પ્રજનનતંત્ર (માનવ)

પોતાના જેવી જ શરીરચના અને કાર્ય કરી શકે તેવી સંતતિ ઉત્પન્ન કરીને જીવનતંતુને પેઢી-દર-પેઢી ટકાવી રાખતું તંત્ર તે પ્રજનનતંત્ર. કોઈ એકકોષી સજીવ જ્યારે તેના જેવો જ બીજો એકકોષી સજીવ બને ત્યારે તે પણ પ્રજનનકાર્ય કરે છે. માનવશરીરમાં કોષો જ્યારે વિભાજિત થઈને નવા કોષો બનાવે ત્યારે તેઓ પોતાનું એક પ્રકારનું પ્રજનન જ કરી રહ્યા હોય છે. જોકે તેને પુનર્જનન (regeneration) કહે છે. એક કોષમાંથી તેના જેવા બીજા સંતતિકોષો (daughter cells) બનાવવાની ક્રિયાને કોષદ્વિભાજન(mitosis)ની ક્રિયા કહે છે. લૈંગિક પ્રજનનક્રિયા(sexual reproduction)માં બે ક્રિયાઓ થાય છે. સૌપ્રથમ નર અને માદા – એમ બે પ્રકારના અર્ધીકૃત કોષો (haploid cells) બને છે. તેને અર્ધીકરણની ક્રિયા (meiosis) કહે છે. તે પછી તે અર્ધીકૃત કોષોનું જોડાણ થાય છે, જેને માદા કોષનું ફલનીકરણ (fertilization) કહે છે. પ્રજનનલક્ષી પેશીના કોષોનાં રંગસૂત્રોની સંખ્યા ઘટીને અર્ધી થયેલી હોય ત્યારે તેવા કોષોને અર્ધીકૃત કોષો કહે છે. પુરુષના અર્ધીકૃત પ્રજનનકોષને શુક્રકોષ કહે છે, જ્યારે સ્ત્રીના અર્ધીકૃત પ્રજનનકોષને અંડકોષ કહે છે. શુક્રકોષ અંડકોષને વીંધીને તેમાં પ્રવેશે છે, ત્યારે અંડકોષનું ફલનીકરણ થાય છે. અંડકોષનું ફલનીકરણ થયા બાદ બનેલા નવા કોષને ફલિતાંડ (zygote) કહે છે, જેના કોષવિભાજન દ્વારા ગર્ભનો વિકાસ થાય છે.

(1) પ્રજનનમાર્ગની રચના અને કાર્ય : પુરુષ અને સ્ત્રીના પ્રજનનલક્ષી કોષો બનાવતા અવયવોને જનનપિંડો અથવા જનનગ્રંથિઓ (gonads) કહે છે. પુરુષોના જનનપિંડને શુક્રપિંડ અથવા વૃષણ (testis) કહે છે, જ્યારે સ્ત્રીઓના જનનપિંડને અંડપિંડ અથવા અંડગ્રંથિ (ovary) કહે છે. તેઓ પ્રજનનકોષો અથવા જન્યુ (gametes) બનાવે છે. પુરુષોના જન્યુને શુક્રકોષ (spermatozoon) કહે છે, જ્યારે સ્ત્રીઓના જન્યુને અંડકોષ (ovum) કહે છે. જનનપિંડો અંત:સ્રાવો (hormones) નામના પ્રવાહીઓનું ઉત્પાદન કરે છે. આ પ્રકારના પ્રવાહીઓને તેઓ સીધેસીધા લોહીમાં વહેવડાવે છે. તે એક પ્રકારનું અંત:સ્રાવી ગ્રંથિ (endocrine gland) જેવું કાર્ય છે. જન્યુઓને તેઓ નલિકાઓ દ્વારા અન્ય જનનાંગોમાં વહેવડાવે છે. આ એક પ્રકારનું બહિ:સ્રાવી ગ્રંથિ (exocrine gland) જેવું કાર્ય છે. તેથી તેમને જનનગ્રંથિઓ પણ કહે છે. પ્રજનનતંત્રમાં અન્ય અવયવો પણ હોય છે. જનનપિંડો, તેમનામાં ઉત્પન્ન થતા જન્યુઓનું વહન કરતી નળીઓ, તેમનું પોષણ કરતી વધારાની ગ્રંથિઓ તથા તેમના સમાગમ અને ફલનીકરણ તેમજ ફલિત અંડકોષમાંથી બનતા પ્રાગર્ભ (ભ્રૂણ) અને ગર્ભના વિકાસ માટેના અવયવો સંયુક્ત રીતે પ્રજનનમાર્ગ બનાવે છે. પુરુષોમાં પ્રજનનમાર્ગ અને મૂત્રમાર્ગ એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે માટે તેમનો સાથે અભ્યાસ કરાય છે. તેથી ઘણી વખત તેમને સમૂત્રમાર્ગી પ્રજનનતંત્ર(genitourinary system)ના સંયુક્ત નામે ઓળખવામાં આવે છે.

(2) પુરુષોનું પ્રજનનતંત્ર : પુરુષોના પ્રજનનતંત્રમાં શુક્રપિંડો, અધિશુક્રપિંડ (epididymis), વીર્યનલિકા (vas deferens), વીર્યસંગ્રહિકા ગ્રંથિઓ (seminal vesicles), પુર:સ્થ ગ્રંથિ (prostate gland) અને પુરુષોની જનનેન્દ્રિય અથવા શિશ્ન(penis)નો સમાવેશ થાય છે. શુક્રપિંડ પેટની બહાર એક કોથળીમાં હોય છે. તેને વૃષણકોશા (scrotum) અથવા વૃષણકોથળી કહે છે. શિશ્ન તથા વૃષણકોથળીને બાહ્ય જનનાંગો (external genitalia) કહે છે, જ્યારે અંતર્ગત જનનાંગો(internal genitalia)માં શુક્રપિંડો, અધિશુક્રપિંડ, વીર્યનલિકા, વીર્યસંગ્રહિકા ગ્રંથિઓ અને પુર:સ્થ ગ્રંથિ(prostate gland)નો સમાવેશ થાય છે.

(2.1) વૃષણકોથળી : વૃષણકોશા (વૃષણકોથળી) એક સ્નાયુવાળી ચામડીની બનેલી કોથળી છે. તેમાં સપાટીલક્ષી તંતુપડ (superficial fascia) હોય છે. ખરેખર તો તે પેટના પોલાણનો બહારની તરફ ઊપસી આવેલો ભાગ છે. તે શુક્રપિંડને આધાર અને રક્ષણ આપે છે. બહારથી તે વચ્ચેથી સાંધા (raphe) વડે જોડાયેલા બે ભાગની બનેલી એક કોથળી જેવો લાગે છે. અંદર તે એક પડદાથી પડેલા બે ભાગ અથવા પોટલીઓમાં વહેંચાયેલો હોય છે, જેમાં એક એક શુક્રપિંડ હોય છે. વચ્ચે આવેલા પડદામાં એક અરૈખિક સ્નાયુતંતુઓવાળો સ્નાયુ આવેલો હોય છે. તેને ચર્મિલ (dartos) સ્નાયુ કહે છે. તેનાં સંકોચનોને કારણે વૃષણકોશાની ચામડીમાં કરચલીઓ જોવા મળે છે. આ પ્રકારની સંકોચનશીલ (contractile) ચામડી સ્ત્રીઓના ભગોષ્ઠમાં પણ હોય છે, પરંતુ તે ઓછી વિકસેલી હોય છે. શુક્રકોષોને શરીરના તાપમાન કરતાં ઓછું તાપમાન જોઈતું હોવાથી શુક્રપિંડને ઓછા તાપમાને રાખવો પડે છે. તેથી તેને પેટની ગુહાની બહાર વૃષણકોથળીમાં રખાયેલો હોય છે. ત્યાં તેનું તાપમાન શરીરના અંદરના તાપમાન કરતાં 3^o ફૅરનહાઇટ ઓછું હોય છે. વળી તેનું તાપમાન જળવાઈ રહે તે માટે ચર્મિલ સ્નાયુનાં સંકોચનો પણ ઘણાં ઉપયોગી નીવડે છે. આ ઉપરાંત, નિલંબક સ્નાયુ (cremasteric muscle) નામનો એક અન્ય સ્નાયુ, જ્યારે પણ વૃષણકોથળીનું તાપમાન વધુ પડતું ઘટે ત્યારે શુક્રપિંડને ઉપરની તરફ ખેંચે છે. આમ શુક્રપિંડનું તાપમાન જાળવી રખાય છે.

(2.2) શુક્રપિંડ : શરીરમાં 2 શુક્રપિંડો (વૃષણો) આવેલા હોય છે. તે 5 સેમી. × 2.5 સેમી.ના વ્યાસવાળા લંબગોળ પિંડો હોય છે. તેમનું વજન આશરે 10થી 15 ગ્રામ હોય છે. ગર્ભમાં તે પેટની અંદર અને તેની પાછળની દીવાલ પર ઉદભવે છે. ગર્ભના વિકાસના 32મા અઠવાડિયે તે નીચે ખસીને વૃષણકોથળીની નજીક પહોંચે છે. જન્મસમયે તે પૂરેપૂરા વૃષણકોથળીમાં આવી ગયેલા હોતા નથી. જો તે છેવટે વૃષણકોથળીમાં આવી ન જાય તો તેવી સ્થિતિને અન્યસ્થાની શુક્રપિંડિતા (cryptorchidism) કહે છે. 3% સમયસર જન્મેલાં નવજાત શિશુઓમાં અને 30% વહેલાં જન્મેલાં (premature) નવજાત શિશુઓમાં અન્યસ્થાની શુક્રપિંડિતા જોવા મળે છે. અન્યસ્થાની શુક્રપિંડિતા હોય તો તેવી વ્યક્તિને વંધ્યતા (sterility) થાય છે તથા ક્યારેક તેવા શુક્રપિંડમાં કૅન્સર ઉદભવે છે. તેથી આવા બાળકમાં શસ્ત્રક્રિયા કરીને શુક્રપિંડને વૃષણકોથળીમાં લાવવામાં આવે છે.

શુક્રપિંડના બહારના આવરણને શ્વેતતાનિકા (tunica albuginea) કહે છે. તે શ્વેતતંતુઓનું બનેલું ઘટ્ટ પડ છે. તે શુક્રપિંડની અંદર પ્રવેશીને તેની નાની નાની ખંડિકાઓ (lobules) બનાવે છે. એક શુક્રપિંડમાં આશરે 200થી 300 ખંડિકાઓ હોય છે. તેમાં 2થી 3 ગૂંચળું વળેલી નલિકાઓ હોય છે. તેને શુક્રકોષજનક નલિકા અથવા શુક્રનલિકા (seminiferous tubule) કહે છે. તેમાં શુક્રકોષોનું ઉત્પાદન થાય છે. શુક્રકોષોના ઉત્પાદનની ક્રિયાને શુક્રકોષજનન (spermatogenesis) કહે છે. શુક્રનલિકામાં વિવિધ સ્તરે વિકસેલા શુક્રકોષો જોવા મળે છે. શુક્રનલિકાની દીવાલમાં તલીય કલા (basement membrane) હોય છે. તેની ઉપર પ્રજનનલક્ષી કોષો (germinal cells) વડે બનેલું એક કોષોનું પડ આવેલું છે. તેને પ્રજનનલક્ષી અધિચ્છદ (germinal epithelium) કહે છે. તેમાં શુક્રકોષો વિકસે છે. સૌથી અપક્વ શુક્રકોષને શુક્રબીજકોષ (spermatogonium અથવા spermatoblast) કહે છે. શુક્રબીજકોષ તલીય કલા પર ચોંટેલા હોય છે. ત્યાંથી માંડીને નલિકાના પોલાણ સુધી ક્રમશ: વધુ ને વધુ પક્વ શુક્રકોષો જોવા મળે છે. પક્વ શુક્રકોષો નલિકાના મધ્યમાં હોય છે. અપક્વ શુક્રકોષથી માંડીને પૂર્ણપક્વ શુક્રકોષની વચ્ચે વિવિધ સ્તરના વિકસેલા કોષો હોય છે, જેમને અનુક્રમે પ્રાથમિક આદિશુક્રકોષ (primary spermatocyte), દ્વૈતીયિક (secondary) આદિશુક્રકોષ તથા અન્વાદિશુક્રકોષ (spermatid) કહે છે. અન્વાદિશુક્રકોષમાંથી પુખ્ત શુક્રકોષ બને છે. પુખ્ત શુક્રકોષને નલિકાઓમાં મુક્ત કરીને ફેરવવામાં આવે છે. દરરોજના 30 કરોડ શુક્રકોષો ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગમાં આશરે 48 કલાક જીવિત રહે છે. તે સ્ત્રીના પ્રજનનમાર્ગમાં ફરીને અંડકોષ સુધી પહોંચી શકે છે ત્યારબાદ તે તેને વીંધીને તેમાં પ્રવેશે છે. આમ અંડકોષનું ફલનીકરણ થાય છે.

