૩.૩૨
ઔચિત્યવિચારચર્ચાથી ઔદ્યોગિક પ્રક્રિયા નિયંત્રણ
ઔચિત્યવિચારચર્ચા
ઔચિત્યવિચારચર્ચા : ક્ષેમેન્દ્ર (અગિયારમી શતાબ્દી) દ્વારા વિરચિત કાવ્યસમીક્ષાને લગતો મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથ. તેમાં કાવ્યના આત્મારૂપ રસની ચર્વણામાં સહાયક બનતા ‘ઔચિત્ય’નો વિચાર કરાયો છે. ગુણ, અલંકાર આદિના ઉચિત સન્નિવેશને લીધે રસચર્વણામાં ચમત્કૃતિ લાવનાર રસના જીવિતભૂત તત્વને ક્ષેમેન્દ્રે ઔચિત્ય કહ્યું છે. પદ, વાક્ય, પ્રબન્ધાર્થ, ગુણ, અલંકાર, રસ, ક્રિયા, લિંગ, વચન, ઉપસર્ગ, કાલ, દેશ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક આંકડાશાસ્ત્ર (Industrial statistics)
ઔદ્યોગિક આંકડાશાસ્ત્ર (Industrial statistics) મોટા પાયા પર વસ્તુઓના ઉત્પાદન, સંગ્રહ અને વેચાણ વખતે ગુણવત્તાની જાળવણી અને સુધારણા માટે આંકડાશાસ્ત્રીય પદ્ધતિઓના વિકાસને પરિણામે અસ્તિત્વમાં આવેલી આંકડાશાસ્ત્રની એક નવી શાખા. સી. એન. ફ્રેઝીએ ગુણવત્તા-નિયંત્રણ (quality control) માટે આંકડાશાસ્ત્રીય પદ્ધતિઓના ઉપયોગનું 1916માં સમર્થન કર્યું. અલબત્ત, આધુનિક આંકડાશાસ્ત્રીય ગુણવત્તા નિયંત્રણનો વિકાસ અમેરિકાની બેલ ટેલિફોન…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ઇજનેરી
ઔદ્યોગિક ઇજનેરી માનવશક્તિ, નાણું, સાધનો, માલસામાન અને યંત્રોની સંકલિત પ્રણાલીઓની યોજના, સુધારણા અને અમલીકરણ સાથે સંબંધિત વિશિષ્ટ ઔદ્યોગિક પ્રવૃત્તિ. વિશાળ ગ્રાહકવર્ગને પોસાતી કિંમતે મળે તે રીતે સુંદર ડિઝાઇનવાળી ઉપયોગી વસ્તુઓનું મોટા જથ્થામાં ઉત્પાદન કરવું તે આધુનિક ઉદ્યોગનું ધ્યેય અને ઘણે અંશે તેની સિદ્ધિ પણ બનેલ છે. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનું એ પરિણામ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક કાર્બન
ઔદ્યોગિક કાર્બન : ઉદ્યોગમાં વપરાતા કાર્બનનાં વિવિધ અપરરૂપો (allotropes). કાજળ (મેશ, lampblack), કાર્બન બ્લૅક, સક્રિયત (activated) કાર્બન વગેરે કાર્બનનાં અસ્ફટિકમય સ્વરૂપો છે. ગ્રૅફાઇટ અને હીરો સ્ફટિકમય અપરૂપનાં બે ભિન્ન સ્વરૂપો છે. રાસાયણિક રીતે કાર્બન નિષ્ક્રિય છે અને સામાન્ય દબાણે પીગળતો નથી. કેટલાક ઔદ્યોગિક ઉપયોગો કાર્બનની નિષ્ક્રિયતા ઉપર આધારિત છે. અસ્ફટિકમય…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ
ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ : ખેતી અને હસ્તઉદ્યોગો પર આધારિત અર્થતંત્રનું યંત્રો અને યાંત્રિક શક્તિ દ્વારા ચાલતા ઔદ્યોગિક અર્થતંત્રમાં રૂપાંતર. એ પ્રક્રિયાનો પ્રારંભ 18મી સદીમાં સર્વપ્રથમ ઇંગ્લૅન્ડમાં થયો. ત્યાંથી તે ક્રાંતિ દુનિયાના અન્ય દેશોમાં પ્રસરી. આ શબ્દપ્રયોગ પ્રથમ વખત ફ્રાંસના કેટલાક લેખકોએ કરેલો, પરંતુ તેને ઇંગ્લૅન્ડના ઇતિહાસકાર આર્નોલ્ડ ટૉયન્બીએ ચલણી અને લોકપ્રિય…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ગતિશીલતા
