ભાવનગર

ભાવનગર : ગુજરાત રાજ્યનો જિલ્લો તથા તે જ નામ ધરાવતું જિલ્લામથક. ભૌગોલિક સ્થાન : તે 20° 59´થી 22° 21´ ઉ. અ. અને 71° 13´થી 72° 29´ પૂ. રે. વચ્ચેનો 11,155 ચોકિમી. જેટલો વિસ્તાર આવરી લે છે. તે રાજ્યના કુલ વિસ્તારનો આશરે 5.69% જેટલો ભાગ ધરાવે છે અને રાજ્યમાં તે વિસ્તારની ર્દષ્ટિએ પાંચમા ક્રમે આવે છે. તેની ઉત્તરે અમદાવાદ અને સુરેન્દ્રનગર જિલ્લા, પૂર્વ તરફ ખંભાતનો અખાત, દક્ષિણે અરબી સમુદ્ર અને પશ્ચિમે અમરેલી તેમજ રાજકોટ જિલ્લા આવેલા છે.

ભૂપૃષ્ઠ : આ જિલ્લાને ત્રણ પ્રાકૃતિક વિભાગોમાં વહેંચેલો છે : (1) ઉત્તર તરફનો ક્ષારીય સમતળ પ્રદેશ : તે ભાલ અને સુરેન્દ્રનગરના નજીકના સમકક્ષ વિભાગોને મળતો આવે છે. (2) મધ્યનો પહાડી પ્રદેશ : તે શિહોર, પાલિતાણા અને કુંડલા વિભાગોને આવરી લે છે. (3) કિનારા-પટ્ટો : તે ભાવનગર, ઘોઘા, તળાજા અને મહુવા વિભાગોને આવરી લે છે. જિલ્લામાં મુખ્ય બે છૂટીછવાઈ પર્વતીય હારમાળાઓ આવેલી છે, એક ઉત્તર તરફ બોટાદ અને ગઢડા તાલુકાઓની સીમા પર આવેલી છે, તો બીજી પાલિતાણા અને કુંડલા તાલુકાઓને વીંધીને જાય છે. પાલિતાણા ખાતે આવેલો શેત્રુંજય (શેત્રુંજો) પર્વત જિલ્લાનું સર્વોચ્ચ સ્થળ છે. આ ઉપરાંત જિલ્લામાં અન્યત્ર – શિહોર અને તળાજા તાલુકાઓમાં તથા ઘોઘા મહાલમાં – ઓછી ઊંચાઈવાળી ઘણી છૂટીછવાઈ ટેકરીઓ જોવા મળે છે.

જળપરિવાહ : ભાવનગરથી 59 કિમી.ને અંતરે પાલિતાણા નગરમાં થઈને શેત્રુંજી નદી વહે છે. ભાવનગરમાં આવેલું ગૌરીશંકર સરોવર અતિ રમણીય સ્થળ હોઈ ઉજાણીસ્થળ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાય છે. સૌરાષ્ટ્રના અગ્નિ કિનારાના વિસ્તાર માટે ભાવનગર એક વ્યસ્ત રહેતું બંદર છે.

જમીન : જિલ્લામાં મુખ્યત્વે પાંચ પ્રકારની જમીનો જોવા મળે છે. ભાવનગર, શિહોર, સોનગઢ, તળાજા, મહુવા, પાલિતાણા, ઉમરાળા અને ગઢડામાં મધ્યમ પ્રકારની કાળી જમીનો આવેલી છે. મહુવા તાલુકામાં કિનારા તરફની જમીનો કાંપની રેતાળ જમીનો છે. ગારિયાધાર મહાલમાં માટીવાળી ચૂનેદાર જમીન છે. ભાલ પ્રદેશમાં કાંપમય માટીવાળી જમીન છે. ભાવનગર, શિહોર, સોનગઢ અને પાલિતાણાના અમુક ભાગોમાં આછા રંગની મૂરમ પ્રકારની જમીન આવેલી છે.