(2.3) શુક્રકોષ : શુક્રકોષના 3 ભાગ હોય છે : (1) શીર્ષ, (2) મધ્ય ભાગ અને (3) પુચ્છ. શીર્ષમાં મુખ્ય બે દ્રવ્યો છે. તેમાં શુક્રકોષનું કેન્દ્ર (કોષકેન્દ્ર) આવેલું હોય છે, જેમાં 23 એટલે કે અર્ધાં રંગસૂત્રો હોય છે. શીર્ષની ટોચ પર શીર્ષાગ્રકાય (acrosome) આવેલી છે, જે શુક્રકોષનું ટોપચું બનાવે છે. તેમાં કેટલાક ઉત્સેચકો (enzymes) આવેલા હોય છે. ઉત્સેચકો સ્થાનિક રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓને ઝડપી બનાવે (ઉદ્દીપનક્રિયા) છે. શુક્રકોષના ટોપચામાં આવેલા હાયેલ્યુરોનિડેઝ (hyaluronidase) અને પ્રોટીનોત્સેચકો (proteinases) નામના ઉત્સેચકો અંડકોષના આવરણ પરના પ્રોટીન અને અન્ય દ્રવ્યોનો નાશ કરે છે. આમ શુક્રકોષ અંડકોષમાં તેને વીંધીને પ્રવેશી શકે છે. મધ્ય ભાગમાં તેની અને શીર્ષની વચ્ચે એક નાની ડોક જેવો કાંઠલો (neck) આવેલો હોય છે. બાકીના ભાગમાં કણાભસૂત્રો આવેલાં છે. કણાભસૂત્રોમાં પણ ઉત્સેચકો આવેલા છે. તેઓ શુક્રકોષની ઊર્જા (શક્તિ) ઉત્પન્ન કરતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓનું ઉદ્દીપન કરે છે. આ રીતે શુક્રકોષ તેના હલનચલન માટે શક્તિ મેળવે છે. શુક્રકોષની આવી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓને તેનો ચયાપચય (metabolism) કહે છે. શુક્રકોષની પૂંછડી (પુચ્છ) તેનો હલનચલન માટેનો ભાગ છે. તે એક તંતુ જેવો છે અને આમતેમ હાલીને શુક્રકોષને આગળ ધકેલે છે.

શુક્રનલિકામાં શુક્રકોષોના વિવિધ સ્તરના વિકસેલા કોષોની વચ્ચે કેટલાક અન્ય પ્રકારના કોષો આવેલા છે, જે શુક્રકોષોને પોષણ આપે છે તથા અવદાબિન (inhibin) નામના એક અંત:સ્રાવનું ઉત્પાદન કરે છે. આ કોષોને શુક્રકોષપોષી કોષો (sustentacular cells) કહે છે. શુક્રનલિકાઓની બહાર તથા બે શુક્રનલિકાઓની વચ્ચે આવેલા કેટલાક કોષો ટેસ્ટૉસ્ટીરોન નામના પુરુષોના અંત:સ્રાવનું ઉત્પાદન કરે છે. શુક્રનલિકાઓની બહાર આવેલા કોષોને અંતરાલીય અંત:સ્રાવી કોષો (interstitial endocrinocytes) કહે છે.

(2.4) શુક્રપિંડના અંત:સ્રાવો : શુક્રપિંડના બે અંત:સ્રાવો છે : (1) પુંકારી અંત:સ્રાવ અથવા ટેસ્ટૉસ્ટીરોન (testosterone) અને (2) અવદાબિન. મગજની અંદર અધશ્ચેતક (hypothalamus) નામનો એક ભાગ આવેલો છે. તેમાંથી જનનપિંડ-ઉત્તેજક-વિમોચક (gonadotrophin releasing) નામનો અંત:સ્રાવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે મગજની નીચે આવેલી પીયૂષિકા (pituitary) નામની ગ્રંથિનું નિયંત્રણ કરે છે. જનનપિંડ-ઉત્તેજક-વિમોચક અંત:સ્રાવની અસર હેઠળ પીયૂષિકા ગ્રંથિમાંથી જનનપિંડ-ઉત્તેજક (gonadotrophin) જૂથના અંત:સ્રાવો લોહીમાં ઝરે છે. માનવશરીરમાં 2 જનનપિંડ-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવો હોય છે. તેઓને સ્ત્રીઓના શરીરમાંના તેમના કાર્યને આધારે નામ આપવામાં આવ્યાં છે. તેથી તેમને પુટિકા-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવ (follicular stimulating hormone, FSH) તથા પીતપિંડકારી અંત:સ્રાવ (luteunizing hormone, LH) કહે છે. યુવાનીના આરંભકાળને યૌવનારંભ (puberty) કહે છે. તે સમયે પીયૂષિકા ગ્રંથિનો આગળનો ભાગ સક્રિય બને છે. તેને અગ્રસ્થ પીયૂષિકા (anterior pituitary) કહે છે. તેમાંથી જનનપિંડ-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવો લોહીમાં ઝરે છે. પુટિકા-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવ (FSH) શુક્રનલિકાઓનું ઉત્તેજન કરે છે અને તેમાં શુક્રકોષોનું ઉત્પાદન શરૂ કરાવે છે. તે શુક્રકોષપોષી કોષોનું પણ ઉત્તેજન કરે છે, જે શુક્રકોષોનું પોષણ જાળવે છે તથા અવદાબિન નામના અંત:સ્રાવનું ઉત્પાદન કરાવે છે. પીતપિંડકારી અંત:સ્રાવ (LH) શુક્રકોષોની પુખ્તતા મેળવવાના કાર્યમાં મદદરૂપ થાય છે. તે ઉપરાંત તે પુંકારી અંત:સ્રાવ(testosterone)નું ઉત્પાદન પણ વધારે છે.

કોલેસ્ટેરૉલ અથવા ‘એસિટાયલ-કો-એન્ઝાયમ-એ’માંથી પુંકારી અંત:સ્રાવ બને છે. તે પુરુષત્વ માટેનો પ્રમુખ અંત:સ્રાવ છે. નર-જનનાંગોનાં વૃદ્ધિ, વિકાસ તથા જાળવણીમાં તેનો મહત્વનો ફાળો હોય છે. તે હાડકાંની વૃદ્ધિ, પ્રોટીનનો સંગ્રહ કરતી રાસાયણિક ક્રિયાઓ (ચયન, anabolism), જાતીય અથવા લૈંગિક વર્તન, શુક્રકોષોની અંતિમ પુખ્તતા મેળવવાની ક્રિયા તથા પુરુષત્વ દર્શાવતા (મૂછ, દાઢી પરના વાળ, ઘેરો અવાજ વગેરે) અને પાછળથી ઉદભવતાં લક્ષણોના વિકાસમાં પણ મહત્વનો ફાળો આપે છે. આ બધાં પુરુષત્વ દર્શાવતાં દ્વૈતીયિક લક્ષણો (male secondary sex characters) યૌવના-રંભકાળે જોવા મળે છે. તેને કારણે યુવાન છોકરાઓ તે સમયે ઊંચા વધે છે, તેમના સ્નાયુઓ બળવાન થાય છે, તેમના ખભા પહોળા થાય છે અને નિતંબ(કેડ)નો ભાગ નાનો રહે છે. વારસાગત પ્રણાલી પ્રમાણે તેમનાં બગલ, ગુપ્તાસ્થિ-વિસ્તાર (public region) તથા છાતી પર વાળ ઊગે છે. તેવી જ રીતે તેમના મોઢા પર પણ વાળ ઊગે છે. તેમના લમણા પરના વાળમાં ઘટાડો થાય છે. તેમની સ્વરપેટીનો ગલગ્રંથિલક્ષી કાસ્થિ (thyroid cartilage) મોટો થાય છે અને તેથી તેમનો અવાજ ઘેરો બને છે. જન્મ પહેલાં શુક્રપિંડ પેટમાંથી ખસીને વૃષણકોથળીમાં આવે છે તે ક્રિયા પણ ટેસ્ટૉસ્ટીરોનની અસર હેઠળ થાય છે.

(2.5) શુક્રપિંડના અંત:સ્રાવોનું નિયંત્રણ : પીતપિંડકારી અંત:સ્રાવ (LH) દ્વારા જનનપિંડનું ઉત્તેજન થાય છે, જે ટેસ્ટૉસ્ટીરોનનું સ્રવણ કરે છે. ટેસ્ટૉસ્ટીરોનનું પ્રમાણ લોહીમાં વધે એટલે અધશ્ચેતકનું (hypothalamus) અને તેને કારણે પીયૂષિકા ગ્રંથિના અગ્રસ્થ ખંડનું અવદાબન થાય છે. તેથી બંને જનનપિંડ-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવોનું ઉત્પાદન ઘટે છે. આમ પીતપિંડકારી અંત:સ્રાવનું ઉત્પાદન ઘટે છે. આને નકારાત્મક પ્રતિપોષી નિયંત્રણ (negative feedback control) અથવા પ્રતિપોષી અવદાબન (feedbak inhibition) કહે છે. જ્યારે ટેસ્ટૉસ્ટીરોનનું પ્રમાણ ઘટે ત્યારે વિધેયાત્મક પ્રતિપોષી નિયંત્રણ (positive feedback control) અથવા પ્રતિપોષી ઉત્તેજન (feedback stimulation) દ્વારા પીતપિંડકારી અંત:સ્રાવનું ઉત્પાદન વધે છે. આ રીતે અધશ્ચેતક, અગ્રસ્થ પીયૂષિકા ગ્રંથિ, જનનપિંડ-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવો, જનનપિંડ તથા ટેસ્ટૉસ્ટીરોનનું એકબીજાનું નિયંત્રણ કરતું એક પ્રતિપોષી ચક્ર કાર્ય કરતું રહે છે. અવદાબિન (inhibitin) અંત:સ્રાવ એક પ્રકારનો પ્રોટીનનો બનેલો અણુ છે. તે સીધેસીધો પીયૂષિકા ગ્રંથિના અગ્રસ્થ ખંડનું અવદાબન કરે છે અને તે રીતે તે પુટિકા-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવ(FSH)નું અવદાબન કરે છે. આ રીતે તે શુક્રકોષો કોષો ઉત્પન્ન કરવાની પ્રક્રિયાને ઘટાડે છે. જ્યારે પણ શુક્રકોષજનનની ક્રિયા પૂરતા પ્રમાણમાં ચાલતી હોય ત્યારે અવદાબિન ઝરે છે અને તે પ્રતિપોષી અવદાબન દ્વારા FSHનું પ્રમાણ ઘટાડે છે. તેને કારણે શુક્રકોષજનન પણ ઘટે છે. જ્યારે શુક્રકોષજનન પૂરતા પ્રમાણમાં ન થતું હોય ત્યારે અવદાબિન ઝરતો નથી અને તેને કારણે FSHનું ઉત્પાદન ચાલુ રહે છે તથા શુક્રકોષજનનનું ઉત્તેજન પણ ચાલુ રહે છે.

