ખંડ ૧૩
બક પર્લથી બોગોટા
બિગોનિયા
બિગોનિયા : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા બિગોનિયેસી કુળની એક માંસલ, કંદિલ (tuberosus) અથવા પ્રકંદી (rhizomatous) શોભન પ્રજાતિ. તે બહુવર્ષાયુ શાકીય કે ઉપક્ષુપ (undershrub) જાતિઓ છે; જે ઉષ્ણ અને ઉપોષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલી છે અને મુખ્યત્વે અમેરિકામાં થાય છે. વિશ્વભરમાં તેની 600 જેટલી જાતિઓ નોંધાયેલી છે. ભારતમાં તેની લગભગ 80 જેટલી…
વધુ વાંચો >બિગ્ઝ, રૉનાલ્ડ
બિગ્ઝ, રૉનાલ્ડ (જ. 1929) : નામચીન લૂંટારો–ગુનેગાર. ‘ધ ગ્રેટ ટ્રેન રૉબરી’ એ જગતભરમાં ચર્ચાયેલી સનસનાટીભરી લૂંટ લેખાઈ છે. આવી યુક્તિ અને સાહસપૂર્ણ યોજના બિગ્ઝની ગુંડા-ટોળકીએ ઘડી કાઢી હતી. લૂંટારા જે ખેતરમાં સંતાયા હતા ત્યાંથી મળેલી આંગળાંની છાપ પરથી પ્રથમ પાંચ લૂંટારા પકડાયા તેમાં બિગ્ઝનો પણ સમાવેશ થતો હતો. કાવતરું ઘડી…
વધુ વાંચો >બિગ્નોનિયા
બિગ્નોનિયા : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા બિગ્નોનિયેસી કુળની એક પ્રજાતિ. આ પ્રજાતિ સ્વરૂપની ર્દષ્ટિએ બે મુખ્ય પ્રકારની જાતિઓ ધરાવે છે : (1) વૃક્ષ અને (2) આરોહી. Bignonia megapotamica એ બગીચામાં અથવા રસ્તાની બેઉ બાજુએ રોપવામાં આવતી વૃક્ષજાતિ છે. આ વૃક્ષ મધ્યમ ઊંચાઈનું થાય છે. પર્ણો સાધારણ નાનાં, થોડાં લાંબાં ચળકતાં અને…
વધુ વાંચો >બિગ્નોનિયેસી
બિગ્નોનિયેસી : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલું એક કુળ. તે લગભગ 120 પ્રજાતિ અને 750 જાતિઓનું બનેલું છે અને મુખ્યત્વે ઉષ્ણ પ્રદેશોમાં વિતરણ પામેલું છે. તેની બહુ ઓછી જાતિઓ બંને ગોળાર્ધોના સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં થાય છે. ઉત્તરીય દક્ષિણ અમેરિકામાં તેની પ્રજાતિઓ વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. કેટલીક પ્રજાતિઓ ઉષ્ણકટિબંધીય આફ્રિકા અને માડાગાસ્કરમાં…
વધુ વાંચો >બિજનોર (બિજનૌર)
બિજનોર (બિજનૌર) : ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યના મધ્ય-ઉત્તર ભાગમાં આવેલો જિલ્લો અને તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. આ જિલ્લો 29° 02´થી 29° 57´ ઉ. અ. અને 77° 59´થી 78° 56´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 4,715 ચોકિમી. જેટલો ત્રિકોણાકાર વિસ્તાર આવરી લે છે. તેનો સમાવેશ બરેલી (રોહિલખંડ) વિભાગમાં કરવામાં આવેલો છે. તેની સમગ્ર પશ્ચિમ…
વધુ વાંચો >બિજાપુર (જિલ્લો)
બિજાપુર (સત્તાવાર વિજયાપુરા) : કર્ણાટક રાજ્યના 31 જિલ્લાઓમાંનો એક જિલ્લો. ભૌગોલિક સ્થાન : આ જિલ્લો 16° 82´ ઉ. અ. અને 75° 71´ પૂ. રે.ની આજુબાજુ આવેલો છે. જે કર્ણાટક રાજ્યના ઉત્તર ભાગમાં રહેલો છે. દક્ષિણ ભારતની કૃષ્ણા અને ભીમા નદીની વચ્ચે આ જિલ્લો આવેલો છે. જેની પૂર્વમાં ગુલબર્ગા અને યાદગીર જિલ્લા, દક્ષિણે રાયચુર…
વધુ વાંચો >બિજોરું
