી માટી નીચે દબાઈ રહેવા છતાં તે નાશ પામ્યાં નથી. આથી લિપિની ગેરહાજરીવાળી આદ્ય ઐતિહાસિક સંસ્કૃતિઓના અભ્યાસમાં તે પ્રથમદર્શી મહત્વના પુરાવા…
વધુ વાંચો >મેઇજી યુગ
મેઇજી યુગ : જાપાનમાં સમ્રાટ મુત્સુહિટોનો રાજ્યકાલ(1867–1912). મુત્સુહિટોનો જન્મ ક્યોટોમાં ઈ. સ. 1852માં થયો હતો. 1853માં અમેરિકન નૌકાદળના અધિકારી કૉમોડૉર મેથ્યુ પેરીએ પશ્ચિમના દેશો માટે જાપાનનાં દ્વાર ખોલ્યાં; એ પછી જાપાનમાં પશ્ચિમની અસર વધતી ગઈ હતી. ઈ. સ. 1867માં મુત્સુહિટો જાપાનનો સમ્રાટ બન્યો ત્યારે જાપાન એક નબળું અને અવ્યવસ્થિત રાજ્ય…
વધુ વાંચો >મેઇડન ઓવર
મેઇડન ઓવર : ક્રિકેટની મૅચમાં કોઈ ગોલંદાજ પોતાની છ કે આઠ દડાની ઓવરમાં બૅટ્સમૅનને એક પણ રન નોંધાવવાની તક ન આપે તે ઓવર, એક પણ વાઇડ, નો-બૉલ કે લેગ-બાયનો રન પણ ન આપે તેવી લાગલાગટ છ કે આઠ દડાની ઓવરને ‘મેઇડન ઓવર’ (કોરી ઓવર) કહેવામાં આવે છે. 1851માં ઑલ ઇંગ્લૅન્ડ…
વધુ વાંચો >મેકડાયાર્મિડ, એલન જી.
મેકડાયાર્મિડ, એલન જી. (જ. 14 એપ્રિલ 1927, માસ્ટરટન, ન્યૂઝીલૅન્ડ; અ. 7 ફેબ્રુઆરી 2007, પેન્સિલવેનિયા, યુ. એસ.) : રાસાયણિક રૂપાંતરણ દ્વારા ધાતુની માફક વિદ્યુતનું ઝડપથી સંવહન કરી શકે તેવા (સંશ્લેષિત ધાતુઓ તરીકે ઓળખાતા) પ્લાસ્ટિક બહુલકોની શોધ બદલ 2000ના વર્ષના રસાયણશાસ્ત્ર માટેના નોબેલ પુરસ્કારના સહવિજેતા. યુનિવર્સિટી ઑવ્ ન્યૂઝીલૅન્ડ-માંથી ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવ્યા બાદ…
વધુ વાંચો >મૅકડાયાર્મિડ, હ્યૂ
મૅકડાયાર્મિડ, હ્યૂ (જ. 10 જૂન 1892, લૅંગહોમ, ડમ્ફ્રીશાયર, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 9 સપ્ટેમ્બર 1978, એડિનબરો) : વીસમી સદીના પૂર્વાર્ધના અગ્રગણ્ય સ્કૉટિશ કવિ અને નવજાગૃતિકાળના આગેવાન વિચારક. તેમનું મૂળ નામ ક્રિસ્ટૉફર મરી ગ્રીવ. તેમના સમયના ચર્ચાસ્પદ ઉદ્દામવાદી વલણ ધરાવતા, સ્કૉટિશ અસ્મિતા અને રાષ્ટ્રવાદના પુરસ્કર્તા લેખક. પિતા ટપાલી. શિક્ષણ લૅંગહોમ અકાદમી અને યુનિવર્સિટી…
વધુ વાંચો >મૅકડાવેલ, એડ્વર્ડ
મૅકડાવેલ, એડ્વર્ડ (જ. 18 ડિસેમ્બર 1860, ન્યૂયૉર્ક સિટી; અ. 23 જાન્યુઆરી 1908, ન્યૂયૉર્કસિટી, ન્યૂયૉર્ક, યુ.એસ.) : અમેરિકન સંગીત-નિયોજક. અમેરિકાના સંગીતના ઇતિહાસમાં તે અનોખું સ્થાન ધરાવે છે. પ્રથમ કોટિના આ સંગીત-નિષ્ણાતને ઓગણીસમી સદીના અંતે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા મળી. અમેરિકન સંગીતવિશ્વમાં અગાઉ ક્યારેય જોવા નહિ મળેલાં ઉચ્ચ ધોરણો સ્થાપવામાં તે અગ્રેસર બન્યા. શિક્ષણની…
વધુ વાંચો >મૅકડિવિટ, જેમ્સ ઍલ્ટન
મૅકડિવિટ, જેમ્સ ઍલ્ટન (જ. 10 જૂન 1929, શિકાગો, અમેરિકા; અ. 13 ઑક્ટોબર 2022 ટક્સન, ઍરિઝોના, અમેરિકા) : અમેરિકાના અવકાશયાત્રી. અમેરિકાના હવાઈ દળમાં તે 1951માં જોડાયા; કોરિયામાં યુદ્ધવિષયક કામગીરી અંગે 150 જેટલાં ઉડ્ડયન કર્યાં; 1959માં મિશિગન યુનિવર્સિટીમાંથી તે ઇજનેરીના વિષયમાં સ્નાતક થયા. એડ્વર્ડ્ઝ એરફૉર્સ બેઝ, કૅલિફૉર્નિયા ખાતે તે પ્રાયોગિક ધોરણે ટેસ્ટ…
વધુ વાંચો >મૅકડૂગલ, વિલિયમ
મૅકડૂગલ, વિલિયમ (જ. 22 જૂન 1871, ચેડરટન, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 28 નવેમ્બર 1938, ડરહામ, નૉર્થ કૅરોલાઇના, યુ.એસ.) : બ્રિટનમાં જન્મેલા અમેરિકન મનોવિજ્ઞાની અને મનોવિજ્ઞાનના હેતુવાદી સંપ્રદાયના સ્થાપક. એમનો જન્મ લૅંકેશાયર પરગણામાં ઓલ્ડહામ પાસેના ચેડરટન ગામમાં એક રસાયણશાસ્ત્રીને ત્યાં થયો. નાનપણથી જ તેમણે પોતાની બુદ્ધિ અને જ્ઞાનપિપાસાનો પરિચય આપવા માંડ્યો. 15 વર્ષની…
વધુ વાંચો >મૅકડોનાલ્ડ, આર્થર બી. (McDonald, Arthur B.)