(2.6) અધિશુક્રપિંડ : શુક્રકોષનું ઉત્પાદન કરતી શુક્રનલિકાઓ વાંકીચૂકી હોય છે. તે સીધી અથવા સંમાર્જિત નલિકાઓ (straight tubule) સાથે જોડાય છે. શુક્રનલિકાઓમાં બનેલા શુક્રકોષો સીધી નલિકાઓમાં વહે છે. સીધી નલિકાઓ એકઠી થઈને એક જાળી બનાવે છે. તેને શુક્રપિંડી જાળ (rete testis) કહે છે. શુક્રપિંડી જાળની અંદરની દીવાલના કોષો પર ઝીણા વાળ (કેશ) જેવી સંરચનાઓ હોય છે. તેને કશા (cilia) કહે છે. કશાના હલનચલન વડે શુક્રકોષો આગળ ધકેલાય છે. શુક્રપિંડી જાળમાંથી ગૂંચળા જેવી અપસારી નલિકાઓ (efferent ducts) નીકળે છે. તે બધી એક નળીમાં ખૂલે છે. તેને અધિશુક્રપિંડીય નળી (ductus epidiymides) કહે છે. અપસારી નલિકાઓ તથા અધિશુક્રપિંડીય નળી મળીને એક સંરચના બનાવે છે, જે શુક્રપિંડની ટોચ તથા એક કિનારી બનાવે છે. તેને અધિશુક્રપિંડ (epididymis) કહે છે. તેના 3 ભાગ છે : શીર્ષ, કાય (body) અને પુચ્છ. અધિશુક્રપિંડના શીર્ષમાં મુખ્યત્વે અપસારી નલિકાઓ હોય છે. અધિશુક્રપિંડની કાયમાં અધિશુક્રપિંડીય નળી હોય છે. પુચ્છ એક નાનો ભાગ છે, જ્યાંથી અધિશુક્રપિંડીય નળી વીર્યવાહિની(vas deferens)માં ફેરવાય છે. અધિશુક્રપિંડીય નળી 6 મીટર (આશરે 20 ફૂટ) લાંબી અને 1 મિમી. વ્યાસવાળી નળી છે. તેને 3.8 સેમી. (15 ઇંચ) લાંબા અધિશુક્રપિંડમાં દબાવીને ભરી દેવામાં આવેલી હોય છે. તેની અંદરની દીવાલ પરના કોષોના સ્તરને છદ્મસ્તરીકૃત સ્તંભાકારી અધિચ્છદ (pseudostratified columnar epithelium) કહે છે. તેના સ્તંભાકારી કોષોની મુક્ત સપાટી પર ત્રિપરિમાણી કશા (stereocilia) નામના તંતુઓ આવેલા હોય છે. તેની દીવાલમાં સ્નાયુતંતુઓ પણ હોય છે. અધિશુક્રપિંડીય નળીમાં શુક્રકોષો પુખ્તતા પ્રાપ્ત કરે છે. અંડકોષનું ફલનીકરણ કરી શકે તેટલી પુખ્તતા મેળવવા માટે તેમને 18 કલાકથી માંડીને 10 દિવસ લાગે છે. અધિશુક્રપિંડીય નળીમાં તેમનો સંગ્રહ થાય છે. વીર્યક્ષેપ (ejaculation) સમયે તેના સ્નાયુતંતુઓના સંકોચન અને શિથિલન દ્વારા જે લહરગતિ ઉદભવે છે તેના વડે શુક્રકોષો મૂત્રાશયનળી (urethra) તરફ ધકેલાય છે. કામોત્તેજના વખતે વીર્ય(semen)ને પુરુષની ઇંદ્રિયમાંથી બહાર ધકેલવાની ક્રિયાને વીર્યક્ષેપ કહે છે. અધિશુક્રપિંડીય નળીમાં શુક્રકોષોનો 4 અઠવાડિયાં માટે સંગ્રહ થાય છે, ત્યારબાદ તે પાછા શોષાઈ જાય છે.

(2.7) વીર્યનું વહન કરતી નળીઓ : અધિશુક્રપિંડના પુચ્છ પાસેથી અધિશુક્રપિંડીય નળી વધુ પહોળી અને સીધી બને છે. ત્યારે તેને વીર્યવાહિની કહે છે. વીર્યવાહિનીને વીર્યનલિકા (ductus deferens અથવા seminal duct) પણ કહે છે. તે 45 સેમી. (18 ઇંચ) લાંબી નળી છે. તે શુક્રપિંડના નીચલા છેડા પાસેથી શરૂ થાય છે અને તેની પાછલી સપાટી પર થઈને ઉપરની તરફ જાય છે. વૃષણકોથળીના ઉપલા છેડે તે પેટની આગળની દીવાલમાં પ્રવેશે છે.

પેટની આગળની દીવાલના નીચલા છેડે, સ્નાયુની અંદર, એક નલિકા જેવી સંરચના હોય છે. તેને ઊરુનલિકા (inguinal canal) કહે છે. વીર્યનલિકા તેમાં પ્રવેશે છે. ત્યાંથી તે પેટના પોલાણના સૌથી નીચલા ભાગમાં પ્રવેશે છે. આ ભાગને શ્રોણી (pelvis) કહે છે. શ્રોણીમાં તે બાજુ પર અને નીચેની તરફ વળીને મૂત્રાશયની પાછલી દીવાલ પર આવે છે. ત્યાં તે નીચે ઊતરે છે અને ત્યાં તે એક પહોળા થયેલા ભાગ રૂપે પૂરી થાય છે. આ પહોળા ભાગને વિપુટ (ampulla) કહે છે. તેની અંદરની દીવાલ પર છદ્મસ્તરીકૃત સ્તંભાકારી અધિચ્છદના કોષોનું આચ્છાદન (lining) હોય છે. આ ઉપરાંત તેની દીવાલમાં સ્નાયુનું 3 પડવાળું જાડું સ્તર આવેલું હોય છે. તે શુક્રકોષોને થોડા મહિનાઓ સુધી સંગ્રહી શકે છે અને તેમને વીર્યક્ષેપ સમયે તેના સ્નાયુસ્તરનાં સંકોચનો વડે લહરગતિ ઉત્પન્ન કરીને મૂત્રાશયનળીમાં ધકેલે પણ છે.

જ્યારે શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા વીર્યનલિકાને ઊરુનલિકાના વિસ્તારમાં કાપી કઢાય, તેનો થોડો ભાગ કાઢી નંખાય તથા તેના છેડાને બંધ કરી દેવાય ત્યારે તે શસ્ત્રક્રિયાને વીર્યનલિકાછેદન અથવા નસબંધી (vasectomy) કહે છે. તેના વડે સ્ત્રીમાં ગર્ભધારણ થતું અટકાવી શકાય છે. આ શસ્ત્રક્રિયા પછી પણ શુક્રપિંડનું શુક્રકોષ ઉત્પન્ન કરવાનું તેમજ પુંકારી અંત:સ્રાવ ઉત્પન્ન કરવાનું કાર્ય તો ચાલુ જ રહે છે, પરંતુ તે પુરુષ સ્ત્રીને ગર્ભધારણ કરાવતો અટકી જાય છે. તેનું પુરુષત્વ તો અકબંધ જળવાઈ રહેલું હોય છે. ઉત્પન્ન થયેલા શુક્રકોષો બંધ થયેલી નલિકામાં મૃત્યુ પામે છે. નિલંબક સ્નાયુ વીર્યનલિકા તથા શુક્રપિંડને વીંટળાયેલો હોય છે. ઠંડી હોય કે કામોત્તેજના થયેલી હોય તો તે સમયે તે સંકોચાય છે અને શુક્રપિંડને ઉપરની તરફ ખેંચે છે.

પેટની દીવાલમાં વીર્યનલિકા માટે ખાસ બનાવેલી ઊરુનલિકા એક નબળો ભાગ છે અને તેથી પેટમાં જ્યારે પણ દબાણ વધે (ખાંસી કે ઉધરસ ખાવી, મળ કે પેશાબની હાજત માટે બળ કરવું, ભારે વજન ઊંચકવું અથવા સ્કૂટરને જોરથી વારંવાર કિક માર્યા કરવી વગેરે) ત્યારે તે ભાગ ઊપસી આવે છે અને વધુ ને વધુ નબળો પડે છે. તે ભાગ વધુ પડતો નબળો થાય ત્યારે તેમાંથી પેટમાંનું આંતરડું કે તેની સાથે અન્ય સંરચનાઓ પણ સરકીને ચામડી નીચે બહાર આવે છે. તેને સારણગાંઠ (hernia) કહે છે. આંતરડું ઊરુનલિકામાંથી બહાર આવતું હોવાથી તેને ઊરુનલિકાકીય સારણગાંઠ (inguinal hernia) કહે છે. સારણગાંઠમાં કોઈ અવયવ સરકીને બહાર આવતો હોવાથી તે ક્રિયાને અવયવી સરણ (herniation) પણ કહે છે.

વીર્યનલિકાના વિપુટના નીચલા છેડા તથા મૂત્રાશયની પાછળની દીવાલની પાસે વીર્યસંગ્રહિકાગ્રંથિ (seminal vesicle) નામની નાની કોથળી જેવી પોલી સંરચના આવેલી હોય છે. વીર્યસંગ્રહિકાગ્રંથિની નલિકા વીર્યવાહિની સાથે જોડાય છે અને તે બંને ભેગાં મળીને વીર્યક્ષેપિકા નળી (ejaculatory duct) બનાવે છે. તે 2 સેમી. (1 ઇંચ) લાંબી હોય છે. તે મૂત્રાશયની નીચે આવેલી પુર:સ્થ ગ્રંથિ(prostat gland)માંથી પસાર થઈને મૂત્રાશયનળીમાં ખૂલે છે. પુરુષોમાં મૂત્રાશયમાંથી નળી (મૂત્રાશયનળી urethra) નીકળે છે. તેના મુખ્ય 3 ભાગ છે. પ્રથમ ભાગને પુર:સ્થીય મૂત્રાશયનળી (prostatic urethra) કહે છે જે પુર:સ્થ ગ્રંથિમાંથી પસાર થાય છે. તેમાં વીર્યક્ષેપિકા નળી ખૂલે છે અને શુક્રકોષો તથા વીર્યને તેમાં વહેવડાવે છે. પુર:સ્થીય મૂત્રાશયનળી 2થી 3 સેમી. (1 ઇંચ) લાંબી હોય છે. તે પુર:સ્થ ગ્રંથિમાંથી નીકળીને શિશ્નમાં પ્રવેશે છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિ તથા શિશ્નની વચ્ચે તે સ્નાયુઓ તથા તંતુપડ વચ્ચેથી પસાર થાય છે. તેને મૂત્ર-પ્રજનનપટલ (urogenital diaphragm) કહે છે. તેમાંથી પસાર થતી મૂત્રાશયનળીને તંતુપટલીય મૂત્રાશયનળી (membranous urethra) કહે છે. તંતુપટલીય મૂત્રાશયનળી લંબાઈને શિશ્નમાં શિશ્નકીય મૂત્રાશયનળી(penile urethra)ના નામે આગળ વધે છે. શિશ્નમાં તે તેની મૃદુકાયમાંથી પસાર થાય છે. શિશ્નકીય મૂત્રાશયનળી 15 સેમી. (6 ઇંચ) લાંબી હોય છે. આમ વીર્યક્ષેપિકા નળીમાંથી આવેલું વીર્ય ત્રણ પ્રકારનાં નામવાળી, પરંતુ એક સળંગ નળીરૂપની, મૂત્રાશયનળીમાંથી પસાર થઈને શિશ્નના મુગટમાંના મૂત્રાશયનળીછિદ્ર(urethral orifice)માંથી બહાર આવે છે, તેને વીર્યક્ષેપ કહે છે.

(2.8) પુરુષના પ્રજનનમાર્ગ સાથે સંકળાયેલી બહિ:સ્રાવી (exocrine) ગ્રંથિઓ : પુરુષોના પ્રજનનમાર્ગ સાથે સંકળાયેલી કેટલીક વધારાની ગ્રંથિઓ હોય છે. તેને અતિરિક્ત ગ્રંથિઓ (accessory glands) કહે છે. તેમાં પુર:સ્થ ગ્રંથિ, વીર્યસંગ્રાહિકા ગ્રંથિ તથા ગોલિક-મૂત્રાશયનળીલક્ષી ગ્રંથિઓ(bulbourethal glands)નો સમાવેશ થાય છે. પુરુષની બહારની જનનેન્દ્રિય(શિશ્ન)ના બહારથી 3 ભાગ પડે છે : (1) ટોચ પાસે શિશ્નમુકુટ (glans penis), (2) શિશ્નની કાય તથા (3) શિશ્નના મૂળ પાસે ફૂલેલો ભાગ, જેને શિશ્નગોલક (bulb of the penis) કહે છે. ગોલિક-મૂત્રાશયનળીલક્ષી ગ્રંથિઓ શિશ્નગોલકમાં નલિકાઓ દ્વારા ખૂલે છે. વીર્યમાંનો પ્રવાહી ભાગ આ અતિરિક્ત ગ્રંથિઓ પૂરો પાડે છે. વીર્યસંગ્રાહિકા ગ્રંથિઓની એક જોડ આવેલી હોય છે. તે મૂત્રાશયની પાછળ અને નીચેની તરફ આવેલી છે. તે ગૂંચળું વળેલી પોટલી જેવી હોય છે. તે 5 સેમી.ની લંબાઈ ધરાવે છે. તે આલ્કલીયુક્ત, ચીકણું અને ફ્રુક્ટોઝથી ભરપૂર પ્રવાહીનું ઉત્પાદન કરે

છે, જે વીર્યના 60% જેટલું પ્રવાહી હોય છે. તે શુક્રકોષની જૈવક્ષમતા(vitality)ને જાળવી રાખે છે. મૂત્રાશયની નીચે એક પુર:સ્થ ગ્રંથિ આવેલી હોય છે. તેની મધ્યમાંથી મૂત્રાશયનળી પસાર થાય છે. તેને પુર:સ્થીય મૂત્રાશયનળી કહે છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિમાં નાની ગ્રંથિઓ આવેલી હોય છે. તેઓ તેમનું પ્રવાહી પુર:સ્થીય મૂત્રાશયનળીમાં વહેવડાવે છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિનું પ્રવાહી વીર્યના ભાગ રૂપે બહાર આવે છે. તે વીર્યનો 13%થી 33% ભાગ બને છે. ગોલિક-મૂત્રાશયનળીલક્ષી ગ્રંથિઓ મધ્યરેખાની બંને બાજુએ આવેલી હોય છે. આમ તેની એક જોડ બને છે. તે પુર:સ્થ ગ્રંથિની નીચે તથા તંતુપટલીય મૂત્રાશયનળીની બંને બાજુએ આવેલી હોય છે. તે શ્લેષ્મનું ઉત્પાદન કરીને મૂત્રાશયનળીને લીસી બનાવે છે. આ ઉપરાંત તે એક એવા દ્રવ્યનું ઉત્પાદન કરે છે, જે પેશાબમાંના અમ્લીય-pH(acidic-pH)નું તટસ્થીકરણ કરે છે. તેની નળીઓ શિશ્નકીય મૂત્રાશયનળીમાં ખૂલે છે.