ખેતી-સિંચાઈ-પશુપાલન : આ જિલ્લાના મુખ્ય કૃષિપાકોમાં બાજરી, જુવાર, ઘઉં, ડાંગર, ચણા, મગફળી અને કપાસનો સમાવેશ થાય છે. ઘઉં, ડાંગર, ઢોરોના ખોરાકી પાકો તથા કપાસ કૂવા અને નહેરોની સિંચાઈથી થાય છે, બાકીના વરસાદ-આધારિત છે. જિલ્લામાં ગાય, બળદ, ભેંસ, ઘેટાં, બકરાં, ઘોડા, ટટ્ટુ, ગધેડાં તેમજ મરઘાંનો ઉછેર થાય છે. તેમને માટે પશુચિકિત્સાલયો અને કૃત્રિમ ગર્ભાધાન-કેન્દ્રોની સારી સુવિધાઓ છે. જિલ્લામાં 105 જેટલી દૂધ સહકારી મંડળીઓ, ભાવનગરમાં દૂધની ડેરી, શિહોર તાલુકામાં મરઘાં-ઉછેર કેન્દ્ર છે. આ ઉપરાંત ભાવનગર, તળાજા, મહુવા અને ઘોઘા વિભાગોમાં મત્સ્યપ્રવૃત્તિ ચાલે છે.

ઉદ્યોગો-વેપાર : આ જિલ્લો ખનિજ-ઉદ્યોગ-ક્ષેત્રે સમૃદ્ધ છે. અહીં કૅલ્સાઇટ, ડાયએટમધારક મૃદ, બીબાનિર્માણ રેતી અને બેન્ટોનાઇટ જેવાં ખનિજદ્રવ્યોનું પ્રમાણ વિશેષ ઉલ્લેખનીય છે. શ્વેત મૃદ, ખડી, બૉક્સાઇટ અને લાલ ગેરુ અન્ય મુખ્ય ખનિજો છે. આ ઉપરાંત મરડિયો, ચૂનાખડક, મૂરમ, ટ્રૅપ, રેતીખડકો અને મીઠું ગૌણ પેદાશો તરીકે મળે છે.

આ જિલ્લામાં સુતરાઉ કાપડની મિલો સહિતના 117 એકમો, ખાદ્યપેદાશોના 75 એકમો, રસાયણો અને રાસાયણિક પેદાશોના 68 એકમો, યંત્રો અને યંત્ર-સામગ્રીના 42 એકમો, અધાત્વિક ખનિજપેદાશોનાં 45 ઉત્પાદક મથકો, પાયાની ધાતુઓ અને મિશ્રધાતુઓના 29 એકમો તથા પરિવહન સાધનસામગ્રીના 9 એકમો આવેલા છે. આ પૈકી એક્સેલ ઇન્ડસ્ટ્રિઝ લિ., પ્રશાન્ત પ્રોટીન્સ લિ., યૂનિટી સ્ટીલ લિ. જેવા ઉદ્યોગો વિશેષ ઉલ્લેખનીય છે.

કાપડ, કેટલાંક ખાદ્યાન્ન, ખાંડ, લોખંડ, પિત્તળ, તાંબું, ઍલ્યુમિનિયમ, સ્ટેઇનલેસ સ્ટીલ, મરચાં, કટલરી અહીંની મહત્વની આયાતી ચીજો છે, જ્યારે સિંગતેલ, મીઠું, ઑઇલ-એંજિનો, કેટલાંક ખાદ્યાન્ન, લોહપટ્ટીઓ, વાસણો, હીરા અને ઈંટો મુખ્ય નિકાસી ચીજો છે.

પરિવહન : જિલ્લામાં 372 કિમી. લંબાઈના રેલમાર્ગો તથા 55 જેટલાં રેલમથકો આવેલાં છે. ગારિયાધાર અને વલ્લભીપુરને બાદ કરતાં બધા જ તાલુકાઓ રેલમાર્ગોથી સંકળાયેલા છે. અહીં કુલ 2,857 કિમી. લંબાઈના સડકમાર્ગો છે, તે પૈકી 548 કિમી.ના રાજ્યકક્ષાના માર્ગો છે. અહીંનાં 865 વસ્તીધારક ગામડાંમાંથી 818 જેટલાં ગામડાં રાજ્ય પરિવહનની બસોથી જોડાયેલાં છે. જિલ્લામાં આવેલાં ભાવનગર, મહુવા, ઘોઘા અને તળાજા બંદરો પરથી આયાત-નિકાસની ચીજવસ્તુઓની હેરફેર થાય છે. ભાવનગર ખાતેનું હવાઈ મથક મુંબઈ અને સૂરત સાથે સંકળાયેલું છે.

પ્રવાસન : ભાવનગર, ગોપનાથ, માંડવગઢ, મહુવા, ખૂંટવાડા, સોનગઢ અને ગઢડા અહીંનાં ઘણાં અગત્યનાં પ્રવાસમથકો છે.

