૧૨.૦૭
પ્રતિભા (મનોવિજ્ઞાન)થી પ્રતિલિપિ યંત્રો
પ્રતિભા (મનોવિજ્ઞાન)
પ્રતિભા (મનોવિજ્ઞાન) : કેટલીક વ્યક્તિઓમાં રહેલી અસાધારણ કે વિચક્ષણ શક્તિ. મનોવિજ્ઞાનની ર્દષ્ટિએ મેધાવી વિદ્વત્તા ધરાવતા માણસો, ઉચ્ચ કક્ષાના ગાયકો-વાદકો-નર્તકો, પ્રથમ કોટિના વૈજ્ઞાનિકો, ગણિતજ્ઞો, સંશોધકો, મૌલિક સાહિત્યના સર્જકો પ્રતિભાવંત ગણાય. માત્ર સુર્દઢ બાંધો, બાહ્ય છાપ કે પ્રભાવ વ્યક્તિત્વની મોહકતામાં ભલે ઉમેરો કરતાં હોય; પરંતુ તે નિર્ણાયક રીતે પ્રતિભાનો પુરાવો ગણાય નહિ.…
વધુ વાંચો >પ્રતિમા
પ્રતિમા : માટી, કાષ્ઠ, ધાતુ, પથ્થર વગેરેની બનાવેલી દેવની મૂર્તિ. ક્યારેક મનુષ્યની આવી મૂર્તિ પણ હોય છે, પરંતુ તેને પ્રતિમા કહેવાય નહિ. પ્રતિમા કે મૂર્તિને હંમેશાં પૂજનીય ગણવામાં આવે છે. આવી પ્રતિમા બનાવવાનું કારણ એ છે કે જ્ઞાની મનુષ્યો જ નિરાકાર ઈશ્વરની કલ્પના કરે છે. સામાન્ય મનુષ્યો આવી પ્રતિમા દ્વારા…
વધુ વાંચો >પ્રતિમાવિધાન
પ્રતિમાવિધાન કોઈ મૂળ વસ્તુની પ્રતિકૃતિ, પ્રતિચ્છાયા કે પ્રતીક. સૌંદર્યાનુભૂતિમાં પ્રતિમા એ કલાકારનું માનસ-પ્રત્યક્ષ છે; જેમાં તાલ, લય, ગતિ, વિન્યાસ, સંતુલન વગેરે સંપૂર્ણ અંગો સહિત સુંદરતાનો આવિર્ભાવ થાય છે. ભારતમાં ‘પ્રતિમા’ શબ્દ અંગ્રેજી ભાષામાં વપરાતા idol(બાવલા)ના અર્થમાં લેવાતો નથી. ત્યાં idol હંમેશાં ‘ખોટા દેવ’ માટે વપરાય છે, જ્યારે ‘પ્રતિમા’ શબ્દ તો…
વધુ વાંચો >પ્રતિયુતિ (opposition)
પ્રતિયુતિ (opposition) : બે ખગોલીય પદાર્થો(પૃથ્વી જેવા)ની ત્રીજા ખગોલીય પદાર્થની બરાબર વિરુદ્ધ દિશામાં આવવાની ઘટના (જુઓ આકૃતિ). પૂર્ણિમાના દિવસે સૂર્ય અને ચંદ્ર બિલકુલ વિરુદ્ધ હોય છે – એટલે કે ચંદ્ર સૂર્ય સાથે પ્રતિયુતિ કરે છે. સૂર્યના સંદર્ભમાં ગ્રહનું સ્થાન દર્શાવવાનું હોય ત્યારે આ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. ગ્રહનું સૂર્યથી અંતર…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષા (immunity)
પ્રતિરક્ષા (immunity) : ચેપની સામે રક્ષણ આપતી પ્રતિકારક્ષમતા. હાલ જોકે આ વિભાવનાનો વિસ્તાર કરીને તેને કૅન્સર અને પ્રત્યારોપિત(transplanted) કે નિરોપી પેશી સામેના રક્ષણ, સ્વીકાર તથા અસ્વીકાર(rejection)ને પણ જોડવામાં આવ્યાં છે. પ્રતિરક્ષાને વિવિધ જૂથોમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવેલી છે (સારણી). ચેપ થતો અટકાવવાની બધી જ ક્રિયાઓ તથા સ્થિતિઓને પૂર્વનિવારણ (prevention) કહે છે,…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષાપૂરકો (complements)