(2.9) વીર્ય (semen) : તેને વીર્યપ્રવાહી (seminal fluid) પણ કહે છે. તેમાં શુક્રકોષો તથા પુર:સ્થ ગ્રંથિ, વીર્યસંગ્રાહિકા ગ્રંથિ તથા ગોલિક મૂત્રાશયનળીલક્ષી ગ્રંથિઓનું ઝરતું પ્રવાહી હોય છે. સામાન્ય રીતે દરેક વીર્યક્ષેપ વખતે 2.5 થી6 મિલી. જેટલું વીર્ય વહી જાય છે. તેમાં 5થી 20 કરોડ/મિલી. જેટલા શુક્રકોષો હોય છે. જો તે 2 કરોડ/મિલી.થી ઓછા હોય તો તે પુરુષ વંધ્ય (sterile) હોવાની સંભાવના હોય છે. જોકે એક જ શુક્રકોષ કોઈ એક અંડકોષને ફલિત કરી શકે છે, પરંતુ તે માટે ઘણા શુક્રકોષોની સંયુક્ત કામગીરીની જરૂર હોય છે એવું મનાય છે. વળી ઘણા ઓછા શુક્રકોષો અંડકોષ સુધી પહોંચી શકે છે. તે માટે પણ ઘણી મોટી સંખ્યામાં શુક્રકોષોનું ઉત્પાદન કરવું પડે છે. શુક્રકોષની શીર્ષાગ્રકાય(acrosome)માં હાયેલ્યુરોનિડેઝ અને પ્રોટીનોત્સેચકો નામના ઉત્સેચકો આવેલા છે. તે અંડકોષની આસપાસના કોષોના આવરણને ભેદવામાં ઉપયોગી છે. તેઓ અંડકોષની આસપાસના કોષોની વચ્ચે આવેલા દ્રવ્યને પચવી કાઢીને તેનો નાશ કરે છે. આ કાર્ય માટે એક શુક્રકોષના ઉત્સેચકો પૂરતા હોતા નથી. તેથી ઘણા શુક્રકોષો પ્રથમ અંડકોષ સુધી પહોંચવાનો માર્ગ તૈયાર કરે છે; જેમાંથી, છેલ્લે એક શુક્રકોષ પસાર થઈને અંડકોષ સુધી પહોંચે છે.

વીર્યના પ્રવાહીનું pH-મૂલ્ય 7.35થી 7.5 જેટલું હોય છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિના સ્રાવને કારણે તે દૂધિયું તથા અન્ય ગ્રંથિઓના સ્રાવને કારણે તે ચીકણું બને છે. આમ શુક્રકોષોના પોષણ તથા વહન માટે વીર્ય ઘણું મહત્વનું માધ્યમ પૂરું પાડે છે. તે પુરુષના મૂત્રમાર્ગના તથા સ્ત્રીઓના યોનિમાર્ગના અમ્લીય pHનું તટસ્થીકરણ (neutralization) કરે છે. વળી તેમાં એવા પણ ઉત્સેચકો છે, જે વીર્યક્ષેપ થયા પછી વીર્યમાંના શુક્રકોષને સક્રિય કરે છે. તેમાં વીર્યસૂક્ષ્મજીવઘાતક (seminalplasmin) નામનું એક ઍન્ટિબાયૉટિક દ્રવ્ય પણ છે, જે ઘણા જીવાણુઓનો નાશ કરે છે. મૂત્રમાર્ગ તથા યોનિમાં ઘણા જીવાણુઓ હોય છે માટે વીર્યસૂક્ષ્મજીવઘાતકનું ઘણું મહત્વ રહે છે. વીર્યસંગ્રાહિકા

ગ્રંથિના સ્રાવમાંના એક દ્રવ્ય પર પુર:સ્થ ગ્રંથિનો એક ગુલ્મનોત્સેચક (clotting enzyme) નામનો ઉત્સચેક કાર્ય કરીને યોનિમાં પ્રવેશેલા વીર્યનો ગઠ્ઠો અથવા ગુલ્મ (clot) બનાવે છે. થોડા સમય પછી તે ફરીથી પ્રવાહી સ્વરૂપમાં આવે છે. આવું કેમ થાય છે તે હાલ પૂરેપૂરું સમજાયેલું નથી.

(2.10) પુરુષોનું બાહ્ય જનનાંગ : પુરુષોનાં બહાર દેખાતાં (બાહ્ય) જનનાંગો(external genitalia)માં શિશ્ન અને વૃષણકોથળીનો સમાવેશ થાય છે. શિશ્ન એક નાનોમોટો થઈ શકે તેવો પોચો દંડ છે. તેની સંકોચનશીલતા અને ઉત્થાનશીલતા(erectability)ને કારણે તે યોનિની અંદર વીર્યક્ષેપન કરી શકે છે. તેના પહોળા ટોપચા જેવા ભાગને શિશ્નમુકુટ (glans) કહે છે. તેના પર ખસી શકે તેવું ચામડીનું એક આવરણ હોય છે. તેને ચર્માવરણ (prepuce) કહે છે. વચલા દંડ જેવા ભાગને શિશ્નકાય (penile body) કહે છે. તેની બે સપાટીઓ છે : વૃષણકોથળી તરફની વક્ષીય સપાટી (ventral surface) અને ઉપર તરફની પૃષ્ઠસપાટી (dorsal surface). તેની અંદરથી મૂત્રાશયનળી પસાર થાય છે. તેની અંદર બે પ્રકારની પેશીની બનેલી સંરચનાઓ છે. તેમને છિદ્રાળુકાય (corpus cavernosa) અને મૃદુકાય (corpus spongiosum) કહે છે. છિદ્રાળુકાય બે હોય છે, જ્યારે મૃદુકાય એક હોય છે અને તેની વચ્ચેથી મૂત્રાશયનળી પસાર થાય છે. મૃદુકાયનો ગુપ્તાસ્થિ પાસેનો છેડો સહેજ પહોળો હોય છે. તેને શિશ્નગોલક (bulb of the penis) કહે છે. તેના દ્વારા મૂત્રાશયનળી શિશ્નની મૃદુકાયમાં પ્રવેશે છે. મૃદુકાય વચ્ચે અને વક્ષીય સપાટી તરફ હોય છે, જ્યારે છિદ્રાળુકાયની જોડ સહેજ બહારની બાજુએ તથા પૃષ્ઠસપાટી તરફ હોય છે. આ ત્રણેય કાયમાં લોહી ભરાય એવી પોલી જગ્યાઓ હોય છે.

તેને રુધિરવિવરો (blood sinuses) કહે છે. જ્યારે પણ કામોત્તેજના થાય ત્યારે શિશ્નની ધમનીઓ પહોળી થાય છે અને તે રુધિરવિવરોમાં લોહી ભરે છે. તેને કારણે ત્રણેય કાય મોટી, કડક તથા ઊંચી થાય છે. કાયના મોટા થવા, કડક થવા તથા ઊંચા થવાની ક્રિયાને ઉત્થાન (erection) કહે છે. તેથી તે ત્રણે કાયને ઉત્થાનશીલ (erectile) કહે છે. તેમના ઉત્થાનને કારણે શિશ્નનું પણ ઉત્થાન થાય છે, જેને શિશ્નોત્થાન (erection of penis) કહે છે. તેના પર સ્વાયત્ત ચેતાતંત્રના પરાનુકંપી વિભાગનું નિયંત્રણ હોય છે. તે સમયે જો વીર્યક્ષેપનની ક્રિયા પણ શરૂ થાય તો મૃદુકાયમાં ઉદભવતા દબાણને કારણે અનુકંપી ચેતાતંત્રની એક પરાવર્તી ક્રિયાને કારણે મૂત્રાશયનું નીચલું છિદ્ર બંધ થાય છે. તેને કારણે વીર્યક્ષેપ વખતે વીર્યની સાથે મૂત્ર બહાર આવતું નથી તેમજ વીર્ય પણ મૂત્રાશયમાં પ્રવેશી જતું નથી.

 (3) સ્ત્રીઓનું પ્રજનનતંત્ર : તેના મુખ્ય બે ભાગ : (i) બાહ્ય જનનાંગ અને (ii) આંતરિક જનનાંગો. સ્ત્રીના બાહ્ય જનગાંગને સંયુક્ત રીતે ભગ (vulva) કહે છે. સ્ત્રીનાં અંદરનાં જનનાંગોમાં યોનિ (vagina), ગર્ભાશય (uterus), અંડવાહિની નલિકાઓ (fallopian tubes) તથા અંડપિંડો(ovaries)નો સમાવેશ થાય છે. અંડપિંડ પણ એક પ્રકારની ગ્રંથિ છે. તેમાં અંડકોષ ઉત્પન્ન થાય છે તેમજ તેમાંથી અંત:સ્રાવોનું પણ ઉત્પાદન અને સ્રવણ થાય છે. અંડવાહિનીમાં સામાન્ય રીતે અંડકોષનું ફલનીકરણ થાય છે, જે ગર્ભાશયમાં સ્થાપિત થઈને પ્રાગર્ભ અને ગર્ભ રૂપે વિકસે છે. ગર્ભાશયની અંદરની દીવાલમાં નિયમિત રૂપે, આશરે દર મહિને, એક ચક્રની માફક ક્રમશ: ફેરફારો થાય છે અને ઋતુસ્રાવ થાય છે. સ્ત્રીઓમાં, પુરુષો કરતાં જુદી રીતે, મૂત્રમાર્ગ અને પ્રજનનમાર્ગ અલગ અલગ છિદ્રો દ્વારા બહાર ખૂલે છે. જોકે તે બંને છિદ્રો સ્ત્રીના બાહ્ય જનનાંગમાં જ આવેલાં છે.