(2) ગોપનાથ : ભગવાન કૃષ્ણે જ્યાં શિવપૂજા કરેલી તે ગુપ્તનાથ મહાદેવનું શિવલિંગનું સ્થળ આજે ગોપનાથ તરીકે ઓળખાય છે. તળાજામાં જન્મેલા નરસિંહ મહેતા યુવાનીમાં ભાભીનાં મહેણાંથી કંટાળીને આ સ્થળે આવેલા અને તપ કરેલું એવી અનુશ્રુતિ છે. અહીં પથ્થરની એક ખાણ છે. અહીંની આબોહવા ખુશનુમા રહે છે. અહીં ગોપનાથ મહાદેવના સ્થળે દર વર્ષે શ્રાવણ વદ ચૌદશ-અમાસના દિવસોએ મોટો મેળો ભરાય છે.

(3) માંડવગઢ : ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવતું આજનું માંડવા પ્રાચીન સમયમાં માંડવગઢ નામથી જાણીતું હતું. સિદ્ધરાજ જયસિંહે અહીં મહાદેવનું મંદિર બંધાવેલું હોવાનું કહેવાય છે.

(4) મહુવા : જિલ્લાના દક્ષિણ ભાગમાં અરબી સમુદ્રને કાંઠે આવેલું આજનું આ બંદર પ્રાચીન સમયમાં મોહેરક નામથી ઓળખાતું હતું. તે ભાવનગરથી આશરે 89 કિમી. અંતરે માલણ નદીના પશ્ચિમ કાંઠે આવેલું છે. ગુજરાતના સુલતાનો અને મુઘલ શહેનશાહોના સમયમાં તે ઘણું મહત્વનું વેપારી બંદર હતું. અહીં નગર બહાર ભદ્રોડ દરવાજા નજીક એક જૂની મસ્જિદ આવેલી છે. 1444ના અરસાનાં કેટલાંક જૈન મંદિરો છે. કતપુર અને નિકોલ વચ્ચે દરિયાકિનારે ભવાની માતાનું જૂનું મંદિર છે, પરંતુ ઊડતી આવેલી રેતીના ઢગથી તે ઢંકાઈ જવા આવ્યું છે.

ખૂંટવાડા : આ ગામ માલણ નદીના દક્ષિણ કાંઠે આવેલું છે. ખૂંટવાડાથી આશરે 2 કિમી. અંતરે ચિત્રધાર ટેકરીમાં બૌદ્ધ ગુફા આવેલી છે. લોકો તેને અઘોરી બાવાની ગુફા તરીકે ઓળખે છે. આ ગામમાં એક કિલ્લાના ભગ્નાવશેષો જોવા મળે છે. આ કિલ્લામાં પંચબીબીનો એક કૂવો આવેલો છે. અહીં જૈન તથા વૈષ્ણવ મંદિરો પણ છે. સ્વામિનારાયણ-પંથીઓની વસ્તી અહીં વિશેષ છે. અહીંથી આશરે દોઢ કિમી. અંતરે માલણ, રોઝકી અને લીલિયો નદીઓ ભેગી થઈને ત્રિવેણી-સંગમ રચે છે. આ સંગમસ્થાને બીલેશ્વર મહાદેવનું મંદિર આવેલું છે, ત્યાં દર વર્ષે શ્રાવણની અમાસે મેળો ભરાય છે.

સોનગઢ : પ્રાચીન સમયે આ સ્થળ સોનપુરી નામે ઓળખાતું હતું. અહીંની આબોહવા અત્યંત સ્વાસ્થ્યપ્રદ ગણાય છે. અહીં આર્યકુમાર મહાસભા, વડોદરા તરફથી માર્ચ 1929માં સ્થપાયેલું ગુરુકુળ ચાલે છે. કાનજી મહારાજે સ્થાપેલો આશ્રમ અને જૈન મુનિએ સ્થાપેલો ચરિત્રવિજયરત્ન આશ્રમ અહીંનાં અન્ય આકર્ષણો છે.