મૅકડોનાલ્ડ, આર્થર બી. (McDonald, Arthur B.) (જ. 29 ઑગસ્ટ 1943, સિડની, કૅનેડા) : ન્યૂટ્રીનો દોલનની શોધ કે જે દર્શાવે છે કે ન્યૂટ્રીનો દળ ધરાવે છે – આ શોધ માટે 2015નો ભૌતિકશાસ્ત્રમાં નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર વિજ્ઞાની. આ પુરસ્કાર આર્થર મૅકડોનાલ્ડ તથા તાકાકી કજિતાને સંયુક્તરીતે આપવામાં આવ્યો હતો. આર્થર મૅકડોનાલ્ડ કૅનેડિયન ખગોળશાસ્ત્રી…
વધુ વાંચો >મૅકડૉનલ, એ.
મૅકડૉનલ, એ. (જ. 7 માર્ચ 1844; અ. 9 જૂન 1925, લંડન) : દુષ્કાળ પડે ત્યારે કરવા જેવાં કાર્યો સૂચવવા માટે ઈ. સ. 1900માં ગવર્નર જનરલ લૉર્ડ કર્ઝને નીમેલા કમિશનના પ્રમુખ. ઈ. સ. 1898–99માં પડેલા ભયંકર દુષ્કાળ દરમિયાન તેમણે ઉત્તર પ્રદેશ(સંયુક્ત પ્રાંતો)માં સફળ કામગીરી કરી હતી. તેમના પ્રમુખપદ હેઠળ આ કમિશને…
વધુ વાંચો >મેકડૉનાલ્ડ ઑબ્ઝર્વેટરી, ટેક્સાસ
મેકડૉનાલ્ડ ઑબ્ઝર્વેટરી, ટેક્સાસ : ટેકસાસ યુનિવર્સિટી સાથે સંકળાયેલી વેધશાળા. આ વેધશાળા ટેક્સાસમાં ફૉર્ટ ડેવિસથી લગભગ 27 કિમી. અંતરે ડેવિસ માઉન્ટન્સમાં માઉન્ટ લૉક (Mount Locke) ઉપર આશરે 2,081 મીટરની ઊંચાઈએ આવેલી છે. આની સ્થાપના 1932માં થઈ હતી. તેના માટેની નાણાકીય જોગવાઈ ટેક્સાસના એક ધનિક બૅન્કર અને ખગોળશોખીન વિલિયમ જૉન્સન મેક્ડૉનાલ્ડ (William…
વધુ વાંચો >મેકડૉનાલ્ડ-રાઇટ, સ્ટૅન્ટન
મેકડૉનાલ્ડ-રાઇટ, સ્ટૅન્ટન (જ. 8 જુલાઈ 1890, ચાર્લોટસ્વિલે, વર્જિનિયા; અ. 22 ઑગસ્ટ 1973, લૉસ એન્જલસ, કેલિફૉર્નિયા, યુ.એસ.) : ‘એબ્સ્ટ્રૅક્શન’ ચિત્રશૈલીના એક સ્થાપક અમેરિકન કલાકાર. મૉર્ગન રસેલના સહયોગમાં તેઓ 1912માં ‘સિન્ક્રોનિઝમ’ના સહસ્થાપક બન્યા. 1900નાં પ્રારંભિક વર્ષોમાં પૅરિસમાંના અભ્યાસકાળ દરમિયાન તેઓ પ્રભાવવાદી (impressionist) કલાકારોની કૃતિઓથી તેમજ એ કલાવાદના અનુગામીઓ પૈકી પૉલ સેઝાં, જ્યૉર્જ…
વધુ વાંચો >મેકડૉનાલ્ડ, (જેમ્સ) રામસે
મેકડૉનાલ્ડ, (જેમ્સ) રામસે (જ. 12 ઑક્ટોબર 1866, લૉસીમાઉથ, સ્કૉટલૅન્ડ; અ. 9 નવેમ્બર 1937, દક્ષિણ અમેરિકાના દરિયાઈ પ્રવાસ દરમિયાન) : બ્રિટિશ રાજનીતિજ્ઞ અને વડાપ્રધાન. એક અનૌરસ સંતાન તરીકે તેમણે 12 વર્ષની વયે પ્રાથમિક શિક્ષણ પૂરું કર્યું અને તે જ શાળામાં વિદ્યાર્થીશિક્ષક (pupil teacher) તરીકે છ વર્ષ કામ કર્યું. 1885માં તેઓ કામની…
વધુ વાંચો >