ઔદ્યોગિક ગતિશીલતા : બદલાતા સંજોગોમાં ઉદ્યોગોનું સ્થાનિકીકરણ (localisation), ઉત્પાદનપદ્ધતિ તથા વસ્તુના સ્વરૂપ અને તરેહમાં ફેરફાર કરવાની ઔદ્યોગિક માળખાની ક્ષમતા. ઉદ્યોગ સ્થાપવામાં આવતો હોય ત્યારે તે અંગે લેવાતા નિર્ણયો અને અખત્યાર થતી નીતિ પ્રવર્તમાન સંજોગોને અધીન હોય છે; પરંતુ ગતિશીલ અર્થતંત્રમાં સંજોગો સ્થિર કે અપરિવર્તનશીલ હોતા નથી; સમય પસાર થતાં તે…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ધિરાણ
ઔદ્યોગિક ધિરાણ : ઔદ્યોગિક એકમોની વિભિન્ન પ્રકારની મૂડીવિષયક જરૂરિયાતો સંતોષતી વ્યવસ્થા. વસ્તુઓના ઉત્પાદન માટે જમીન, મકાન અને યંત્રો જેવાં વાસ્તવિક સાધનોની જરૂર પડે છે. તેની ખરીદી માટે ઔદ્યોગિક એકમો પાસે પૂરતા પ્રમાણમાં નાણાં હોય એ જરૂરી છે. આ એકમો સમક્ષ નાણાપ્રાપ્તિના બે માર્ગો છે : આંતરિક માર્ગો – એમાં ઘસારાભંડોળ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક નાણાનિગમ (ભારતીય) (IFCI)
ઔદ્યોગિક નાણાનિગમ (ભારતીય) (IFCI) : ભારતમાં ખાનગી ક્ષેત્રની કંપનીઓ તથા સહકારી મંડળીઓની નાણાકીય જરૂરિયાતો પૂરી પાડવાના હેતુથી ઊભી કરવામાં આવેલી વિશિષ્ટ સંસ્થા. સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ પછી ભારતમાં ઔદ્યોગિક વિકાસને વેગ આપવાના હેતુથી પ્રેરાઈને જુલાઈ, 1948માં સ્થાપવામાં આવેલું આ નિગમ દેશની સૌપ્રથમ અસ્તિત્વમાં આવેલી સરકારપ્રેરિત નાણાસંસ્થા છે. તેની અધિકૃત મૂડી રૂ. 10 કરોડ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક નીતિ (ભારતમાં)
ઔદ્યોગિક નીતિ (ભારતમાં) : કોઈ એક ચોક્કસ સમયના ગાળા દરમિયાન ઔદ્યોગિક વિકાસના હેતુ પાર પાડવા માટે સરકાર દ્વારા અપનાવાતી નીતિ. આ ર્દષ્ટિએ જોતાં બ્રિટિશ અમલ દરમિયાન ઔદ્યોગિક નીતિનો અભાવ જોવા મળે છે. તે સમયની આર્થિક વિચારસરણીને પ્રભાવિત કરનારા શિષ્ટ અર્થશાસ્ત્રીઓ મુક્ત વ્યાપારવાદના હિમાયતી હતા, પરંતુ જર્મન અર્થશાસ્ત્રી ફ્રેડરિક લીસ્ટે ‘બાળઉદ્યોગો’(infant…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક પરિયોજના મૂલ્યાંકન
ઔદ્યોગિક પરિયોજના મૂલ્યાંકન : નવા ઔદ્યોગિક સાહસ અથવા તો કોઈ ઔદ્યોગિક એકમના વસ્તુ-મિશ્રમાં એક નવી વસ્તુનો ઉમેરો કરતી પરિયોજનાનું મૂલ્યાંકન. ખાનગી ક્ષેત્રે શરૂ કરાતી આવી પરિયોજનાઓ નફાલક્ષી (અથવા નફા સાથે થોડી સામાજિક જવાબદારીલક્ષી) હોય છે તો જાહેર ક્ષેત્રની ઔદ્યોગિક પરિયોજનાઓ સામાજિક વળતરનો દર મળે તેવી સામાજિક ઉપયોગિતાને લક્ષતી હોય છે.…