વસ્તી : આ જિલ્લાની વસ્તી 1991 મુજબ 22,92,026 જેટલી છે. સ્ત્રીઓ અને પુરુષોનું પ્રમાણ એકસરખું છે. ગ્રામીણ વસ્તી 66 % અને શહેરી વસ્તી 33 % છે. શિક્ષિતોનું પ્રમાણ લગભગ 50 % જેટલું છે. વસ્તીવાળાં 865 ગામડાંઓ પૈકી 853 ગામડાંઓમાં પ્રાથમિક શાળાઓ છે. જિલ્લાનાં માત્ર પાંચ શહેરોમાં કૉલેજ-શિક્ષણની વ્યવસ્થા છે. માધ્યમિક-ઉચ્ચતર માધ્યમિક શાળાઓની વ્યવસ્થા દર 10,000ની વસ્તીએ 0.9 જેટલી છે. જિલ્લામાં 4 હૉસ્પિટલો, 159 નાનાં દવાખાનાં, 141 કુટુંબ-નિયોજન-કેન્દ્રો, 6 પ્રાથમિક સ્વાસ્થ્ય કેન્દ્રો અને 129 તેનાં ઉપકેન્દ્રો, 35 પ્રસૂતિગૃહો અને બાલ-કલ્યાણકેન્દ્રો આવેલાં છે. વહીવટી સરળતા માટે જિલ્લાને 12 તાલુકાઓ અને 12 સમાજવિકાસ-ઘટકોમાં વહેંચેલો છે. જિલ્લામાં કુલ 875 (10 વસ્તીવિહીન) ગામડાં આવેલાં છે.