પ્રતિરક્ષાપૂરકો (complements) : શારીરિક રક્ષણ અને પ્રતિરક્ષા(immunity)ની પ્રક્રિયામાં પૂરક કાર્ય કરતા પ્રોટીનનો સમૂહ. તે મુખ્ય સૂક્ષ્મજીવો સામેના સંરક્ષણમાં તથા અન્ય પ્રતિરક્ષાલક્ષી પ્રક્રિયાઓમાં અવિશિષ્ટ (nonspecific) ઘટકો તરીકે કાર્ય કરે છે. કુલ 9 પ્રોટીનોને આ જૂથમાં સમાવેલાં છે. તેમને C1થી C9ની સંજ્ઞાઓ વડે ઓળખવામાં આવે છે. તેઓને સંયુક્ત રૂપે પ્રતિરક્ષાપૂરક તંત્ર(complement system)ના…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષીકરણ (immunisation)
પ્રતિરક્ષીકરણ (immunisation) : નિયંત્રિત વિકાર સર્જીને લાંબો સમય અસરકારક રહે તેવી ચોક્કસ રોગો સામે રક્ષણ મેળવવાની ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરવાની ક્રિયા. તેને સાદી ભાષામાં રસી આપવી એમ પણ કહે છે. શાસ્ત્રીય રીતે રુધિરરસ (blood serum) દ્વારા સક્રિય અને અસક્રિય એમ બે પ્રકારે રોગપ્રતિકારકતા (પ્રતિરક્ષા, immunity) વધારી શકાય છે. પ્રતિરક્ષણમાં આ બંને…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન (immunoglobulins)
પ્રતિરક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન (immunoglobulins) : વિશિષ્ટ પ્રકારના રોગપ્રતિકાર માટે ઉપયોગમાં લેવાતા પ્રોટીનના અણુઓ. તેઓ ગોલનત્રલ (globulin) પ્રકારના પ્રોટીનના અણુઓ છે. રોગપ્રતિકાર કરતી શરીરની વિશિષ્ટ સુરક્ષા-પ્રણાલીને પ્રતિરક્ષા (immunity) કહે છે. તે માટે ઉપયોગમાં આવતા ગોલનત્રલોને પ્રતિરક્ષી ગોલનત્રલો (immunoglobulins) અથવા પ્રતિરક્ષાલક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન્સ કહે છે. તેમને ટૂંકમાં ‘Ig’ની સંજ્ઞાથી પણ દર્શાવવામાં આવે છે. તેના…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષી ચિકિત્સા (immunotherapy)
પ્રતિરક્ષી ચિકિત્સા (immunotherapy) : પ્રતિરક્ષાલક્ષી ઘટકો કે તેમની અસરમાં ફેરફાર લાવનાર પરિબળો કે રસાયણો વડે સારવાર. બહારના પ્રોટીન(નત્રલ)ને ઓળખીને તેની સાથે રક્ષણના હેતુસર પ્રતિક્રિયા કરનારા ગ્લૉબ્યુલિન (ગોલનત્રલો) નામના પ્રોટીનના અણુઓને પ્રતિદ્રવ્યો (antibodies) કહે છે. તે પ્રતિરક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન કે પ્રતિરક્ષી ગોલનત્રલો(immunoglobulins)નાં બનેલાં હોય છે. તેમના ઉપયોગથી થતી બાહ્ય પ્રોટીનની સામેના ચોક્કસ…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષી ન્યૂનતા (immunodeficiency)
પ્રતિરક્ષી ન્યૂનતા (immunodeficiency) : રોગપ્રતિકારક ક્ષમતામાં ઘટાડો થવાથી ઉદભવતી સ્થિતિ. તેવી સ્થિતિવાળા દર્દીને અલ્પરક્ષી આશ્રયદાતા (compromised host) કહે છે. પ્રતિરક્ષાની ઊણપ થવાનાં વિવિધ કારણો હોય છે. તેનું સૌથી મહત્વનું કારણ ‘એઇડ્ઝ’ નામનો રોગ છે (જુઓ વિશ્વકોશ ખંડ 3). પ્રતિરક્ષા (immunity) મુખ્યત્વે 2 પ્રકારની છે : અંતર્ગત અને બહારથી મેળવેલી (ઉપાર્જિત).…