(3.1) સ્ત્રીનું બાહ્ય જનનાંગ : સ્ત્રીના બાહ્ય જનનાંગને સંયુક્ત રીતે ભગ (vulva) કહે છે. તેમાં વિવિધ સંરચનાઓનો સમાવેશ થાય છે. ભગની બહારની કિનારી પર ઊપસેલા હોઠ જેવો અથવા ગડીઓ જેવો ભાગ આવેલો હોય છે. તેને ભગોષ્ઠ કહે છે. તે બે પ્રકારના હોય છે : મહત્તર ભગોષ્ઠ (labia majora) તથા ન્યૂનતર ભગોષ્ઠ (labia minora). બે મહત્તર ભગોષ્ઠની વચ્ચે એક તિરાડના જેવી ભગફાડ (genital cleft) આવેલી હોય છે. તેમાં યોનિ (vagina) નામના સ્ત્રીઓના એક અંદરના જનનાંગનું બહારની બાજુએ પડતું છિદ્ર આવેલું હોય છે. તેને યોનિછિદ્ર (vaginal orifice) કહે છે. કેડના હાડકાની શૃંખલા આગળના ભાગમાં ગુપ્તાસ્થિ(pubic bone)ના સાંધા વડે જોડાયેલી હોય છે. ગુપ્તાસ્થિને ઢાંકતી ચામડીમાં તંતુઓ અને મેદકોષોની બનેલી પેશી આવેલી હોય છે. તે ઊપસેલો પોચો ભાગ બનાવે છે. તેને રંભાગિરિ (mons pubis અથવા mons veneris) કહે છે. તે પેટની આગળની દીવાલથી માંડીને મહત્તર ભગોષ્ઠ સુધીનો ભાગ છે. રંભાગિરિ બંને બાજુ પર ઊરુપ્રદેશ (groin) સાથે સળંગ હોય છે. ગર્ભધારણની ક્ષમતા હોય તેવી ઉંમરે રંભાગિરિ વધુ વિકસિત હોય છે. તેના પર વાળ ઊગેલા હોય છે, જે ઊંધા ત્રિકોણાકાર વિસ્તારમાં જોવા મળે છે. તેની ચામડીમાં પરસેવો કરતી પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ હોય છે. આ પ્રસ્વેદગ્રંથિ બે પ્રકારની હોય છે. એક પ્રકાર સાદી પ્રસ્વેદગ્રંથિઓનો છે, જ્યારે બીજો વિશિષ્ટ પ્રકારની ગ્રંથિઓનો છે. વિશિષ્ટ પ્રકારની ગ્રંથિઓ ફકત ગુપ્તાસ્થિ-વિસ્તાર (pubic region), બગલ તથા સ્તનની ડીંટડી પર જ જોવા મળે છે. તેમનામાંથી નીકળતા પ્રવાહીની એક વિશિષ્ટ ગંધ હોય છે, જે લૈંગિક ઉશ્કેરાટ અથવા કામોત્તેજનાની પરાકાષ્ઠા(orgasm)ના સમયે વધુ તીવ્ર બને છે.

ભગફાડની બંને દીવાલરૂપ બનેલા ગડીઓ જેવા ભાગને ભગોષ્ઠ કહે છે. તે પણ મેદયુક્ત તંતુપેશી(fibrofatty tissue)ના બનેલા હોય છે. આગળ તે રંભાગિરિ સાથે અને પાછળ તે ઉપસ્થ વિસ્તાર (perineal area) સાથે સળંગ હોય છે. તે પણ ગર્ભધારણક્ષમતા હોય તેવી ઉંમરે વધુ વિકસિત હોય છે. યૌવનના આરંભ પહેલાં તે નાના હોય છે અને ઋતુસ્રાવ બંધ થાય તે સમયે (ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ, menopause) ફરીથી તે નાના બની જાય છે. સામાન્ય રીતે બંને મહત્તર ભગોષ્ઠ એકબીજાને અડીને રહેલા હોય છે. તેમની બહારની સપાટી પર વાળ હોય છે પરંતુ તેમની અંદર તરફની ચામડી પર વાળ હોતા નથી. રંભાગિરિ અને મહત્તર ભગોષ્ઠની ચામડી પર ગૂમડાં, ખરજવું, દાદર વગેરે જેવા અન્ય પ્રદેશની ચામડીને થતા રોગો થાય છે. તે ઉપરાંત મહત્તર ભગોષ્ઠની ચામડી અંત:સ્રાવોની અસર હેઠળ પણ હોય છે માટે તેમના વિશિષ્ટ વિકારો પણ થાય છે, જેમ કે ભગીય દુ:ક્ષીણતા (vulval dystrophy).

મહત્તર ભગોષ્ઠની મધ્યરેખા તરફની બાજુએ ન્યૂનતર ભગોષ્ઠ (labia minora) આવેલા હોય છે. તે પાતળી ગડીઓ જેવા હોય છે. બંને ન્યૂનતર ભગોષ્ઠ આગળ તરફ એકબીજા સાથે સળંગ હોય છે. પરંતુ તે એકબીજા સાથે જોડાય તે પહેલાં તેમના બે ભાગ પડે છે જેમની વચ્ચે એક નાનો ઊપસેલો ભાગ હોય છે. તેને સ્ત્રીશિશ્ન (clitoris) કહે છે. ન્યૂનતર ભગોષ્ઠનું આગળનું દ્વિભાજિત પડ સ્ત્રીશિશ્નનું ચર્માવરણ (prepuce) બનાવે છે જ્યારે તેનું પાછળનું દ્વિભાજિત પડ સ્ત્રીશિશ્નની બંધિકા (frenulum) બનાવે છે. બંને ન્યૂનતર ભગોષ્ઠ પાછળ એકબીજામાં ભળી જઈને યોનિછિદ્ર (vaginal orifice) અથવા નિવેશનછિદ્ર(introitus)ની પાતળી ચામડીની ધાર બનાવે છે. તેને ચર્મચીપિયો (fourchette) કહે છે. પ્રથમ લૈંગિક સમાગમ સમયે તથા શિશુજન્મ સમયે તે તૂટે છે. તેથી તે સમયે લોહી વહે છે. ન્યૂનતર ભગોષ્ઠ પર પરસેવો કરતી પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ તથા તેલ જેવું પ્રવાહી બનાવતી ત્વક્તૈલ ગ્રંથિઓ (sebaceous glands) હોય છે પરંતુ તેના પર વાળ હોતા નથી. નાની ઉંમરે તે મોટા હોય છે, પરંતુ યુવાન વયે તેઓ મહત્તર ભગોષ્ઠથી ઢંકાયેલા રહે છે. પુરુષોના શિશ્નની માફક સ્ત્રીશિશ્ન પણ એક રોહનશીલ અથવા ઉત્થાનશીલ (erectile) પરંતુ અલ્પવિકસિત અવયવ છે. તે ખરેખર તો પુરુષોના શિશ્ન જેવો અવયવ છે. તે મહત્તર ભગોષ્ઠથી છુપાયેલો રહે છે. તેના 3 ભાગ છે : શિશ્નમુકુટ (glans), સ્ત્રીશિશ્નકાય અને પાદાંગિકાઓ (crura). પાદાંગિકાઓ ગુપ્તાસ્થિ સાથે ચોંટેલી હોય છે. તે પોચી, અને લોહી ભરાઈ રહે એવી વિવરાભિકાઓ અથવા નાનાં પોલાણોવાળી સંરચનાઓ હોય છે. તેથી તેમને વિવરાભિકા-કાય અથવા છિદ્રાળુકાય (corpora cavernosa) પણ કહે છે. તેનાં પોલાણોમાં લોહી ભરાય ત્યારે તે ફૂલે છે. વળી તેમાં ઘણા ચેતાતંતુ (nerve fibres) આવેલા હોય છે. તેથી તે સ્ત્રીઓની કામોત્તેજનાની પરાકાષ્ઠા(orgasm)માં ઘણો મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. બે ન્યૂનતર ભગોષ્ઠની વચ્ચે આવેલા ત્રિકોણાકાર ભાગને નિવેશિકા (vestibule) કહે છે. તેમાં મૂત્રાશયનલિકા, યોનિ (vagina) તથા બાર્થોલિન ગ્રંથિની નલિકા અલગ અલગ છિદ્રો દ્વારા ખૂલે છે. યોનિછિદ્રને અપૂરતું ઢાંકતો એક પાતળો પડદો હોય છે, તેને કૌમાર્યપટલ (hymen) કહે છે. તેમાં એક કે બે છિદ્રો હોય છે, જેમાંથી ઋતુસ્રાવ વખતે પ્રવાહી બહાર આવી શકે છે. તેનાં આકાર અને કદ અલગ અલગ હોય છે. તે અર્ધચંદ્રાકાર (crecentric), કાણાંવાળો અથવા છિદ્રાળુ (cribriform), છિદ્રને ગોળ ફરતો અથવા વલયાકાર (annular) કે છિદ્ર વગરનો હોય છે. જો તેમાં છિદ્ર ન હોય તો તેને અછિદ્રિત કૌમાર્યપટલ (imperforate hymen) કહે છે. તેવી સ્થિતિમાં ઋતુસ્રાવ વખતે લોહી બહાર આવી શકતું નથી. કૌમાર્યપટલમાં ખાસ નસો હોતી નથી અને તેથી તે તૂટે ત્યારે થોડુંક જ લોહી વહે છે. પ્રથમ લૈંગિક સમાગમ પછીથી જે કાંઈ લોહી વહે છે તે ચર્મચીપિયા(fourchette)ને થતી ઈજાને કારણે હોય છે. શિશુના જન્મસમયે કૌમાર્યપટલ નાશ પામે છે.

(3.2) સ્ત્રીઓનો ઉપસ્થ વિસ્તાર (perineum) : હાડકાંની બનેલી શ્રોણીશૃંખલા(pelvis girdle)ના નીચલા છેડે આવેલા ભાગમાં જે કોઈ સંરચના આવેલી હોય તે બધાને ઉપસ્થ વિસ્તાર (perineum) કહે છે. પરંતુ વ્યવહારમાં ચર્મચીપિયા અને ગુદાછિદ્ર વચ્ચેની ચામડીને ઉપસ્થ વિસ્તાર કહે છે. તે 3થી 4 સેમી. લાંબો ભાગ છે. તેની નીચે તંતુઓ અને સ્નાયુઓની બનેલી પેશી આવેલી છે. તેને ઉપસ્થકાય (perineal body) કહે છે. તેમાં ગુદાના છિદ્રનું નિયંત્રણ કરતો સ્નાયુ આવેલો હોય છે. ઉપસ્થકાય ગુદાની આગળ, મળાશયની નીચે તથા યોનિની એકદમ પાછળ આવેલી છે. યોનિછિદ્રની પાછળની બાજુએ, બંને તરફ એક એક બાર્થોલિન ગ્રંથિ આવેલી હોય છે. તેમને મહત્તર નિવેશિકાકીય ગ્રંથિઓ (greater vestibular glands) પણ કહે છે. તે વટાણાના દાણા જેવડી હોય છે. તે 2 સેમી. લાંબી નલિકા દ્વારા નિવેશિકા વિસ્તારમાં ખૂલે છે. તે સફેદ અને ચીકણું (શ્લેષ્મિલ, mucoid) પ્રવાહી ઉત્પન્ન કરે છે. તેમાં કોઈ વિકાર ઉદભવે ત્યારે તે મોટી થાય છે અને તેને સ્પર્શી શકાય છે. તેમાં ક્યારેક ચેપ લાગે છે, ક્યારેક તે પ્રવાહી ભરેલી પોટલી જેવી કોષ્ઠ (cyst) બને છે અથવા તેમાં ગાંઠ ઉદભવે છે. એવા સમયે જ તેને સ્પર્શી શકાય છે. નિવેશિકાના આગળના ભાગમાં અને સ્ત્રીશિશ્નના મૂળ પાસે પુરુષોના શિશ્નની મૃદુકાય(corpus spongiosm)ને અનુરૂપ નિવેશિકાલક્ષી ગોલિકા (vestibular bulbs) પણ આવેલી હોય છે.

(3.3) સ્ત્રીઓનાં અંતર્ગત જનનાંગો : સ્ત્રીનાં અંદરનાં જનનાંગોમાં યોનિ (vagina), ગર્ભાશય (uterus), અંડવાહિની નલિકાઓ (fallopian tubes) તથા અંડપિંડો(ovaries)નો સમાવેશ થાય છે. યોનિ એક સ્થિતિસ્થાપક તંતુઓ અને સ્નાયુઓની બનેલી પોલી નળી જેવી સંરચના છે. તે મૂત્રાશય અને મળાશયની વચ્ચે આવેલી છે. તે ભગથી શરૂ થઈને ઉપર અને પાછળની તરફ ત્રાંસી ગોઠવાયેલી હોય છે. તેની ટોચમાં ઉપરથી ઊતરતો હોય એવી રીતે ગર્ભાશયનો નીચલો ભાગ ઊપસી આવે છે. ગર્ભાશયના તે ભાગને ગર્ભાશયગ્રીવા (uterine cervix) કહે છે. યોનિનું નીચે તરફનું છિદ્ર કૌમાર્યપટલથી ઢંકાયેલું હોય છે. લૈંગિક સમાગમ પછી કૌમાર્યપટલનો ભંગ થયેલો હોય છે, તેથી ત્યારબાદ બંને ભગોષ્ઠ એકબીજાને અડકેલા રહીને યોનિછિદ્રને ઢાંકે છે. યોનિની આગળની દીવાલ 6થી 8 સેમી. તથા પાછળની દીવાલ 8થી 10 સેમી. લાંબી હોય છે. સામાન્ય રીતે યોનિની આગળ-પાછળની દીવાલો એકબીજીને અડકેલી રહે છે. આમ યોનિ પણ બંધ રહે છે. ફક્ત લૈંગિક સમાગમ વખતે કે શિશુના જન્મસમય (પ્રસવકાળે) તેની બંને દીવાલો એકબીજાથી અલગ પડે છે. ગર્ભાશયનો ગ્રીવાવાળો ભાગ યોનિમાં આવર્ધ(projection)ના રૂપે ઊપસીને આવેલો હોય છે તેથી તેની આસપાસ યોનિની ટોચમાં જાણે ગડી પડી હોય એવી રચના બને છે. તેને ગ્રીવાની આગળ, પાછળ તથા બાજુ પર આવેલી ગડીઓ અથવા તો અનુક્રમે અગ્રસ્થ (anterior), પશ્ચસ્થ (posterior) તથા પાર્શ્વ (lateral) ગડીઓ (fornices) કહે છે.

