મિહિર જોશી

પાતળું સ્તર (પડ) (thin film)

પાતળું સ્તર (પડ) (thin film) : કાચ, સિરામિક, અર્ધવાહક કે અન્ય યોગ્ય પદાર્થના આધાર (substrate) ઉપર નિર્વાત-બાષ્પીભવન (vacuum evaporation), કણક્ષેપન (sputtering) કે અન્ય પદ્ધતિ દ્વારા કોઈ યોગ્ય પદાર્થના અણુઓ કે પરમાણુઓનું સૂક્ષ્મ જાડાઈ ધરાવતું પડ. આ પાતળા સ્તરની જાડાઈ આણ્વિક અથવા પારમાણ્વિક ક્રમની હોય છે અને તે સામાન્ય રીતે ઍંગસ્ટ્રૉમ…

વધુ વાંચો >

પાસ્કલનો નિયમ (Pascal’s Law)

પાસ્કલનો નિયમ (Pascal’s Law) : ભૌતિકવિજ્ઞાનનો એક નિયમ, જે દર્શાવે છે કે કોઈ બંધ પાત્રમાં રહેલ પ્રવાહી (confined fluid) ઉપર બાહ્ય દબાણ લગાડવામાં આવે તો બધી દિશાઓમાં એકસમાન રીતે દબાણનું પ્રેષણ (transmit) થાય છે. આમ બંધ પાત્રમાં રહેલા પ્રવાહી ઉપર લગાડવામાં આવેલું બાહ્ય દબાણ એકસરખી તીવ્રતાથી પ્રવાહીમાં પ્રસારિત થાય છે…

વધુ વાંચો >

પુર:સરણ (precession)

પુર:સરણ (precession) : કોઈ પદાર્થ પોતાની ધરી ઉપર પરિભ્રમણ કે ઘૂર્ણી ગતિ (spin) કરતો હોય ત્યારે બાહ્ય રીતે તેના ઉપર બળયુગ્મ (બળ-આઘૂર્ણ, torque) લગાડતાં તેના પરિભ્રમણ-અક્ષમાં પ્રાપ્ત થતો કોણીય વેગ. આ પ્રકારની પુર:સરણીય ગતિ ભમરડામાં, જાયરૉસ્કોપ(gyroscope)માં, અવકાશીય પદાર્થોમાં, ઇલેક્ટ્રૉન જેવા વિદ્યુતભારિત કણોમાં જોવા મળે છે. આકૃતિ 1 પોતાની ધરી ઉપર…

વધુ વાંચો >

પેરિસ્કોપ

પેરિસ્કોપ : સામાન્ય રીતે નિરીક્ષણ કરનાર વ્યક્તિ(નિરીક્ષણકર્તા)ને તેના સ્થાનેથી કોઈ દૃશ્ય જોવા મળતું ન હોય અથવા દૃશ્ય જોવું જોખમી હોય ત્યારે ઉપયોગમાં લેવામાં આવતું પ્રકાશીય સાધન. આ એક એવું સાધન છે જેની મદદથી સ્થાનાંતરિત તેમજ માર્ગપરિવર્તિત નવી નિરીક્ષણ-અક્ષમાં દૃશ્ય નિહાળી શકાય છે. આ માટે તેમાં અરીસાઓ (mirrors) તેમજ ત્રિપાર્શ્વ કાચ(prisms)નો…

વધુ વાંચો >

ફ્રૅંક, ઇલિયા મિખાઇલોવિચ

ફ્રૅંક, ઇલિયા મિખાઇલોવિચ [જ. 23 ઑક્ટોબર 1908, લેનિનગ્રાડ (હવે પીટર્સબર્ગ); અ. 1990] : વિજ્ઞાનીઓ ચેરેનકૉફ તથા ઇગોર વાય. ટેમ્મની સાથે 1958નો ભૌતિકશાસ્ત્ર વિષયનો નોબેલ પુરસ્કાર સંયુક્ત સ્વરૂપે મેળવનાર રશિયન ભૌતિકશાસ્ત્રી. પિતાનું નામ મિખાઇલ લ્યુદવિગોવિચ અને માતાનું નામ ફોલિઝાવેતા મિખાઇલોવ્ના. મૉસ્કો યુનિવર્સિટીમાં શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું. ભૌતિકશાસ્ત્ર-ગણિતશાસ્ત્રમાં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી. 1930થી…