ઇતિહાસ : ઈ.સ.ના પાંચમાથી આઠમા સૈકા દરમિયાન અહીંના વલભીપુર ખાતે મૈત્રક વંશનું શાસન હતું. રાજવીઓ ખૂબ જ સમર્થ હતા, રાજવંશ સમૃદ્ધિ પામેલો; એટલું જ નહિ, વલભીપુર આ વિસ્તારનું જાણીતું વિદ્યાધામ પણ હતું. તે બૌદ્ધ ધર્મનું મથક હોવાથી ચીની મુસાફર હ્યુ-એન-શ્વાંગે આ વિસ્તારની મુલાકાત લીધેલી. આઠમી સદી પછી આ વંશનું પતન થયું. ત્યારબાદ અહીં થયેલા ભૂકંપને કારણે વલભીપુરનો વિનાશ થયો. તે પછીનાં આશરે 500 વર્ષ માટે કોઈ વિશિષ્ટ ઘટનાઓ બનેલી નથી. તેરમી સદીના ઉત્તરાર્ધ દરમિયાન અહીં ગોહિલ રાજપૂતોનો ઉદય થતો ગયેલો. ગોહિલો રાજપૂતોની એક પ્રસિદ્ધ જાતિ છે. આઝાદી અગાઉ સૌરાષ્ટ્રમાં ભાવનગર, પાલિતાણા, વળા અને લાઠી જેવાં રાજ્યોમાં ગોહિલ જાતિના રાજપૂતો રાજ્ય કરતા હતા. ઈ.સ. 1260માં સેજકજી મારવાડના ખેરગઢમાંથી નીકળીને સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા. સોરઠના રાજા મહીપાલ દેવે તેમને શાહપુર આસપાસનાં બાર ગામની જાગીર આપી. તેમણે સેજકપુર ગામ (તા. સાયલા, જિ. સુરેન્દ્રનગર) વસાવ્યું. તેમના પછી તેમનો પુત્ર રાણોજી ઈ.સ. 1290માં ગાદીએ બેઠો. તેણે રાણપુર વસાવી તેને પાટનગર બનાવ્યું. તેનો પુત્ર મોખડાજી 1309માં ગાદીએ આવ્યો. તેણે ભીમરાડ, ઉમરાળા, ઘોઘા અને ખોખરા કબજે કર્યાં. દિલ્હીના સુલતાન મુહમ્મદશાહ તુગલુક સામે બહાદુરીથી લડતાં તે 1349માં વીરગતિ પામ્યો. આ વંશમાં ડુંગરજી, જેતોજી, સરતાનજી, વિસોજી વગેરે રાજાઓ થઈ ગયા. ઈ.સ. 1573માં ગુજરાતમાં મુઘલ સમ્રાટ અકબરે સત્તા સ્થાપી ત્યારે શિહોરમાં ગોહિલ વંશનો વિસોજી (1570–1600) રાજ્ય કરતો હતો. આ વંશમાં 1703માં ભાવસિંહજી ગાદીએ આવ્યો. એણે ખંભાતના અખાત પાસે આવેલા વડવા ગામ નજીક 1723માં ભાવનગરની વસાહત સ્થાપી તથા રાજધાની શિહોરથી ભાવનગર બદલી. એણે સૂરતના સિંધી કિલ્લેદાર સાથે ભાવનગરના રક્ષણ માટે કરાર કર્યા, બ્રિટિશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની સાથે વેપારી સંધિ કરી અને રાજ્યની સરહદો વિસ્તારી. 1760માં એનું અવસાન થતાં અખેરાજજી અને તેના પછી વખતસિંહ (1772) ગાદીએ બેઠો. તેણે કાઠીઓને હરાવી ઘણાં ગામો જીતી લીધાં. તેણે મહુવા, ઝાંઝમેર, કોટડા, ગુંદરણા, સાલોલી વગેરે ગામો કબજે કર્યાં. 1807–08માં કર્નલ વૉકરે સૌરાષ્ટ્રના રાજાઓ સાથે કરારો કર્યા. તેમાં ભાવનગરનો પણ સમાવેશ થયો. 1816માં વખતસિંહનું અવસાન થતાં વજેસિંહજી (1816–1852) ગાદીએ બેઠા. તેમને ખુમાણ બહારવટિયાઓનો સામનો કરવો પડ્યો. 1829માં જોગીદાસ ખુમાણ સાથે સમાધાન કરવામાં આવ્યું. 1854માં રૂ 9,000/- આપીને તેમણે જૂનાગઢ સાથેનાં 76 તકરારી ગામો મેળવ્યાં. તેનો યશ ગૌરીશંકર ઓઝાને ફાળે જાય છે. જશવંતસિંહજી(1854–1869)ના અમલ દરમિયાન જે 116 ગામનું મહેસૂલ પેશવાને આપતા હતા, તે ગામો ઉપરની ભાવનગરની હકૂમત ગુજરાતનો મુલક બ્રિટિશ સત્તાને મળ્યા પછી પણ સ્વીકારવામાં આવી. જશવંતસિંહજીનું અવસાન (1869) થતાં 1878 સુધી યુવરાજ તખ્તસિંહજીની સગીરાવસ્થામાં ગૌરીશંકર ઓઝા અને ઈ. એચ. પર્સિવલે વહીવટ સંભાળ્યો. તખ્તસિંહજીના અમલ દરમિયાન વઢવાણ-ભાવનગર રેલવે બાંધવામાં આવી. ગૌરીશંકર ઓઝા નિવૃત્ત થવાથી શામળદાસ મહેતા દીવાન બન્યા. આ દરમિયાન શામળદાસ કૉલેજ સ્થાપવામાં આવી (1884) અને પીપાવાવ (વિક્ટર) બંદર બાંધવામાં આવ્યું. તખ્તસિંહજીનું અવસાન થતાં (1896) એમના પુત્ર ભાવસિંહજી બીજા ગાદીએ બેઠા. એમણે પ્લેગ અને દુકાળમાં (1900) લોકોને સારી રાહત આપી. એમને ‘મહારાજા’નો ખિતાબ મળ્યો (1909). પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં એમણે અંગ્રેજોને કરેલી મદદની કદર કરીને એમની સલામી વધારીને 15 તોપની કરવામાં આવી. તેમણે લીધેલાં પ્રજાહિતનાં કાર્યોમાં દારૂબંધી, પડદાના રિવાજની નાબૂદી, સ્ત્રી-કેળવણીને ઉત્તેજન, પ્રજાપ્રતિનિધિ-સભાની રચના, ખેતીની સહકારી સોસાયટીઓ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. તેમનું 1919માં અવસાન થતાં કૃષ્ણકુમારસિંહ તખ્તનશીન થયા. તે સગીર વયના હોવાથી દીવાન પ્રભાશંકર પટણી વગેરેની રીજન્સી નિમાઈ હતી. તેમની પુખ્ત વય થતાં 1931માં એમણે સત્તા સંભાળી લીધી. તેમણે પંચાયતધારો ઘડીને ચૂંટણીની પ્રથા શરૂ કરી. ખેતીને ઉત્તેજન આપવા ‘મૉડેલ ફાર્મ’ શરૂ કર્યું અને સિંચાઈ માટેનાં તળાવ બંધાવ્યાં. તેમણે ભાવનગરને આધુનિક સગવડો આપી તથા ઉદ્યોગોને પ્રોત્સાહન આપ્યું. જાન્યુઆરી 1948માં તેમણે જવાબદાર રાજ્યતંત્ર આપ્યું. એ જ વર્ષે ભાવનગર રાજ્યનું વિલીનીકરણ થયું અને સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યની રચના કરવામાં આવી.