યોનિની દીવાલમાં 3 પડ હોય છે : (1) સૌથી અંદરનું સ્તરીકૃત લાદીસમ અધિચ્છદ (stratified squamous epithelium) નામનું લાદી જેવા કોષોના સ્તરોવાળું પડ, (2) વચલું તંતુઓ અને સ્નાયતંતુઓવાળું (સતંતુસ્નાયવી, fibromuscular) પડ તથા (3) સૌથી બહારનું તંતુઓ અને મેદપેશીવાળું (સતંતુમેદીય, fibrofatty) પડ. સતંતુમેદીય પડના આગળના જાડા ભાગને ગુપ્તાસ્થિ-યૌનિક તંતુપડ (pubovaginal fascia) કહે છે, જ્યારે તેના પાછલા જાડા ભાગને મળાશયી-યૌનિક તંતુપડ (rectovaginal fascia) કહે છે. તે યોનિની આસપાસની પેશી સાથે સળંગ હોય છે અને યોનિને આધાર આપે છે. યોનિના પોલાણની દીવાલ પરનું આચ્છાદન (lining) લાદીસમ અધિચ્છદ કરે છે. તેમાં વાળ, પ્રસ્વેદગ્રંથિઓ કે ત્વક્તૈલ(sebum)ની ગ્રંથિઓ હોતી નથી. તેમાં 2થી 3 ગડીઓ હોય છે, જેમને મહાગડીઓ (rugae) કહે છે. અધિચ્છદમાં 3 સ્તરિકા (strata) હોય છે. શરીરમાં ઇસ્ટ્રોજનનું પ્રમાણ વધુ હોય તો સ્તરિકાની સંખ્યા પણ વધે છે. વચ્ચેની સ્તરિકાઓમાં ગ્લાયકોજન નામનો કાર્બોદિત (carbohydrate) પદાર્થ વધુ હોય છે. યોનિની દીવાલમાં કોઈ પ્રકારની ગ્રંથિઓ હોતી નથી તેથી તેમાં આવતું પ્રવાહી તેની દીવાલમાંથી પારઝરણ (transudation) નામની ક્રિયા દ્વારા ઝરીને બહાર આવે છે. આ ઉપરાંત તેમાં તેની દીવાલમાંથી ખરીને પડતા કોષો તથા ગર્ભાશયગ્રીવાનું શ્ર્લેષ્મ (mucus) હોય છે. ગર્ભધારણ કરી શકાય તેવી ઉંમર હોય ત્યારે તેમાં ડોડેડિનના લૅક્ટોબેસિલાઇ નામના જીવાણુ હોય છે, જે યોનિની દીવાલમાંના ગ્લાયકોજનને લૅક્ટિક ઍસિડમાં ફેરવે છે. આ પ્રકારનું ઍસિડવાળું અમ્લીય (acidic) વાતાવરણ તથા વિશિષ્ટ પ્રકારના જીવાણુઓની હાજરી મહત્ત્વનું સંરક્ષણ આપે છે. યોનિની પાછળ તરફની ગડીને પરિતનકલા(peritoneum)નું આવરણ પણ હોય છે. ગર્ભાશયગ્રીવાની પાછળ, યોનિની પાછલી ગડીની ઉપર તથા મળાશયની આગળ પરિતનકલાનું આવરણ હોય છે, જે ડગ્લાસની કોથળી અથવા પ્રકોશા (pouch) બનાવે છે. તેને મળાશયી-યૌનિક પ્રકોશા (rectovaginal pouch) પણ કહે છે. ડગ્લાસની કોથળીમાં ઘણી વખત પરુ ભરાય કે પ્રવાહી ભરાય તો કાઢવા માટે યોનિની પાછલી ગડીમાંથી સોય નાંખીને તેને બહાર કાઢી શકાય છે. ડગ્લાસની કોથળીમાં અંત:દર્શક (endoscope) નામની નળી નાંખીને શ્રોણીમાંના અવયવોનું નિરીક્ષણ કરવાની નિદાનલક્ષી ક્રિયા કરી શકાય છે. તેને પ્રકોશાનિરીક્ષા (culdoscopy) કહે છે. તે માટેની નળીને યોનિની પાછલી ગડીમાંથી પ્રવેશ અપાય છે. અંડવાહિનીઓને બાંધીને ગર્ભધારણ થતું અટકાવવાની ગર્ભનિરોધક શસ્ત્રક્રિયા માટે પણ ક્યારેક યોનિની પાછલી ગડીનો ઉપયોગ કરાય છે. યોનિ અને ગર્ભાશયગ્રીવાનું આવરણ બનાવતી અંત:કલાનું નિરીક્ષણ કરવા માટે યોનિદર્શક (colposcope) નામનું એક સાધન વિકસાવાયેલું છે. તેના વડે કરાતા નિરીક્ષણને યોનિનિરીક્ષા (colposcopy) કહે છે. તે એક વિપુલદર્શી સંયોજના (magnifying device) છે, જેના વડે યોનિ અને ગર્ભાશયગ્રીવાની સપાટીનું સીધેસીધું નિરીક્ષણ કરી શકાય છે. તે સપાટી પરની સ્થિતિને 6થી 40 ગણી મોટી કરીને દર્શાવે છે. આમ તે એક પ્રકારના અલ્પક્ષમ દ્વિનેત્રી સૂક્ષ્મદર્શક (low-power binocular microscope) જેવું સાધન છે. સપાટીનું સ્પષ્ટ નિરીક્ષણ કરવા માટે તેના પર 3% એસેટિક ઍસિડનું દ્રાવણ ચોપડવામાં આવે છે.

(3.4) અંડપિંડ : તે બદામ જેવા આકાર અને કદના હોય છે. તે તેમના સ્થાને 3 જુદા જુદા તંતુબંધો (ligaments) વડે ગોઠવાયેલા રહે છે. અંડપિંડપટ (mesovarium) નામનું અવયવી પરિતનકલાનું બનેલું પડ અંડપિંડને ગર્ભાશયના બૃહદ્વિસ્તારી તંતુબંધ (broad ligament) સાથે જોડે છે, અંડપિંડી તંતુબંધ (ovarian ligament) તેને ગર્ભાશય સાથે બાંધી રાખે છે તથા નિલંબક તંતુબંધ (suspensary ligament) તેને શ્રોણીની દીવાલ સાથે જોડી રાખે છે. તેમની સપાટી પર એક પ્રવેશદ્વાર અથવા એક દ્વારિકા (hilus) હોય છે, જેમાંથી લોહીની નસો તથા ચેતાતંતુઓ પ્રવેશે છે.

સૂક્ષ્મદર્શક (microscope) વડે તપાસતાં તેમાં 6 પ્રકારની સૂક્ષ્મરચનાઓ જોવા મળે છે : (1) પ્રજનનલક્ષી અધિચ્છદ (germinal epithelium), (2) શ્વેતતાનિકા (tunica albuginea), (3) પેશીદળ (stoma), (4) અંડપિંડી પુટિકાઓ (ovarian follicles), (5) ગ્રાફિયન પુટિકા (Graafian follicle) અને (6) પીતપિંડ (corpus luteum). પુરુષના શુક્રપિંડના પ્રજનનલક્ષી અધિચ્છદની માફક અંડપિંડના પ્રજનનલક્ષી અધિચ્છદમાં પણ જનનકોષ (અંડકોષ) વિકસે છે. તે અંડપિંડની મુક્ત સપાટી પરનું ઘનાકારી કોષો(cuboidal cells)નું બનેલું એક સ્તરવાળું પડ છે. તેમાંથી અંડપિંડી પુટિકાઓ વિકસે છે. અંડપિંડી પુટિકાનો ક્રમશ: વિકાસ થાય છે માટે વિવિધ કક્ષાની વિકસેલી અંડપિંડી પુટિકાઓ જોવા મળે છે. દરેક અંડપિંડી પુટિકાની મધ્યમાં એક અંડકોષ વિકસે છે. તે જ્યારે પૂરતી પાકટતા (પુખ્તતા) મેળવે ત્યારે તેમાંથી ઇસ્ટ્રોજન નામનો સ્ત્રીઓનો અંત:સ્રાવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે સમયે તેને ગ્રાફિયન પુટિકા કહે છે. પ્રજનનલક્ષી અધિચ્છદની તરત નીચે શ્વેતતંતુલિકાઓ(collagen fibres)વાળી સંયોજી પેશીનું આવરણ આવેલું હોય છે. તેને શ્વેતતાનિકા કહે છે. તે અંડપિંડનો સંપુટ (capsule) અથવા બહારનું આવરણ બનાવે છે. શ્વેતતાનિકાના સંપુટની અંદર અંડપિંડનું પેશીદળ આવેલું હોય છે, જેના 2 ભાગ પડે છે. બહારના ઘટ્ટ ભાગને બાહ્યક (cortex) અને અંદરની ઢીલી ગોઠવાયેલી પેશીના ભાગને મધ્યક (medulla) કહે છે. બાહ્યકમાં અંડપિંડી પુટિકાઓ વિકસે છે. ગ્રાફિયન પુટિકા ફૂટી જાય ત્યારે તેમાંથી અંડકોષ મુક્ત થાય છે. તેને અંડકોષમોચન (ovulation) કહે છે. તે પછી બાકી રહેલો ભાગ પીતપિંડના રૂપે અમુક સમય રહે છે. તે પ્રોજેસ્ટીરોન, ઇસ્ટ્રોજન તથા શિથિલન (relaxin) નામના અંત:સ્રાવોનું ઉત્પાદન કરે છે. જો અંડપિંડનું ફલનીકરણ ન થાય તો તે શમવા માંડે છે અને ત્યારબાદ તે એક નિષ્ક્રિય પિંડ રૂપે રહી જાય છે. તેને શ્વેતપિંડ (corpus albicans) કહે છે. અંડપિંડ પણ શુક્રપિંડની માફક પ્રજનનકોષ બનાવીને તેને બહાર વહેવડાવે છે તેમજ વિવિધ અંત:સ્રાવોનું ઉત્પાદન પણ કરે છે. આમ તે એક ગ્રંથિનું કાર્ય કરતો હોવાથી તેને અંડગ્રંથિ પણ કહે છે. (અંડગ્રંથિના કાર્ય અને તેના નિયંત્રણ વિશે વિ.કો.ખંડ 1 તથા વિ.કો.ખંડ 3 માં દર્શાવ્યું છે.)

(3.5) ગર્ભાશય અને તેની નળીઓ : તેમની સંરચના તથા કાર્યને 6 મુદ્દાઓમાં આવરી લઈ શકાય છે : (અ) ગર્ભાશયના ભાગ, (આ) તેના આધારો, (ઇ) અંડવાહિનીઓની સૂક્ષ્મરચના અને કાર્ય, (ઈ) ગર્ભાશયની સૂક્ષ્મરચના, (ઉ) ગર્ભાશયનું રુધિરાભિસરણ અને (ઊ) ગર્ભાશયનું કાર્ય.