બિજોરું : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા રુટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Citrus medica Linn. (સં. बीजापुर, मातुलुंग, फलपूट; હિં. बीजोरा; મ. મહાળુંગ; બં. ટાવાલેબુ; અં. citron) છે. તે 2.0 મી.થી 3.0 મી. ઊંચું ક્ષુપ અથવા નાનું વૃક્ષ છે અને ભારતનું સ્થાનિક (indigenous) હોવાનું મનાય છે. લીંબુના વર્ગની આ વનસ્પતિના…
વધુ વાંચો >બિટુમિન
બિટુમિન : વિવિધ પ્રકારનાં ઘન કે અર્ધઘન હાઇડ્રોકાર્બન દ્રવ્યો માટે વપરાતું સામાન્ય નામ. જેમાં મુખ્યત્વે કાર્બન-હાઇડ્રોજન વધુ પ્રમાણમાં હોય અને ઑક્સિજન, નાઇટ્રોજન, ગંધક ઓછા પ્રમાણમાં હોય એવા ઘેરાથી કાળા રંગવાળા, ડામર જેવા, કુદરતી રીતે મળી આવતા, અચોક્કસ બંધારણવાળા ઘટ્ટ પ્રવાહીથી બરડ-ઘન સુધીની સ્થિતિ ધરાવતા કોઈ પણ હાઇડ્રોકાર્બન ખનિજ કે દ્રવ્યને…
વધુ વાંચો >બિટુમિનસ કોલસો
બિટુમિનસ કોલસો : કોલસાનો એક પ્રકાર. કોલસાની ઉત્પત્તિ દરમિયાન તૈયાર થતી એક કક્ષા. સામાન્ય રીતે કોલસાનું વર્ગીકરણ તેમાં રહેલા કાર્બનના પ્રમાણ પરથી કરવામાં આવે છે. આ મુજબ કોલસાને ચાર મુખ્ય પ્રકારોમાં વહેંચેલો છે : (1) એન્થ્રેસાઇટ, (2) બિટુમિનસ કોલસો, (3) નિમ્ન બિટુમિનસ કોલસો, (4) લિગ્નાઇટ અથવા કથ્થાઈ કોલસો. આ ચારે…
વધુ વાંચો >બિટોનાઇટ
બિટોનાઇટ (bytownite) : પ્લેજિયોક્લેઝ-ફેલ્સ્પાર સમૂહનું ખનિજ. રાસા. બં. : nNaAlSi3O8 સહિત mCaAl2Si2O8 જે સંજ્ઞાકીય સ્વરૂપે Ab30An70થી Ab10An90 સૂત્રથી રજૂ થાય છે. સ્ફ. વ. : ટ્રાયક્લિનિક. સ્ફ. સ્વ. : સ્ફટિકો મેજઆકાર, b-અક્ષમાં ચપટા; પ્રાપ્તિ વિરલ; મોટે ભાગે દળદાર-વિભાજનશીલ, દાણાદાર અથવા ઘનિષ્ઠ પણ મળે. યુગ્મસ્ફટિકો સામાન્ય રીતે મળે – યુગ્મતા કાર્લ્સબાડ, આલ્બાઇટ…
વધુ વાંચો >બક, પર્લ
બક, પર્લ (જ. 26 જૂન 1892, હિલ્સબરો, વેસ્ટ વર્જિનિયા; અ. 6 માર્ચ 1973, ડેન્બી, વર્મોન્ટ) : જગપ્રસિદ્ધ અમેરિકન નવલકથાકાર. તેમનાં માતાપિતા મિશનરી હોવાના કારણે તેમનો ઉછેર ચીન દેશમાં થયેલો. તેમણે ઉચ્ચતર શિક્ષણ અમેરિકામાં લીધું હતું. પરંતુ શિક્ષણકાર્ય નિમિત્તે તેઓ 1917માં ચીન પાછાં ફર્યાં. તેમનું લગ્ન જૉન બક સાથે થયું હતું,…
વધુ વાંચો >બકરાં
બકરાં આર્થિક ર્દષ્ટિએ એક અગત્યનું સસ્તન પ્રાણી. પાલતુ બકરાંનો સમાવેશ પશુધન(live stock)માં કરવામાં આવે છે. માનવી માટે તેનું દૂધ પૌષ્ટિક ખોરાકની ગરજ સારે છે, માંસાહારીઓ માટે તેનું માંસ સ્વાદિષ્ટ ગણાય છે, જ્યારે તેના વાળમાંથી પહેરવા માટેનાં ગરમ કપડાં, ઓઢવા માટેનાં કામળી, ધાબળા અને શાલ તેમજ ગાલીચાઓ જેવી ચીજો બનાવાય છે.…
વધુ વાંચો >બકસર
બકસર : બિહાર રાજ્યના પશ્ચિમ ભાગમાં વાયવ્ય છેડે આવેલો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 23° 35´ ઉ. અ. અને 83° 59´ પૂ. રે.ની આજુબાજુનો 1,633.60 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તેની ઉત્તરે અને વાયવ્ય તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો બલિયા જિલ્લો, પૂર્વ તરફ રાજ્યનો ભોજપુર જિલ્લો,…
વધુ વાંચો >બકા