ભાવનગર (શહેર) : ગુજરાત રાજ્યના ભાવનગર જિલ્લાનું જિલ્લામથક અને શહેર. તે 21° 46´ ઉ. અ. અને 72° 14´ પૂ. રે. પર સૌરાષ્ટ્રના પૂર્વ કિનારે ખંભાતના અખાતને મળતી કાળુભાર નદીના મુખ પર આવેલું છે. ગોહિલ વંશના રાજા ભાવસિંહજી પહેલાએ 1723માં તેનું નામકરણ પોતાના નામ પરથી કર્યું હતું.

ભાવનગરનો સરેરાશ વાર્ષિક વરસાદ 550–600 મિમી. છે. ભાવનગરનું મે માસનું મહત્તમ અને લઘુતમ તાપમાન અનુક્રમે 38° સે. અને 28° સે. રહે છે, તેમ છતાં ક્યારેક તે 42° સે. સુધી પણ પહોંચી જાય છે. જાન્યુઆરીનું મહત્તમ અને લઘુતમ તાપમાન 23° સે. અને 15° સે. રહે છે; તેમ છતાં દરિયાઈ સામીપ્યને કારણે ઉનાળો અને શિયાળો સખ્ત જણાતો નથી.

ભાવનગરની આસપાસના પ્રદેશમાં થતાં દાડમ, કેરી, બાજરી, ઘઉં, જુવાર, મગફળી અને ડુંગળી અહીંના માર્કેટયાર્ડમાં વેચાવા આવે છે. તે જિલ્લામથક અને ઔદ્યોગિક કેન્દ્ર હોઈને આસપાસના 50 કિમી. વિસ્તારનાં ગામોનું ખરીદ-વેચાણ મથક બની રહેલું છે. અહીં કાપડની ત્રણ મિલો, તેલની મિલો, રોલિંગ મિલો તેમજ, હાડકાં, ખાતર, પ્લાસ્ટિક, ટ્રંક, લોખંડનું ફર્નિચર, ધાતુ અને સ્ટીલ વગેરેનાં કારખાનાં છે. વળી ઇજનેરી ઉદ્યોગનાં તથા હીરા ઘસવાની ઘંટીઓનાં કારખાનાં પણ છે. અલંગ નૌકાભંજન યાર્ડને કારણે સસ્તા સ્ટીલનો ભંગાર મળવાથી અહીં સ્ટીલ-ઉદ્યોગનો વિકાસ થયો છે. આ ઉપરાંત રંગો, દવાઓ અને રસાયણોના ઉદ્યોગો પણ અહીં વિકસ્યા છે. ભાવનગરમાં વિઠ્ઠલવાડી ખાતે તેમજ નજીક આવેલા ચિત્રામાં ઔદ્યોગિક વસાહતો આવેલી છે. આ વસાહતોમાં કુલ 280થી વધુ કારખાનાં આવેલાં છે.

અમદાવાદ, સુરેન્દ્રનગર, મહુવા તથા રાજકોટ જતા રેલમાર્ગો અહીંથી શરૂ થાય છે. તે પશ્ચિમ રેલવેનું રાજ્ય-માર્ગવ્યવહારનું વિભાગીય મુખ્ય મથક છે. 1873માં ભાવનગરથી વઢવાણ સુધી વીરમગામને જોડતા તથા ધોળાથી રાજકોટ ધોરાજીને જોડતા રેલ-માર્ગો નંખાયા હતા. આ શહેર મહુવા, સાવરકુંડલા, અમરેલી, જૂનાગઢ, રાજકોટ, વીરમગામ, ધ્રાંગધ્રા, જામનગર અને અમદાવાદ સાથે મીટરગેજ રેલમાર્ગથી જોડાયેલું છે. ભાવનગર ખાતે આવેલું વિમાનઘર 1938માં બાંધવામાં આવેલું તે મુંબઈ, અમદાવાદ, સૂરત અને વડોદરા સાથે હવાઈ માર્ગે જોડાયેલું છે. શહેરમાં પાકા રસ્તાઓની સારી સગવડ છે. ભાવનગર બારમાસી બંદર પણ છે. લૉકગેટ દ્વારા પાણીની સપાટી, ઊંડાણ વગેરે જાળવવામાં આવે છે. બંદરથી 10 કિમી. દૂરના લંગરસ્થાને મોટી સ્ટીમરો થોભે છે. અગાઉનું જૂનું બંદર કાંપથી પુરાઈ જતાં રૂપિયા એક કરોડના ખર્ચે કૉંક્રીટની જેટી, વ્હાર્ફ, ગોદામો, રેલવે સાઇડિંગ, વાયરલેસ વગેરેની સગવડો વધારવામાં આવેલી છે. ભાવનગર બંદરેથી ખાતર, ક્રૂડ ઑઇલ, રૂ, અનાજ, સૉયાબીન, રાયડો, લાકડાં, નાળિયેર, કપાસિયાં, ગંધક, કાથી, કોથળા, કોલસો, મોલ્ડિંગ રેતી, રૉક ફૉસ્ફેટ, ખોળ, તેલીબિયાં, મીઠું, ડુંગળી, બેન્ટોનાઇટ, ડૉલોમાઇટ, હાડકાં, સિંગદાણા, લોખંડનો ભંગાર વગેરેની આયાત-નિકાસ થાય છે.