(3.5.અ) ગર્ભાશયના ભાગ : જે અવયવમાં કે જે અવયવ દ્વારા દરેક મહિને નિયમિતપણે ઋતુસ્રાવ થાય છે, ફલનીકરણ પછી અંડકોષ જેમાં સ્થાપિત થઈને ગર્ભ રૂપે વિકસે છે અને જેમાંથી અંતે શિશુનો જન્મ થાય છે તે સ્ત્રીઓના મહત્વના અવયવને ગર્ભાશય કહે છે. તેને સાદી ભાષામાં બચ્ચાદાની કે ગર્ભદાની પણ કહે છે. તે મૂત્રાશય અને મળાશયની વચ્ચે આવેલો છે. તેનો આકાર ઊંધા જમરૂખ જેવો હોય છે. પ્રથમ સગર્ભાવસ્થા પહેલાં તેની ઊંચાઈ 7.5 સેમી., પહોળાઈ 5 સેમી. અને જાડાઈ 2.5 સેમી. હોય છે. તેના મુખ્ય 3 ભાગ છે : ગર્ભાશયકાય (body of the uterus), ગર્ભાશયગ્રીવા (uterine cervix) અને અંડવાહિનીઓ, અંડનલિકાઓ અથવા ગર્ભાશયનલિકાઓ (fallopian tubes અથવા uterine tubes). ગર્ભાશયકાયની સાથે જ્યાં અંડવાહિનીઓ જોડાય છે તેની ઉપરનો તેનો ભાગ ઘુમ્મટ બનાવે છે. તેને ઘુમ્મટતલ (fundus) કહે છે. ગર્ભાશયકાયનો નીચલો ભાગ પાતળો અને સાંકડો હોય છે. તે ગર્ભાશયકાય અને ગર્ભાશયગ્રીવા વચ્ચે આવેલો ભાગ છે. તેને ગર્ભાશયસેતુ (isthmus of the uterus) કહે છે. ગર્ભાશયનો જે ભાગ યોનિની અંદર ડોકાય છે અથવા આવર્ધિત (projected) થાય છે તેને ગર્ભાશયગ્રીવા કહે છે. ગર્ભાશયકાય અંદરથી પોલી હોય છે. તેના પોલાણને ગર્ભાશયગુહા (uterine cavity) કહે છે. ગર્ભાશયકાય અને ગર્ભાશયસેતુમાં ગર્ભાશયગુહા આવેલી હોય છે. તે નીચે ગર્ભાશયગ્રીવાના પોલાણ સાથે સળંગ જોડાયેલી હોય છે. ગર્ભાશયગ્રીવાના પોલાણને ગ્રીવાલક્ષી નલિકા અથવા ગ્રૈવ નલિકા (cervical canal) કહેવામાં આવે છે. ગર્ભાશયસેતુના નીચલા છેડે ગર્ભાશયગુહા અને ગ્રૈવ નલિકા જોડાય છે. તે જોડાણને ગર્ભાશયગ્રીવાનું અંતર્ગત મુખ (internal os) કહે છે. ગર્ભાશયગ્રીવા જે છિદ્ર દ્વારા યોનિમાં ખૂલે છે તેને તેનું બહિર્ગત મુખ (external os) કહે છે. ગર્ભાશયકાયના ઉપલા ભાગમાં અંડવાહિનીઓ જે જગ્યાએ જોડાય છે તેને અંડવાહિનીસેતુ (isthmus of the fallopian tube) કહે છે. અંડવાહિનીના મુક્ત છેડા પાસેના 1 ભાગને અંડવાહિનીનો વિપુટ (ampulla of fallopian tube) કહે છે. તેના બહારના છેડે ગળણીના મુખ જેવો ખુલ્લો ભાગ આવેલો હોય છે. તેને ગલનિકામુખ (infundibulum) કહે છે. તે અંડપિંડની પાસે હોય છે, જેથી અંડપિંડમાંથી છૂટો પડતો અંડકોષ સીધો ગલનિકામુખ દ્વારા અંડવાહિનીમાં પ્રવેશે છે. અંડવાહિની અને અંડપિંડ એકબીજાની પાસપાસે હોય છે, પરંતુ એકબીજાને ચોંટેલાં હોતાં નથી. ગલનિકામુખની મુક્ત ક્ધિાારી પર આંગળીઓ જેવા પ્રવર્ધો આવેલા હોય છે. તેમને અંગુલિકાઓ (fimbriae) કહે છે. બંને બાજુએ એક એક એમ કુલ 2 અંડવાહિનીઓ હોય છે, જે અંડકોષનું વહન કરે છે. તે 10 સેમી. લાંબી નળીઓ છે. તેમને ગર્ભાશયનો બૃહદ્વિસ્તારી તંતુબંધ પકડી રાખે છે, જેથી તે અને અંડપિંડ એકબીજાની નજીક ગોઠવાયેલા રહે.

(3.5.આ) ગર્ભાશયના આધાર : સામાન્ય સંજોગોમાં ગર્ભાશયનો અંતર્ગત મુખથી ઉપરનો ભાગ આગળ તરફ વળેલો હોય છે. તેને ગર્ભાશયનું અગ્રવર્તી વક્રન (anteflexion) કહે છે. તેથી ગર્ભાશયની કાય મૂત્રાશયની સહેજ ઉપર તરફ ગોઠવાયેલી હોય છે. ગર્ભાશયકાય અને ગર્ભાશયગ્રીવા વચ્ચે લગભગ 90 અંશનો ખૂણો બને છે. જો ગર્ભાશય પાછળની તરફ વળેલું હોય તો તેને પશ્ચવર્તી વક્રન (retroflexion) કહે છે. ગર્ભાશયને ટેકો આપતા ઘણા તંતુબંધો હોય છે. ગર્ભાશયને શ્રોણીની બાજુ પરની દીવાલ સાથે ચોંટાડતા પહોળા તંતુબંધને બૃહદ્વિસ્તારી તંતુબંધ (broad ligament) કહે છે. તે પરિધીય પરિતનકલા(parietal peritoneum)નાં 2 પડનો બનેલો હોય છે. તે ગર્ભાશય ઉપરાંત અંડવાહિનીઓ તથા અંડપિંડને પણ તેમને સ્થાને જાળવી રાખે છે તથા તેઓને એકબીજાની પાસપાસે પણ ગોઠવી રાખે છે. ગર્ભાશયને લોહી પહોંચાડતી નસો અને ગર્ભાશયના ચેતાતંતુઓ પણ તેમાંથી પસાર થાય છે. પરિતનકલાની બીજી 2 સંરચનાઓ ગર્ભાશયી ત્રિકાસ્થિ તંતુબંધો (uterosacral ligaments) બનાવે છે. તે આગળ ગર્ભાશય સાથે જોડાયેલા હોય છે, જ્યારે પાછળ મળાશયની બાજુ પરથી પસાર થઈને ત્રિકાસ્થિ (sacrum) નામના કરોડસ્તંભના સૌથી નીચલા મણકાઓના સમૂહ સાથે જોડાય છે. ગર્ભાશયગ્રીવા અને યોનિને સ્થિરતા આપતા પાર્શ્વ ગ્રીવાલક્ષી તંતુબંધ(lateral cervical ligament)ની એક જોડ બૃહદ્વિસ્તારી તંતુબંધની નીચલી કિનારીની નીચેથી પસાર થાય છે અને તે શ્રોણીની દીવાલ સાથે જોડાય છે. તેને મુખ્ય ગ્રૈવ તંતુબંધ (cardinal ligament) પણ કહે છે. આ તંતુબંધોમાં સ્નાયુતંતુઓ, લોહીની નસો અને ચેતાઓ હોય છે. તેઓ ગર્ભાશયને યોનિમાં નીચેની તરફ સરકી જતું કે ઊતરી પડતું અટકાવે છે. ગર્ભાશય જયારે યોનિમાં નીચે સરકે ત્યારે તેને ગર્ભાશયભ્રંશ અથવા ગર્ભાશયવિચલન (uterine prolapse) કહે છે. આ ઉપરાંત, રજ્જુરૂપ તંતુબંધ (round ligament) નામનો તંતુઓનો એક બંધ બનેલો હોય છે અને તે બૃહદ્વિસ્તારી તંતુબંધમાં થઈને પસાર થાય છે. તે પાછળ અને અંદર, ગર્ભાશય સાથે અંડવાહિનીસેતુની સહેજ નીચેના વિસ્તારમાં અને આગળ અને બહાર, ભગની સંરચનાઓ સાથે જોડાય છે. તે પુરુષોની વીર્યનલિકાનું અવિકસિત સ્વરૂપ છે.

(3.5.ઇ) અંડવાહિનીઓની સૂક્ષ્મરચના અને તેમનું કાર્ય : અંડવાહિનીને 3 પડ અથવા સ્તરો હોય છે. સૌથી અંદરના સ્તરને શ્લેષ્મકલા (mucosa) કહે છે. તેમાં સ્તંભાકાર (columnar) અને પ્રવાહી બનાવતા અને ઝરતા સ્રાવી (secretory) કોષો હોય છે. તેમના સ્રવેલા (ઝરેલા) પ્રવાહી વડે તે અંડકોષને ગર્ભાશય તરફ ખસવામાં સુગમતા કરી આપે છે. વચલું સ્તર સ્નાયુતંતુઓનું બનેલું હોય છે. તેને સ્નાયુસ્તર (muscularis) કહે છે. તેના 2 ભાગ પડે છે : બહારનું પાતળું પડ લંબાક્ષીય (longitudinal) સ્નાયુતંતુઓનું બનેલું હોય છે, જ્યારે અંદરનું જાડું પડ ગોળ અથવા ચક્રીય (circular) સ્નાયુતંતુઓનું બનેલું હોય છે. સ્નાયુતંતુઓનાં ક્રમિક સંકોચનો અને શિથિલનો વડે અંડવાહિનીમાં એક પ્રકારની લહરગતિનો તરંગ (peristaltic wave) ઉદભવે છે. તે પણ અંડકોષને ગર્ભાશય તરફ ખસવામાં સુગમતા કરી આપે છે. સૌથી બહારનું સ્તર સતરલપટલ(serous membrane)નું બનેલું સતરલસ્તર (serosa) હોય છે.

લગભગ દરેક મહિને એક વખત અપક્વ અંડકોષ અંડવાહિનીના ગલનિકામુખ પાસે અંડપિંડની સપાટી પરથી છૂટો પડે છે. તેને અંડકોષમોચન કહે છે. ગલનિકામુખના કોષો પરની સૂક્ષ્મતંતુઓ જેવી કશાઓ(cilia)ના હલનચલનથી તે અંડવાહિનીના ગલનિકામુખ તરફ ખેંચાય છે. ત્યારબાદ તે અંડવાહિનીની કશાઓ તથા સ્નાયુસ્તરથી ઉદભવતી લહરગતિ દ્વારા અંડવાહિનીમાં આગળ વધે છે. સામાન્ય રીતે જો અંડકોષનું ફલનીકરણ થાય તો તે અંડવાહિનીના વિપુટમાં થાય છે. અંડકોષ છૂટો પડ્યો હોય તો તેના 24 કલાક સુધી તેનું ફલનીકરણ થઈ શકે છે. ફલિત થયેલો અંડકોષ અથવા ફલિતાંડ (zygote) બીજકોષ્ઠ(blastocyst)માં ફેરવાય છે. તેને ગર્ભાશયમાં પહોંચતાં 7 દિવસ લાગે છે. ગર્ભાશયમાં તેનું અંત:સ્થાપન (implantation) થાય છે. ક્યારેક અંડકોષનું ફલનીકરણ પેટના પોલાણ અથવા તો પરિતનગુહા(peritoneal cavity)માં થાય છે. તે સમયે ક્યારેક પ્રાગર્ભનું અંત:સ્થાપન પેટમાંના કોઈ એક અવયવ પર થાય છે. તેને શ્રોણીય અંત:સ્થાપન (pelvic implantation) કહે છે. આ પ્રકારના ગર્ભનો વિકાસ થતો નથી, કેમ કે તેને જરૂરી લોહીની નસોનો ત્યાં વિકાસ થઈ શકતો નથી. ક્યારેક ફલિત અંડકોષ ગર્ભાશય સુધી પહોંચી શકતો નથી અને તેનું અંડવાહિની(નલિકા)માં જ અંત:સ્થાપન થઈ જાય છે. તેને નલિકાકીય અંત:સ્થાપન (tubular implantation) કહે છે. આ પ્રકારની સગર્ભાવસ્થાને ટૂંકાવી દેવી પડે છે; કેમ કે, તેમાં અંડવાહિની ફાટી જવાની સંભાવના રહે છે. શ્રોણીય અંત:સ્થાપન તથા નલિકાકીય અંત:સ્થાપન – એ બંનેથી થતી સગર્ભાવસ્થાને અન્યસ્થાની સગર્ભાવસ્થાઓ (ectopic pregnancies) કહે છે.