વધુ વાંચો >ઔચિત્યવિચારચર્ચા
ઔચિત્યવિચારચર્ચા : ક્ષેમેન્દ્ર (અગિયારમી શતાબ્દી) દ્વારા વિરચિત કાવ્યસમીક્ષાને લગતો મહત્વપૂર્ણ ગ્રંથ. તેમાં કાવ્યના આત્મારૂપ રસની ચર્વણામાં સહાયક બનતા ‘ઔચિત્ય’નો વિચાર કરાયો છે. ગુણ, અલંકાર આદિના ઉચિત સન્નિવેશને લીધે રસચર્વણામાં ચમત્કૃતિ લાવનાર રસના જીવિતભૂત તત્વને ક્ષેમેન્દ્રે ઔચિત્ય કહ્યું છે. પદ, વાક્ય, પ્રબન્ધાર્થ, ગુણ, અલંકાર, રસ, ક્રિયા, લિંગ, વચન, ઉપસર્ગ, કાલ, દેશ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક આંકડાશાસ્ત્ર (Industrial statistics)
ઔદ્યોગિક આંકડાશાસ્ત્ર (Industrial statistics) મોટા પાયા પર વસ્તુઓના ઉત્પાદન, સંગ્રહ અને વેચાણ વખતે ગુણવત્તાની જાળવણી અને સુધારણા માટે આંકડાશાસ્ત્રીય પદ્ધતિઓના વિકાસને પરિણામે અસ્તિત્વમાં આવેલી આંકડાશાસ્ત્રની એક નવી શાખા. સી. એન. ફ્રેઝીએ ગુણવત્તા-નિયંત્રણ (quality control) માટે આંકડાશાસ્ત્રીય પદ્ધતિઓના ઉપયોગનું 1916માં સમર્થન કર્યું. અલબત્ત, આધુનિક આંકડાશાસ્ત્રીય ગુણવત્તા નિયંત્રણનો વિકાસ અમેરિકાની બેલ ટેલિફોન…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ઇજનેરી
ઔદ્યોગિક ઇજનેરી માનવશક્તિ, નાણું, સાધનો, માલસામાન અને યંત્રોની સંકલિત પ્રણાલીઓની યોજના, સુધારણા અને અમલીકરણ સાથે સંબંધિત વિશિષ્ટ ઔદ્યોગિક પ્રવૃત્તિ. વિશાળ ગ્રાહકવર્ગને પોસાતી કિંમતે મળે તે રીતે સુંદર ડિઝાઇનવાળી ઉપયોગી વસ્તુઓનું મોટા જથ્થામાં ઉત્પાદન કરવું તે આધુનિક ઉદ્યોગનું ધ્યેય અને ઘણે અંશે તેની સિદ્ધિ પણ બનેલ છે. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનું એ પરિણામ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક કાર્બન
ઔદ્યોગિક કાર્બન : ઉદ્યોગમાં વપરાતા કાર્બનનાં વિવિધ અપરરૂપો (allotropes). કાજળ (મેશ, lampblack), કાર્બન બ્લૅક, સક્રિયત (activated) કાર્બન વગેરે કાર્બનનાં અસ્ફટિકમય સ્વરૂપો છે. ગ્રૅફાઇટ અને હીરો સ્ફટિકમય અપરૂપનાં બે ભિન્ન સ્વરૂપો છે. રાસાયણિક રીતે કાર્બન નિષ્ક્રિય છે અને સામાન્ય દબાણે પીગળતો નથી. કેટલાક ઔદ્યોગિક ઉપયોગો કાર્બનની નિષ્ક્રિયતા ઉપર આધારિત છે. અસ્ફટિકમય…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ
ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ : ખેતી અને હસ્તઉદ્યોગો પર આધારિત અર્થતંત્રનું યંત્રો અને યાંત્રિક શક્તિ દ્વારા ચાલતા ઔદ્યોગિક અર્થતંત્રમાં રૂપાંતર. એ પ્રક્રિયાનો પ્રારંભ 18મી સદીમાં સર્વપ્રથમ ઇંગ્લૅન્ડમાં થયો. ત્યાંથી તે ક્રાંતિ દુનિયાના અન્ય દેશોમાં પ્રસરી. આ શબ્દપ્રયોગ પ્રથમ વખત ફ્રાંસના કેટલાક લેખકોએ કરેલો, પરંતુ તેને ઇંગ્લૅન્ડના ઇતિહાસકાર આર્નોલ્ડ ટૉયન્બીએ ચલણી અને લોકપ્રિય…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ગતિશીલતા