1991 મુજબ ભાવનગરની વસ્તી 4,03,521 છે. પુરુષો અને સ્ત્રીઓનું પ્રમાણ લગભગ સરખું છે. અહીં 65 ટકા લોકો અક્ષરજ્ઞાન ધરાવે છે. ભવ્ય ઇમારત ધરાવતી સંગ્રહાલય સહિતની બાર્ટન લાઇબ્રેરી (1882–85) અહીંની જૂનામાં જૂની લાઇબ્રેરી છે. અહીં ગાંધીસ્મૃતિ પુસ્તકાલય સહિતનું સંગ્રહાલય (1948) પણ છે. આ નગરમાં ઘણી સંખ્યામાં પ્રાથમિકથી ઉચ્ચશિક્ષણ માટેની શિક્ષણ-સંસ્થાઓ આવેલી છે. 1916માં નાનાભાઈ ભટ્ટે દક્ષિણામૂર્તિ વિદ્યાભવન, 1920માં દક્ષિણામૂર્તિ વિનયમંદિર તથા 1920માં ગિજુભાઈ બધેકા દ્વારા મૉન્ટેસૉરી પદ્ધતિનું પ્રથમ બાલમંદિર શરૂ કરાયાં હતાં. 1919માં રાષ્ટ્રીય શાળાની સ્થાપના થઈ હતી. આ શહેરમાં આયુર્વેદ મહાવિદ્યાલય, ભાવસિંહજી પૉલિટેક્નિક (1949), એસ. એન. ડી. ટી યુનિવર્સિટી સંલગ્ન મુક્તાલક્ષ્મી મહિલા વિદ્યાલય (1925) અને સરકારી જિલ્લા પુસ્તકાલય (1991) આવેલાં છે. આ ઉપરાંત 14 જેટલાં વિવિધ પુસ્તકાલયો અને 3 મહિલા-પુસ્તકાલયો પણ છે.

