ચંદ્રકુમાર કાંતિલાલ શાહ
અળશી
અળશી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા લાઇનેસી કુળની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ. Linum usitatissimum Linn. (સં. अतसी; હિં. अलसी; બં. મસિના, તિસી; મ. અળશી, જ્વસ; અં. Linseed) છે. અળશીના છોડવાઓ 3૦થી 6૦ સેમી. ઊંચા, ઊભા, નાજુક રુવાંટી વગરના અને ક્વચિત જ શાખાઓ ધરાવે છે. અદંડી, સાદાં પર્ણો, એકાંતરિત, પીળાં, કક્ષીય, એકાકી…
વધુ વાંચો >આકારજનન
આકારજનન (Morphogenesis) વનસ્પતિ તથા પ્રાણીઓમાં કોષપેશી અને અંગોના વિકસન તેમજ વિન્યાસ દ્વારા થતું આકારનું સર્જન. સજીવોના આકાર તથા તેની આંતરિક રચના સુંદર અને રુચિકર હોય છે. છેક પ્લેટોના સમયથી પદાર્થ અને તેની આકૃતિ વચ્ચેના સંબંધની ચર્ચા થતી આવી છે. ચૈતન્ય સ્વરૂપમાં સહજ અંતર્હિત હોય છે. વનસ્પતિસૃષ્ટિમાં રૂપનું અપાર વૈવિધ્ય જોવા…
વધુ વાંચો >આદું
આદું : એકદળી વર્ગમાં આવેલા કુળ સાઇટેમિનેસી અને ઉપકુળ ઝિન્જિબરેસીની એક સંવર્ધિત (cultivated) તેજાનાની વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Zingiber officinale Roscoe (સં. आर्द्रक; હિં. अदरक; અં. જિંજર; ગુ. આદું) છે. આદુંનું લૅટિન નામ એક સંસ્કૃત નામ ‘શૃંગવેર’ ઉપરથી પડ્યું હોય તેમ મનાય છે. ડાંગનાં જંગલોમાં મળતી જાતિ જંગલી આદું Zingiber…
વધુ વાંચો >આમલી
આમલી : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના ઉપકુળ સીઝાલ્પિનીઑઇડીની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Tamarindusindica Linn. (સં. ચિંચા; હિં. ઈમલી, અંબલી; બં. આમરૂલ, તેંતુલ; મ. ચિંચ; ગુ. આમલી; તે. ચિંતાચેટુ; ત. પુલિયામારં, પુલિ; મલ. આમલં, ચિંચા; અં. ટૅમેરિંડ ટ્રી) છે. કાકચિયા, ચીલાર, શંખેશ્વર, ગુલમહોર, રામબાવળ, ગરમાળો, કાસુંદરો, કુંવાડિયો, અશોક અને…
વધુ વાંચો >આમળાં
આમળાં : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા યુફોરબિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Emblicaofficinalis Gaertn. syn. Phyllanthus emblica Linn. (સં. આદિફલ, ધાત્રી, આમલકા; હિં. આમલા, આમરા; બં. આમલકા; મ. આંવળે; ક. નલ્લામારા; તે. ઉસરકાય; ત. નલ્લામાર; મલ. આમલકં નેલ્લી; અં. એમ્બલિક મિરોબેલન) છે. આમળાં કુળનાં સહસભ્યોમાં વિવિધ પ્રકારના થોર, એકલકંટો, ભોમ,…
વધુ વાંચો >આવળ
આવળ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના સિઝાલ્પિનિઑઇડી ઉપકુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Cassia auriculata, Linn. (સં. અર્બૂર, શરત્પુષ્પ, આવર્તકી; હિં. તરવલ, ખખસા, રગ; મ. તરવડ; ક. હોન્નવરી, હોન્નરિકે; ત. નાંધેડૂ; તા. અવારાઈ; અં. ટેનર્સ કેશિયા) છે. ગુજરાતમાં Cassia પ્રજાતિની વીસ જેટલી જુદી જુદી જાતિઓ જોવા મળે છે. તેમાં…
વધુ વાંચો >આશોતરો (આસુંદરો)
આશોતરો (આસુંદરો) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ફેબેસી કુળના સિઝાલ્પિનિયૉઇડી ઉપકુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Bauhinia racemosa Lam. (સં. અશ્મન્તક, શ્વેતકંચન; બં. બનરાજ; હિં. ઝિંજેરી, કચનાલ; મલ. કોટાપુલી; મ. આપ્ટા) છે. દેવકંચન અને કંચનાર તેની સહજાતિઓ છે. કાંચકા, ચીલાર, ગલતોરો, લીબીદીબી, ગુલમહોર, ગરમાળો, કાસુંદરો, અશોક અને આમલી તેની જાણીતી સહપ્રજાતિઓ…
વધુ વાંચો >ઇક્વિસિટેલ્સ
ઇક્વિસિટેલ્સ : ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓના સ્ફિનોપ્સિડા વર્ગનું એક ગોત્ર. આ ગોત્રમાં ત્રણ કુળ સમાવવામાં આવ્યાં છે : (1) ઍસ્ટરોકૅલેમાઇટેસી, (2) કૅલેમાઇટેસી અને (3) ઇક્વિસિટેસી. ઍસ્ટરોકૅલેમાઇટેસી અને કૅલેમાઇટેસીને કેટલીક વાર અલગ ગોત્ર કૅલેમાઇટેલ્સમાં મૂકવામાં આવે છે; પરંતુ આ બંને કુળ ઇક્વિસિટેસી સાથે અંત:સ્થ રચનાશાસ્ત્ર (anatomy) અને બાહ્યાકારવિદ્યા-(morphology)ની ર્દષ્ટિએ એટલી ગાઢ રીતે સંકળાયેલાં…
વધુ વાંચો >ઇન્દ્રવરણાં (ઇન્દ્રવારણાં)
ઇન્દ્રવરણાં (ઇન્દ્રવારણાં) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કુકરબિટેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Citrullus colocynthis (Linn.) Schrad syn. C. vulgaris Schrad. (સં. ઇન્દ્રવારુણી, ચિત્રફલ, મહેન્દ્રવારુણી, એંદ્રી; હિં. લઘુ ઇન્દ્રાયણ, લઘુ ફરફેંદુ; મ. લઘુ ઇન્દ્રાવણું; ગુ. ઇન્દ્રવારણું, કડવી કોઠીંબી; બં. રાખાલશશા, રાખાલતાડુ; ક. હામેકકે; તે. એતિપુચ્છા; તા. પેયકામટ્ટી ટુમટ્ટી; અં. બીટર-ઍપલ,…
વધુ વાંચો >