વધુ વાંચો >પ્રતિભા (મનોવિજ્ઞાન)
પ્રતિભા (મનોવિજ્ઞાન) : કેટલીક વ્યક્તિઓમાં રહેલી અસાધારણ કે વિચક્ષણ શક્તિ. મનોવિજ્ઞાનની ર્દષ્ટિએ મેધાવી વિદ્વત્તા ધરાવતા માણસો, ઉચ્ચ કક્ષાના ગાયકો-વાદકો-નર્તકો, પ્રથમ કોટિના વૈજ્ઞાનિકો, ગણિતજ્ઞો, સંશોધકો, મૌલિક સાહિત્યના સર્જકો પ્રતિભાવંત ગણાય. માત્ર સુર્દઢ બાંધો, બાહ્ય છાપ કે પ્રભાવ વ્યક્તિત્વની મોહકતામાં ભલે ઉમેરો કરતાં હોય; પરંતુ તે નિર્ણાયક રીતે પ્રતિભાનો પુરાવો ગણાય નહિ.…
વધુ વાંચો >પ્રતિમા
પ્રતિમા : માટી, કાષ્ઠ, ધાતુ, પથ્થર વગેરેની બનાવેલી દેવની મૂર્તિ. ક્યારેક મનુષ્યની આવી મૂર્તિ પણ હોય છે, પરંતુ તેને પ્રતિમા કહેવાય નહિ. પ્રતિમા કે મૂર્તિને હંમેશાં પૂજનીય ગણવામાં આવે છે. આવી પ્રતિમા બનાવવાનું કારણ એ છે કે જ્ઞાની મનુષ્યો જ નિરાકાર ઈશ્વરની કલ્પના કરે છે. સામાન્ય મનુષ્યો આવી પ્રતિમા દ્વારા…
વધુ વાંચો >પ્રતિમાવિધાન
પ્રતિમાવિધાન કોઈ મૂળ વસ્તુની પ્રતિકૃતિ, પ્રતિચ્છાયા કે પ્રતીક. સૌંદર્યાનુભૂતિમાં પ્રતિમા એ કલાકારનું માનસ-પ્રત્યક્ષ છે; જેમાં તાલ, લય, ગતિ, વિન્યાસ, સંતુલન વગેરે સંપૂર્ણ અંગો સહિત સુંદરતાનો આવિર્ભાવ થાય છે. ભારતમાં ‘પ્રતિમા’ શબ્દ અંગ્રેજી ભાષામાં વપરાતા idol(બાવલા)ના અર્થમાં લેવાતો નથી. ત્યાં idol હંમેશાં ‘ખોટા દેવ’ માટે વપરાય છે, જ્યારે ‘પ્રતિમા’ શબ્દ તો…
વધુ વાંચો >પ્રતિયુતિ (opposition)
પ્રતિયુતિ (opposition) : બે ખગોલીય પદાર્થો(પૃથ્વી જેવા)ની ત્રીજા ખગોલીય પદાર્થની બરાબર વિરુદ્ધ દિશામાં આવવાની ઘટના (જુઓ આકૃતિ). પૂર્ણિમાના દિવસે સૂર્ય અને ચંદ્ર બિલકુલ વિરુદ્ધ હોય છે – એટલે કે ચંદ્ર સૂર્ય સાથે પ્રતિયુતિ કરે છે. સૂર્યના સંદર્ભમાં ગ્રહનું સ્થાન દર્શાવવાનું હોય ત્યારે આ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે. ગ્રહનું સૂર્યથી અંતર…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષા (immunity)
પ્રતિરક્ષા (immunity) : ચેપની સામે રક્ષણ આપતી પ્રતિકારક્ષમતા. હાલ જોકે આ વિભાવનાનો વિસ્તાર કરીને તેને કૅન્સર અને પ્રત્યારોપિત(transplanted) કે નિરોપી પેશી સામેના રક્ષણ, સ્વીકાર તથા અસ્વીકાર(rejection)ને પણ જોડવામાં આવ્યાં છે. પ્રતિરક્ષાને વિવિધ જૂથોમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવેલી છે (સારણી). ચેપ થતો અટકાવવાની બધી જ ક્રિયાઓ તથા સ્થિતિઓને પૂર્વનિવારણ (prevention) કહે છે,…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષાપૂરકો (complements)
