જ. પો. ત્રિવેદી
અદ્ભુત કાર્બ-સંયોજનો
અદ્ભુત કાર્બ-સંયોજનો (fascinating organic compounds) : વિવિધ પ્રકારના અટપટા આકાર અણુબંધારણ ધરાવતાં કાર્બનિક સંયોજનો. નીચે દર્શાવેલ કેટલાક અણુઓનાં બંધારણ જોતાં જ તેની અદભુતતા સ્પષ્ટ સમજાશે. ડીવાર બેન્ઝિનનો આકાર ઉઘાડેલ પુસ્તક જેવો, પ્રિઝમેનનો પ્રિઝમ (ત્રિપાર્શ્વ) જેવો, ક્યૂબેનનો ઘન જેવો, ફેરોસીનનો સૅન્ડવિચ જેવો, બાસ્કેટીનનો બાસ્કેટ જેવો અને ઍડેમેન્ટેનનો આકાર પાંજરા જેવો છે,…
વધુ વાંચો >અમેરિકા
અમેરિકા પશ્ચિમ ગોળાર્ધનો વિશાળ ભૂમિસમૂહ. તે ઉત્તર અમેરિકા, મધ્ય અમેરિકા અને દક્ષિણ અમેરિકાથી બનેલો છે. ભૌગોલિક સ્થાન : 750 ઉ. અ.થી 550 દ. અ. તે ઉત્તરે આર્કિટક સમુદ્રથી દક્ષિણે ઍન્ટાર્કિટકા ખંડ સુધી વિસ્તરેલો છે. (કુલ વિસ્તાર : 4,20,00,000 ચોકિમી.) અમેરિકી ભૂમિસમૂહ પૃથ્વીના પટ પર ઉત્તરદક્ષિણ લાંબામાં લાંબો ભૂમિભાગ રચે છે.…
વધુ વાંચો >અલ્ટ્રાવાયોલેટ (પારજાંબલી) વર્ણપટ
અલ્ટ્રાવાયોલેટ (પારજાંબલી) વર્ણપટ : પદાર્થના અણુઓએ વિવિધ તરંગ-લંબાઈએ શોષેલા અલ્ટ્રાવાયોલેટ વિકિરણની માત્રાની નોંધ. આ જ રીતે દૃશ્ય અવશોષણ વર્ણપટ(visible absorption specturm)માં દૃશ્ય વિકિરણની વિવિધ તરંગ-લંબાઈનો (400થી 800 nm) ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. અલ્ટ્રાવાયોલેટ અને દૃશ્ય વર્ણપટની નોંધ આકૃતિ 1માં આપવામાં આવેલી છે : અણુઓ સાથે વિદ્યુતચુંબકીય વિકિરણની આંતરપ્રક્રિયા (interaction) પર…
વધુ વાંચો >અંત:સ્રાવો (રસાયણવિજ્ઞાન)
અંત:સ્રાવો (રસાયણવિજ્ઞાન) : અંત:સ્રાવી ગ્રંથિઓ દ્વારા અતિસૂક્ષ્મ માત્રામાં સ્રવતાં કાર્બનિક સંયોજનો. આવાં સંયોજનોનું કાર્ય મગજમાં રહેલા એક વિશિષ્ટ કેન્દ્ર અધશ્ચેતક (hypothalamus) દ્વારા થાય છે. અંત:સ્રાવોનું રાસાયણિક વર્ગીકરણ મુખ્યત્વે તેમની પ્રકૃતિ મુજબ કરવામાં આવે છે. 1. 30,000થી ઓછા અણુભારવાળાં પ્રોટીનો; દા. ત., ઇન્સ્યુલિન. 2. નાનાં પૉલિપૅપ્ટાઇડો; દા. ત., પ્રતિ-મૂત્રલ (anti-diuretic) અંત:સ્રાવ.…
વધુ વાંચો >આલ્કાઇલેટિંગ કારકો
આલ્કાઇલેટિંગ કારકો (Alkylating Agents) : પ્રબળ ક્રિયાશક્તિ ધરાવતા હાઇડ્રોજનના વિસ્થાપન દ્વારા આલ્કાઇલ સમૂહ (દા.ત., R-CH2-CH2+) પ્રસ્થાપિત કરી શકતાં કેટલાંક કાર્બનિક સંયોજનો. સૂક્ષ્મ જીવોમાં આલ્કાઇલેશન દ્વારા વિકૃતિ માટે આવાં કારકો જવાબદાર હોય છે. કેટલાયે કોષીય પદાર્થો આવી પ્રક્રિયા કરી શકતા હોવા છતાં, ડી. એન. એ.નું આલ્કાઇલેશન એક નિર્ણાયક કોષિકા વિષ ક્રિયાવિધિ…