ઔદ્યોગિક ગતિશીલતા : બદલાતા સંજોગોમાં ઉદ્યોગોનું સ્થાનિકીકરણ (localisation), ઉત્પાદનપદ્ધતિ તથા વસ્તુના સ્વરૂપ અને તરેહમાં ફેરફાર કરવાની ઔદ્યોગિક માળખાની ક્ષમતા. ઉદ્યોગ સ્થાપવામાં આવતો હોય ત્યારે તે અંગે લેવાતા નિર્ણયો અને અખત્યાર થતી નીતિ પ્રવર્તમાન સંજોગોને અધીન હોય છે; પરંતુ ગતિશીલ અર્થતંત્રમાં સંજોગો સ્થિર કે અપરિવર્તનશીલ હોતા નથી; સમય પસાર થતાં તે…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક ધિરાણ
ઔદ્યોગિક ધિરાણ : ઔદ્યોગિક એકમોની વિભિન્ન પ્રકારની મૂડીવિષયક જરૂરિયાતો સંતોષતી વ્યવસ્થા. વસ્તુઓના ઉત્પાદન માટે જમીન, મકાન અને યંત્રો જેવાં વાસ્તવિક સાધનોની જરૂર પડે છે. તેની ખરીદી માટે ઔદ્યોગિક એકમો પાસે પૂરતા પ્રમાણમાં નાણાં હોય એ જરૂરી છે. આ એકમો સમક્ષ નાણાપ્રાપ્તિના બે માર્ગો છે : આંતરિક માર્ગો – એમાં ઘસારાભંડોળ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક નાણાનિગમ (ભારતીય) (IFCI)
ઔદ્યોગિક નાણાનિગમ (ભારતીય) (IFCI) : ભારતમાં ખાનગી ક્ષેત્રની કંપનીઓ તથા સહકારી મંડળીઓની નાણાકીય જરૂરિયાતો પૂરી પાડવાના હેતુથી ઊભી કરવામાં આવેલી વિશિષ્ટ સંસ્થા. સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ પછી ભારતમાં ઔદ્યોગિક વિકાસને વેગ આપવાના હેતુથી પ્રેરાઈને જુલાઈ, 1948માં સ્થાપવામાં આવેલું આ નિગમ દેશની સૌપ્રથમ અસ્તિત્વમાં આવેલી સરકારપ્રેરિત નાણાસંસ્થા છે. તેની અધિકૃત મૂડી રૂ. 10 કરોડ…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક નીતિ (ભારતમાં)
ઔદ્યોગિક નીતિ (ભારતમાં) : કોઈ એક ચોક્કસ સમયના ગાળા દરમિયાન ઔદ્યોગિક વિકાસના હેતુ પાર પાડવા માટે સરકાર દ્વારા અપનાવાતી નીતિ. આ ર્દષ્ટિએ જોતાં બ્રિટિશ અમલ દરમિયાન ઔદ્યોગિક નીતિનો અભાવ જોવા મળે છે. તે સમયની આર્થિક વિચારસરણીને પ્રભાવિત કરનારા શિષ્ટ અર્થશાસ્ત્રીઓ મુક્ત વ્યાપારવાદના હિમાયતી હતા, પરંતુ જર્મન અર્થશાસ્ત્રી ફ્રેડરિક લીસ્ટે ‘બાળઉદ્યોગો’(infant…
વધુ વાંચો >ઔદ્યોગિક પરિયોજના મૂલ્યાંકન
ઔદ્યોગિક પરિયોજના મૂલ્યાંકન : નવા ઔદ્યોગિક સાહસ અથવા તો કોઈ ઔદ્યોગિક એકમના વસ્તુ-મિશ્રમાં એક નવી વસ્તુનો ઉમેરો કરતી પરિયોજનાનું મૂલ્યાંકન. ખાનગી ક્ષેત્રે શરૂ કરાતી આવી પરિયોજનાઓ નફાલક્ષી (અથવા નફા સાથે થોડી સામાજિક જવાબદારીલક્ષી) હોય છે તો જાહેર ક્ષેત્રની ઔદ્યોગિક પરિયોજનાઓ સામાજિક વળતરનો દર મળે તેવી સામાજિક ઉપયોગિતાને લક્ષતી હોય છે.…
વધુ વાંચો >