અહીં જગદીપ વીરાણી સ્થાપિત ‘સપ્તકલા’ (1953), શ્રી બાપોદરા સંચાલિત ‘નાદ’ (1983), ‘ગુલબાઈ દેખૈયા’નું ‘સ્વરકલા’ તથા પાંચ અન્ય સંગીતમંડળો છે. ભાવનગરે આધુનિક યુગમાં સંગીતક્ષેત્રે ઘણા નામી સંગીતકારો તથા ચિત્રકલાક્ષેત્રે ગુજરાતના કલાગુરુ રવિશંકર રાવળ ઉપરાંત અનેક ચિત્રકારો આપ્યા છે. અહીં તેમનું ‘આકાર’ નામનું કલામંડળ પણ છે. સાહિત્યક્ષેત્રે કવિ, વિવેચક, સાહિત્યકારો અને હાસ્યલેખકોની દેણગી પણ ભાવનગરની જ છે. ગુજરાતી સાહિત્યક્ષેત્રે કવિઓ, વિવેચકો, વિદ્વાનો તૈયાર કરવામાં પ્રોફેસર રવિશંકર જોષીનો ફાળો ગણનાપાત્ર રહ્યો છે. ભાવનગરની ભાષા શિષ્ટ અને પ્રમાણભૂત છે એવું પ્રમાણપત્ર નર્મદાશંકર, બ. ક. ઠાકોર તેમજ ઉમાશંકર જોશીએ આપેલું. માનશંકર પીતાબંરદાસ મહેતાની આગેવાની હેઠળ ગુજરાતી સાહિત્યનું સંમેલન તથા મહાત્મા ગાંધી(અહીંની શામળદાસ કૉલેજના ભૂ.પૂ. વિદ્યાર્થી)ના પ્રમુખપણા હેઠળ કાઠિયાવાડ રાજકીય પરિષદનું ત્રીજું સંમેલન (1925) ભાવનગર ખાતે ભરાયાં હતાં. બળવંતરાય મહેતા, જાદવજી મોદી, જગુભાઈ પરીખ, આત્મારામ ભટ્ટ, અમૃતલાલ ઠક્કર વગેરે રાજકીય આગેવાનો ભાવનગરના હતા. હરિજનોના ઉદ્ધાર માટે પ્રૌઢશિક્ષણની પ્રવૃત્તિનો પ્રારંભ ઠક્કરબાપા તથા બળવંતરાય મહેતાએ કર્યો હતો. ભાવનગર રાજ્યના ખેડૂતોનું દેવું માફ કરવા રાજ્યે ‘કરજ કમિટી’ નીમીને ખેડૂતોને દેવામુક્ત કર્યા હતા. 1941માં ધારાસભા અને 1948માં ભાવનગર રાજ્યે જવાબદાર રાજતંત્રની નવાજેશ કરી હતી. અલગ સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યની રચના માટે કૃષ્ણકુમારસિંહજીએ સહકારની ઘોષણા કરી હતી; મદ્રાસના રાજ્યપાલ તરીકે માત્ર રૂપિયા એકનું માનદ વેતન લઈને તેમણે અનોખી છાપ ઉપસાવી હતી. સ્વદેશી ચળવળ અને આઝાદીની લડતમાં ભાવનગરના પ્રજાજનોએ 1920–21, 1930–31 અને 1942માં આગળપડતો ભાગ લીધો હતો, તે પૈકી કેટલાક જેલમાં પણ ગયા હતા.

ભાવનગર શહેરમાં દીવાન ગૌરીશંકર ઓઝાના સ્મારકસમું ગૌરીશંકર સરોવર (બોરતળાવ), ગોપનાથ મહાદેવ, રૂવાપરી માતા, બારસો શિવલિંગો ધરાવતું શિવમંદિર, મહાલક્ષ્મીનું મંદિર, વૈષ્ણવ હવેલીઓ, તખ્તેશ્વર મહાદેવ (1893), નીલકંઠ મહાદેવ (1708), જશોનાથ મંદિર, ગોળીબાર હનુમાન, જગદીશ મંદિર, ભીડભંજન મંદિર, સાંઈબાબાનું મંદિર જેવાં જાણીતાં ધાર્મિક સ્થાનકો આવેલાં છે. ગંગાજળિયા તળાવ વચ્ચે આવેલ ગંગાદેરીનું સ્થાપત્ય બેનમૂન છે. અહીંની આલ્ફ્રેડ હાઇસ્કૂલ, જૂની શામળદાસ કૉલેજ તથા હાઇકૉર્ટનું મકાન પ્રાચીન-અર્વાચીન મિશ્ર સ્થાપત્યના નમૂનારૂપ છે. અહીં જૈન દેરાસરોની સંખ્યા પાંચથી વધુ છે. બુદ્ધવિહાર, પારસી અગિયારી, રોમન કૅથલિક દેવળ, નગીના મસ્જિદ, જુમ્મા મસ્જિદ તથા શેલારશા પીરની દરગાહ વગેરે જેવાં ધાર્મિક સ્થળો પણ અહીં છે. ગાંધીજી અને સરદાર વલ્લભભાઈની સ્મૃતિમાં સ્થપાયેલાં સ્મૃતિગૃહો, હસ્તકલા વગેરેના નમૂનાઓનાં સંગ્રહસ્થાન પણ છે. પીલગાર્ડન અને વિક્ટોરિયા પાર્ક તેમજ નવરા બાગ ઉપરાંત નાનાંમોટાં ઉદ્યાનો શહેરની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે.

13 ઑગસ્ટ અને 12, 13 સપ્ટેમ્બર 2000ના દિવસોએ ભાવનગર ખાતે 2.5થી 4.6 સુધીની તીવ્રતાવાળા ભૂકંપો થયેલા.

ગિરીશભાઈ પંડ્યા

પોપટભાઈ ગો. કોરાટ

શિવપ્રસાદ રાજગોર