વધુ વાંચો >ઇન્ટરફેરૉન
ઇન્ટરફેરૉન (interferon) : વિષાણુઓ સામે રક્ષણ આપવા માટે માનવી અને સસ્તન પ્રાણીઓના શરીરમાં તાત્કાલિક ઉત્પન્ન થતાં પ્રોટીનો. પ્રતિવિષાણુ(antiviral) પરિસ્થિતિના નિર્માણ માટે ઇન્ટરફેરૉન ત્રણ ઉત્સેચકોની ઑલિગોન્યુક્લિયોટાઇડ સિન્થેટેઝ (oligonucleotide synthetase), એન્ડોન્યૂક્લિયોઝ (endonuclease), અને કિનેઝ(Kinase)ની મદદ લે છે. જ્યાં સુધી સંવેદનશીલ કોષને વિષાણુનો ચેપ ન લાગે ત્યાં સુધી આ ઉત્સેચકો સુષુપ્ત રહે છે.…
વધુ વાંચો >ઇન્ફ્રારેડ વર્ણપટ
ઇન્ફ્રારેડ વર્ણપટ (infrared – IR, Spectrum) : પદાર્થના અણુઓ દ્વારા વિવિધ તરંગલંબાઈ ઉપર શોષાતા ઇન્ફ્રારેડ વિકિરણની માત્રાની નોંધ. અણુઓના પરમાણુઓને વજનહીન ગોળા તરીકે અને બંધ(bond)ને સ્પ્રિંગ તરીકે સ્વીકારીએ તો વિવિધ પ્રકારનાં આંદોલનો કરી શકે તેવી રચના ઉદભવે છે. તનીય (stretching) પ્રકારનાં આંદોલનોમાં પરમાણુઓનું સ્થાન મૂળ બંધન-અક્ષમાં રહે છે, જ્યારે નમનીય…
વધુ વાંચો >ઍટ્રોપિન
ઍટ્રોપિન (atropine) : Solanaceae વર્ગની Atropa belladona L. તથા ધંતુરા (Datura metel L.) જેવી વનસ્પતિમાં મળતો ઝેરી, રંગવિહીન, સ્ફટિકમય આલ્કેલૉઇડ. ગ. બિં. 114o-116o સે. સૂત્ર C17H23NO3. સાથે જ મળતા (-) – હાયોસાયમીનના રેસેમાઇઝેનથી પણ બનાવી શકાય. પ્રથમ વાર વિલસ્ટાટરે સંશ્લેષણ કર્યું (1901). રોબર્ટ રોબિન્સને 1971માં જીવ-સંશ્લેષણ (biosynthesis) માર્ગને મળતી રીતે…
વધુ વાંચો >એમાઇડ સંયોજનો
એમાઇડ સંયોજનો (amides) : એમોનિયા કે એમાઇનના એક કે વધુ હાઇડ્રોજનનું RCO અથવા RSO2 જેવા એસાઇલ સમૂહો વડે વિસ્થાપન કરવાથી મળતાં કાર્બનિક સંયોજનો. તે પ્રાથમિક RCONH2, દ્વિતીયક (RCO)2NH કે તૃતીયક પ્રકારનો હોઈ શકે. દ્વિતીયક એમાઇડ ઇમાઇડ તરીકે ઓળખાય છે. તૃતીયક એમાઇડ જાણીતાં નથી. એમાઇડ (1) અનુરૂપ ઍસિડના એમોનિયમ ક્ષારને ગરમ…
વધુ વાંચો >ઍરોમેટિક લાક્ષણિકતા
ઍરોમેટિક લાક્ષણિકતા (Aromaticity) : કાર્બનિક અણુઓમાં સ્થાયી ઇલેક્ટ્રૉન કવચ સંરચના. સમતલીય એકચક્રીય કાર્બનિક અણુઓના અભ્યાસ દ્વારા હ્યુકલે (Huckel) સૂચવ્યું કે જે સમતલીય ચક્રીય રચનાઓ (4n + 2) π-ઇલેક્ટ્રૉન (n = 0, 1, 2, 3, …….) ધરાવતી હોય તથા બેન્ઝિન માફક ઇલેક્ટ્રૉનના પૂર્ણ કક્ષકો (closed shell) ધરાવતી હોય તેમનામાં નોંધપાત્ર સંસ્પંદન/વિસ્થાનીકરણ…
વધુ વાંચો >