બકા : બકા એટલે સ્થિતિ. ‘પરમાત્મામાં સ્થિતિ’ને ‘સૂફી બકા’ કહે છે. ‘પરમાત્મામાં વાસ કરવો’, ‘સર્વવ્યાપી સત્તા સાથે આત્માનું એકરૂપ થવું’ વગેરેનો ‘બકા’ શબ્દથી બોધ થાય છે. પાછળથી સૂફી જ એને ચરમ લક્ષ્ય માનવા લાગ્યા. સૂફીઓનું કહેવું છે કે ‘બકા’ એ ‘ફના’ પછીની સ્થિતિ છે. ફનાની અવસ્થામાં અહં માત્રનો નિરોધ થઈ…
વધુ વાંચો >બકાન લીમડો
બકાન લીમડો : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા મેલીએસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Melia azedarach Linn. (સં. पर्वत – निंब, महानिंब, रम्यक; હિં. बकाईन, द्रेक; બં. મહાનીમ, ઘોરા નીમ; મ. પેજી્ર; ગુ. બકાન લીમડો; અં. Persian Lilac, Bead tree) છે. તે 9.0થી 12.0 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું મધ્યમ કદનું પર્ણપાતી…
વધુ વાંચો >બકુલ
બકુલ : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સેપોટેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Mimusops elengi Linn. (સં. બં. बकुल; મ. બકુલી; હિં. मोलसरी; ગુ. બકુલ, બોરસલ્લી, વરશોલી; અં. Bullet wood) છે. તે ભારતીય દ્વીપકલ્પ અને આંદામાનના ટાપુઓમાં થતું નાનાથી માંડી મોટું 3 મી.થી 10 મી.ની ઊંચાઈ ધરાવતું સદાહરિત વૃક્ષ છે અને…
વધુ વાંચો >બકુલબનેર કવિતા
બકુલબનેર કવિતા (1976) : સ્વાતંત્ર્યોત્તર કાળના અસમિયા કવિ આનંદચન્દ્ર બરુવાનો કાવ્યસંગ્રહ. આ સંગ્રહ માટે એમને 1977માં કેન્દ્રીય સાહિત્ય અકાદમીનો વર્ષના શ્રેષ્ઠ અસમિયા પુસ્તકનો ઍવૉર્ડ મળ્યો હતો. વળી અસમિયા સાહિત્ય અકાદમી તરફથી પણ એમને પારિતોષિક અપાયું હતું. એમનાં કાવ્યો એટલાં બધાં લોકપ્રિય થયાં કે અસમિયા સાહિત્યમાં એ બકુલબનના કવિ તરીકે ઓળખાવા…
વધુ વાંચો >બકુલાદેવી
બકુલાદેવી (ઈ.સ. 1022–1064) : ગુજરાતના સોલંકી વંશના રાજા ભીમદેવ પહેલાની ઉપપત્ની. ‘બકુલા’નું પ્રાકૃત રૂપ ‘બઉલા’ છે, જે જૈન પ્રબંધોમાં પ્રયોજાયેલું. એ સમયની નાગરી લિપિમાં ब અને च લગભગ સરખા લખાતા, આથી હસ્તપ્રતોમાં ‘बउला’ હતું તેને બદલે કેટલાકે સરતચૂકથી ‘चउला’ વાંચ્યું; ને એના પરથી ગુજરાતી નવલકથાકારોએ એનું વળી ‘ચૌલાદેવી’ એવું ‘ઇદં…
વધુ વાંચો >બકુલેશ
બકુલેશ (જ. 11 ઑગસ્ટ 1910, કોઠારા, તા. અબડાસા, કચ્છ; અ. 5 નવેમ્બર 1957, મુંબઈ) : ગુજરાતી વાર્તાકાર અને પત્રકાર. મૂળ નામ ગજકંદ રામજી અર્જુન. શાળા સુધીનો અભ્યાસ. બાળપણથી ચિત્રકળામાં રસ. અભ્યાસકાળ દરમિયાન સાપ્તાહિક પત્રોમાં નોકરી તથા ફિલ્મી જાહેરાતનાં સુશોભનો કરી તેઓ પોતાનો નિર્વાહ કરતા. પત્રકારત્વથી દૂર રહેવાની પિતાની સલાહ અવગણીને…
વધુ વાંચો >બકોર પટેલ
બકોર પટેલ : ગુજરાતી બાળભોગ્ય કથાશ્રેણીનું જાણીતું પાત્ર. ‘બકોર પટેલ’ (ચોથો–પાંચમો દાયકો) એ બાલસાહિત્યકાર હરિપ્રસાદ મણિરાય વ્યાસ(25-5-1904 – 13-7-1980)કૃત ત્રીસ ભાગની કથાશ્રેણી છે અને બકોર પટેલ એ આ શ્રેણીનું મુખ્ય, બાળખ્યાત અને બાળપ્રિય એવું પાત્ર છે. ગુજરાતી બાલકથાસાહિત્યમાં હાસ્યરસનો પ્રવાહ વહેવડાવવામાં અને તેને સુઘટ્ટ બનાવવામાં જે કેટલાંક પાત્રોનો ફાળો છે,…
વધુ વાંચો >