વધુ વાંચો >

ફ્રૅંક, જેમ્સ

ફ્રૅંક, જેમ્સ (જ. 26 ઑગસ્ટ 1882, હૅમ્બર્ગ, જર્મની; અ. 21 મે 1964, ગોટિંગન, જર્મની) : વિજ્ઞાની ગુસ્તાવ હર્ટ્ઝ સાથે 1925ની સાલના ભૌતિકશાસ્ત્રનો સંયુક્ત નોબેલ પુરસ્કાર મેળવનાર જર્મન ભૌતિકશાસ્ત્રી. પિતાનું નામ જેકબ અને માતાનું નામ રેબેકા. 1901–02 સુધી હાઇડલબર્ગની યુનિવર્સિટીમાં અભ્યાસ કર્યો અને 1906માં બર્લિન યુનિવર્સિટીમાંથી ભૌતિકશાસ્ત્રના વિષયમાં પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી.…

વધુ વાંચો >

બાયો-ગૅસ

બાયો-ગૅસ : કોઈ પણ જૈવભાર(biomass)નું અજારક પાચન (anaerobic digestion) થાય તે રીતે આથવણ કરતાં મળતો વાયુ. આ બાયો-ગૅસમાં સામાન્ય રીતે 50 %થી 70 % મીથેન, 30 %થી 40 % કાર્બન ડાયૉક્સાઇડ તથા થોડી માત્રામાં હાઇડ્રોજન, નાઇટ્રોજન અને હાઇડ્રોજન-સલ્ફાઇડ હોય છે. આ વાયુઓ દહનશીલ છે અને 26 મિલિયન-જૂલ પ્રતિ ઘનમીટર (MJ/m3)…

વધુ વાંચો >

બાયોટ અને સાવર્ટનો નિયમ

બાયોટ અને સાવર્ટનો નિયમ : કોઈ એક લાંબા – સુરેખ વાહક તારમાંથી વીજપ્રવાહ પસાર કરતાં, કોઈ એક નિરીક્ષણ-બિંદુએ તેના કારણે ઉત્પન્ન થતું ચુંબકીય ક્ષેત્ર વીજપ્રવાહના સપ્રમાણમાં (proportional) અને નિરીક્ષણ-બિંદુના વાહક તારથી અંતરના વર્ગના વ્યસ્ત પ્રમાણમાં હોવાનું દર્શાવતો નિયમ. 30 ઑક્ટોબર, 1820ના રોજ ફ્રેંચ વૈજ્ઞાનિકો ઝ્યાં બૅપ્ટિસ્ટ બીઓ (Jean Baptiste Biot)…

વધુ વાંચો >

બાર્કહાઉસન, હાઇનરિક અને બાર્કહાઉસ અસર

બાર્કહાઉસન, હાઇનરિક અને બાર્કહાઉસ અસર (જ. 2 ડિસેમ્બર 1881, ડ્રેસ્ડન, જર્મની; અ. 20 ફેબ્રુઆરી 1956, ડ્રેસ્ડન, જર્મની) : ચુંબકત્વક્ષેત્રે મહાન સંશોધન કરનાર જર્મન ભૌતિકશાસ્ત્રી. મ્યુનિકની ઇજનેરી શાળામાં વિદ્યાર્થી તરીકે જોડાયા અને પછી ભૌતિકશાસ્ત્રના અભ્યાસ માટે મ્યુનિક, બર્લિન તથા ગોટિન્ગન યુનિવર્સિટીઓમાં ગયા. 1907માં પીએચ.ડી થયા. ત્યારબાદ તુરત જ સીમેન્સ પ્રયોગશાળામાં સંશોધન-વૈજ્ઞાનિક…

વધુ વાંચો >

બિનિંગ, જેર્ડ

બિનિંગ, જેર્ડ (જ. 20 જુલાઈ 1947, ફ્રૅંકફર્ટ, જર્મની) : સ્વિસ ભૌતિકશાસ્ત્રી. હાઇનરિક રોહરની સાથે 1986નો ભૌતિકશાસ્ત્રનો નોબેલ પુરસ્કાર સંયુક્ત રીતે મેળવનાર જર્મન ભૌતિકશાસ્ત્રી. બાળપણ ફ્રૅંકફર્ટમાં વીત્યું. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધની સમાપ્તિ પછી ધરાશાયી થયેલી ઇમારતો અને હાડમારીઓથી ઘેરાયેલ પ્રજા વચ્ચે તેઓ રહ્યા હતા. બાળપણમાં સંગીત શીખ્યા. માતાએ તેમને શાસ્ત્રીય સંગીત શીખવા પ્રેરણા…

વધુ વાંચો >