પ્રતિરક્ષાપૂરકો (complements) : શારીરિક રક્ષણ અને પ્રતિરક્ષા(immunity)ની પ્રક્રિયામાં પૂરક કાર્ય કરતા પ્રોટીનનો સમૂહ. તે મુખ્ય સૂક્ષ્મજીવો સામેના સંરક્ષણમાં તથા અન્ય પ્રતિરક્ષાલક્ષી પ્રક્રિયાઓમાં અવિશિષ્ટ (nonspecific) ઘટકો તરીકે કાર્ય કરે છે. કુલ 9 પ્રોટીનોને આ જૂથમાં સમાવેલાં છે. તેમને C1થી C9ની સંજ્ઞાઓ વડે ઓળખવામાં આવે છે. તેઓને સંયુક્ત રૂપે પ્રતિરક્ષાપૂરક તંત્ર(complement system)ના…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષીકરણ (immunisation)
પ્રતિરક્ષીકરણ (immunisation) : નિયંત્રિત વિકાર સર્જીને લાંબો સમય અસરકારક રહે તેવી ચોક્કસ રોગો સામે રક્ષણ મેળવવાની ક્ષમતા પ્રાપ્ત કરવાની ક્રિયા. તેને સાદી ભાષામાં રસી આપવી એમ પણ કહે છે. શાસ્ત્રીય રીતે રુધિરરસ (blood serum) દ્વારા સક્રિય અને અસક્રિય એમ બે પ્રકારે રોગપ્રતિકારકતા (પ્રતિરક્ષા, immunity) વધારી શકાય છે. પ્રતિરક્ષણમાં આ બંને…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન (immunoglobulins)
પ્રતિરક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન (immunoglobulins) : વિશિષ્ટ પ્રકારના રોગપ્રતિકાર માટે ઉપયોગમાં લેવાતા પ્રોટીનના અણુઓ. તેઓ ગોલનત્રલ (globulin) પ્રકારના પ્રોટીનના અણુઓ છે. રોગપ્રતિકાર કરતી શરીરની વિશિષ્ટ સુરક્ષા-પ્રણાલીને પ્રતિરક્ષા (immunity) કહે છે. તે માટે ઉપયોગમાં આવતા ગોલનત્રલોને પ્રતિરક્ષી ગોલનત્રલો (immunoglobulins) અથવા પ્રતિરક્ષાલક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન્સ કહે છે. તેમને ટૂંકમાં ‘Ig’ની સંજ્ઞાથી પણ દર્શાવવામાં આવે છે. તેના…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષી ચિકિત્સા (immunotherapy)
પ્રતિરક્ષી ચિકિત્સા (immunotherapy) : પ્રતિરક્ષાલક્ષી ઘટકો કે તેમની અસરમાં ફેરફાર લાવનાર પરિબળો કે રસાયણો વડે સારવાર. બહારના પ્રોટીન(નત્રલ)ને ઓળખીને તેની સાથે રક્ષણના હેતુસર પ્રતિક્રિયા કરનારા ગ્લૉબ્યુલિન (ગોલનત્રલો) નામના પ્રોટીનના અણુઓને પ્રતિદ્રવ્યો (antibodies) કહે છે. તે પ્રતિરક્ષી ગ્લૉબ્યુલિન કે પ્રતિરક્ષી ગોલનત્રલો(immunoglobulins)નાં બનેલાં હોય છે. તેમના ઉપયોગથી થતી બાહ્ય પ્રોટીનની સામેના ચોક્કસ…
વધુ વાંચો >પ્રતિરક્ષી ન્યૂનતા (immunodeficiency)
પ્રતિરક્ષી ન્યૂનતા (immunodeficiency) : રોગપ્રતિકારક ક્ષમતામાં ઘટાડો થવાથી ઉદભવતી સ્થિતિ. તેવી સ્થિતિવાળા દર્દીને અલ્પરક્ષી આશ્રયદાતા (compromised host) કહે છે. પ્રતિરક્ષાની ઊણપ થવાનાં વિવિધ કારણો હોય છે. તેનું સૌથી મહત્વનું કારણ ‘એઇડ્ઝ’ નામનો રોગ છે (જુઓ વિશ્વકોશ ખંડ 3). પ્રતિરક્ષા (immunity) મુખ્યત્વે 2 પ્રકારની છે : અંતર્ગત અને બહારથી મેળવેલી (ઉપાર્જિત).…
વધુ વાંચો >