(3.5.ઈ) ગર્ભાશયની સૂક્ષ્મરચના : ગર્ભાશય એક પોલી સ્નાયુની બનેલી કોથળી છે. તેની દીવાલમાં 3 સ્તર (પડ) હોય છે. સૌથી બહારનું સ્તર અથવા આવરણ પેટમાંની પરિતનકલા (peritoneum) બનાવે છે. તેને સતરલસ્તર (serosa) અથવા પરિગર્ભાશયી કલા (perimetrium) કહે છે. તેના મધ્યસ્તરને ગર્ભાશયી સ્નાયુસ્તર (myometrium) કહે છે. તેનું અંદરનું સ્તર શ્લેષ્મકલા(mucosa)નું બનેલું હોય છે. તેને ગર્ભાશયી અંત:કલા (endometrium) કહે છે.

પરિગર્ભાશયી કલા પેટની અવયવી પરિતનકલા(visceral peritoneum)નો એક ભાગ છે. ગર્ભાશયની બંને બાજુની કિનારી પર તેનાં આગળ અને પાછળનાં પડ ભેગાં થઈને બૃહદ્ વિસ્તારી તંતુબંધ બનાવે છે. ગર્ભાશયની આગળની સપાટી પરનું પરિતનકલાનું આવરણ વળીને મૂત્રાશયને ઢાંકતા આવરણ સાથે જોડાય છે. તેવી જ રીતે તેની પાછલી સપાટી પરનું આવરણ વળીને પાછળ મળાશયના આવરણ સાથે સળંગ જોડાય છે. પરિતનકલાના આ આગળ અને પાછળના વળાંકો ગડીઓ પાડે છે, જે ગર્ભાશય અને મૂત્રાશય તથા ગર્ભાશય અને મળાશય વચ્ચે બે કોથળીઓ જેવી સંરચનાઓ કરે છે. તેમને અનુક્રમે મૂત્રાશય-ગર્ભાશયી પ્રકોશા (vesicouterine pouch) અને મળાશય-ગર્ભાશયી પ્રકોશા (rectouterine pouch) કહે છે.

ગર્ભાશયનું મધ્યસ્તર અરૈખિક સ્નાયુઓની 3 સ્તરિકાઓનું બનેલું છે. તેને સંયુક્ત રૂપે ગર્ભાશયી સ્નાયુસ્તર કહે છે. તે ઘુમ્મટતલ (fundus) વિસ્તારમાં સૌથી જાડું તથા ગર્ભાશયગ્રીવાના વિસ્તારમાં સૌથી પાતળું હોય છે. પ્રસૂતિસમયે તેમનાં સુસંગત સંકોચનોને લીધે શિશુનો પ્રસવ થાય છે.

ગર્ભાશયની સૌથી અંદરના સ્તરને ગર્ભાશયી અંત:કલા કહે છે. તેમાં બે પડ આવેલાં હોય છે. સૌથી અંદર આવેલા પડને ક્રિયમાણ સ્તરિકા (stratum functionalis) કહે છે, જ્યારે સ્નાયુસ્તરને અડીને આવેલા પડને તલસ્તરિકા (stratum basalis) કહે છે. ઋતુસ્રાવ સમયે ગર્ભાશયની અંત:કલાની ક્રિયમાણ સ્તરિકા બહાર ફેંકાઈ જાય છે અને તેથી તેની પુનર્રચના કરાય છે. તે સમયે તલસ્તરિકા અંદર યથાવત્ રહે છે. તે ફરીથી ક્રિયમાણ સ્તરિકા બનાવે છે. ગર્ભાશયી અંત:કલામાં ઘણી ગ્રંથિઓ આવેલી હોય છે.

(3.5.ઉ) ગર્ભાશયનું રુધિરાભિસરણ : ગર્ભાશયને નિતંબીય ધમની(iliac artery)ની ગર્ભાશયી ધમનીઓ (uterine arteries) નામની શાખાઓ વડે લોહી પહોંચાડાય છે. ગર્ભાશયના સ્નાયુસ્તરમાં ગોળ ગોળ ફરતી કમાનસ્વરૂપી ધમનીઓ (arcuate arteries) આવેલી હોય છે. તેમાંથી ઊંડું વીંધતી અરીય ધમનીઓ (radial arteries) નીકળે છે, જે સ્નાયુસ્તરમાં ઊંડે સુધી જાય છે. તેમાંથી બે પ્રકારની ધમનિકાઓ (arterioles) નીકળે છે : (1) સીધી અથવા સંમાર્જિત ધમનિકાઓ (straight arterioles) અને (2) સર્પિલ ધમનિકાઓ (spiral arterioles). સંમાર્જિત ધમનિકાઓ ગર્ભાશયની અંત:કલાની તલસ્તરિકા(strutum basalis)ને તથા સર્પિલ ધમનિકાઓ ગર્ભાશયની અંત:કલાની ક્રિયમાણ સ્તરિકા(stratum functionalis)ને લોહી પહોંચાડે છે. ઋતુસ્રાવસમયે ગર્ભાશયની અંત:કલાની ક્રિયમાણ સ્તરિકા બહાર ફેંકાઈ જાય છે અને તેથી તેની પુનર્રચના કરાય છે. તે સમયે સંમાર્જિત ધમનિકાઓ સક્રિય રહે છે, જ્યારે સર્પિલ ધમનિકાઓનો કેટલોક ભાગ બહાર ફેંકાઈ ગયેલો હોવાથી તેમની પુનર્રચના થાય છે. ગર્ભાશયમાંનું લોહી ગર્ભાશયી શિરાઓ (uterine veins) દ્વારા પાછું ફરે છે.

(3.5.ઊ) ગર્ભાશયનું કાર્ય : ગર્ભાશયનું કાર્ય અંત:સ્રાવી ગ્રંથિઓ વડે નિયંત્રિત થયેલું હોય છે. ગર્ભાશયની અંત:કલા અને અંડપિંડમાં ચક્રીય સ્વરૂપે ફેરફારો થાય છે. તેને સંયુક્ત રૂપે ઋતુસ્રાવચક્ર (menstrual cycle) કહે છે. તેમને અલગ અલગ રીતે ગર્ભાશયી અંત:કલાચક્ર અથવા કલાચક્ર (endometrial cycle) તથા અંડપિંડી ચક્ર (ovarian cycle) કહે છે. કલાચક્ર અને અંડપિંડી ચક્ર એકબીજા સાથે સંપૂર્ણપણે સંકળાયેલાં છે.

જે યુવાન સ્ત્રી સગર્ભાવસ્થામાં ન હોય તેને ઋતુસ્રાવચક્રો લગભગ દરેક મહિને નિયમિતપણે થયાં કરે છે. દરેક મહિને એક અંડકોષ અંડપિંડમાંથી છૂટો પડે છે. તેની અગાઉનાં લગભગ 2 અઠવાડિયાં ગર્ભાશયની અંત:કલાની ક્રિયમાણ સ્તરિકા પુનર્રચના પામે છે અને જો અંડકોષ ફલિત થાય તો તેના અંત:સ્થાપન માટે તૈયાર થાય છે. જો અંડકોષ ફલિત થાય તો તેનો પ્રથમ પ્રાગર્ભ (embryo) રૂપે અને પાછળથી ગર્ભ (foetus) રૂપે ગર્ભાશયમાં વિકાસ થાય છે. જો તે ફલિત ન થાય તો ક્રિયમાણ સ્તરિકા બહાર ફેંકાઈ જાય છે. તેને ઋતુસ્રાવ (mense અથવા menstruation) કહે છે. ફરીથી અંત:કલાની ક્રિયમાણ સ્તરિકા પુનર્રચના પામે છે. આમ ચક્રાકારે ઘટનાઓ બનતી રહે છે. તેને કલાચક્ર કહે છે. તેવી જ રીતે, તે સમયે અંડપિંડમાં પણ ચક્રીય ફેરફારો થયા કરે છે. અંડપિંડમાં એક ગ્રાફિયન પુટિકામાં અંડકોષનો વિકાસ થવો, તેનું છૂટું પડવું, બાકી રહેલી પુટિકાનું પીતપિંડમાં પરિવર્તન પામવું, અને જો અંડપિંડ ફલિત ન થયો હોય તો તેનું શ્વેતપુટિકામાં પરિવર્તિત થવું તથા નવી એક ગ્રાફિયન પુટિકામાં બીજા અંડકોષનો વિકાસ થવો વગેરે ઘટનાઓનું એક ચક્ર બને છે. તેને અંડપિંડી ચક્ર કહે છે.

ઋતુસ્રાવચક્રની ઘટનાઓનું મગજમાં આવેલા અધશ્ચેતક (hypothalamus) નામના વિસ્તાર અને મગજની નીચે આવેલી પીયૂષિકા (pituitary) ગ્રંથિના અંત:સ્રાવો દ્વારા નિયંત્રણ થાય છે. અધશ્ચેતકમાંથી જનનપિંડ-ઉત્તેજક-વિમોચક (gonadotrophin releasing) નામનો અંત:સ્રાવ ઉત્પન્ન થાય છે. તે મગજની નીચે આવેલી પીયૂષિકા ગ્રંથિનું નિયંત્રણ કરે છે. જનનપિંડ-ઉત્તેજક-વિમોચક અંત:સ્રાવની અસર હેઠળ પીયૂષિકા ગ્રંથિમાંથી જનનપિંડ-ઉત્તેજક (gonadotrophin) જૂથના અંત:સ્રાવો લોહીમાં ઝરે છે. માનવશરીરમાં બે જનનપિંડ-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવો હોય છે, જે અંત:સ્રાવ ગ્રાફિયન પુટિકાનું ઉત્તેજન કરે છે અને તેમાં ઇસ્ટ્રોજન નામના અંત:સ્રાવનું ઉત્પાદન શરૂ કરાવે છે. તેને પુટિકા-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવ (follicular stimulating hormone, FSH) કહે છે. અંડપિંડની પુટિકાઓનું આગળનું ઉત્તેજન કરાવતા, તેમાંથી કે અંડપિંડના કોષોમાંથી ઇસ્ટ્રોજન, પ્રોજેસ્ટીરોન અને અવદાબિન અંત:સ્રાવોનું ઉત્પાદન કરાવતા તથા અંડકોષને છૂટો કરીને તેને મુક્ત કરાવતા અંત:સ્રાવને પીતપિંડકારી અંત:સ્રાવ (luteunizing hormone, LH) કહે છે. જનનપિંડ-ઉત્તેજક-વિમોચક આ બંને અંત:સ્રાવોનું ઉત્તેજન કરે છે. યુવાનીના આરંભકાળને યૌવનારંભ (puberty) કહે છે. તે સમયે પીયૂષિકા ગ્રંથિનો આગળનો ભાગ સક્રિય બને છે. તેને અગ્રસ્થ પીયૂષિકા (anterior pituitary) કહે છે. તેમાંથી જનનપિંડ-ઉત્તેજક અંત:સ્રાવો લોહીમાં ઝરે છે. તેને કારણે ઋતુસ્રાવચક્રો શરૂ થાય છે.

સ્ત્રીના શરીરમાં 6 પ્રકારના ઇસ્ટ્રોજન જોવા મળે છે. તેમાંથી બીટા-ઇસ્ટ્રેડિયોલ નામનું દ્રવ્ય મુખ્ય ગણાય છે. તે સ્ત્રીઓનાં જનનાંગોનો વિકાસ અને જાળવણી કરે છે, તેના શરીરનાં પાણી અને વિદ્યુતવિભંજ આયનો(electrolytes)ની જાળવણી કરે છે તથા શરીરમાં પ્રોટીનનું ઉત્પાદન વધારીને તેનો સંગ્રહ કરાવે છે. તે ગર્ભાશયની અંત:કલા, સ્ત્રીઓનાં દ્વૈતીયિક લૈંગિક લક્ષણો તથા સ્તનનો વિકાસ કરે છે. પ્રોજેસ્ટીરોન ગર્ભાશયની અંત:કલાનો તથા સ્તનમાંની દુગ્ધગ્રંથિઓ(mammory glands)નો વિકાસ કરે છે. તેમનું પ્રમાણ વધે ત્યારે તેઓ અધશ્ર્ચેતકનું અવદાબન કરીને જનનપિંડ-ઉત્તેજક-વિમોચક અંત:સ્રાવનું પ્રમાણ ઘટાડે છે. તેઓ કોલેસ્ટીરૉલ અથવા ‘એસિટાયલ-કો-એન્ઝાયમ-એ’માંથી બને છે. સગર્ભાવસ્થાના છેલ્લા સમયમાં અવદાબિન શ્રોણીનાં હાડકાંના સાંધા તથા ગર્ભાશયગ્રીવાના મુખને શિથિલ કરે છે.

ઋતુસ્રાવચક્ર : સામાન્ય રીતે ઋતુસ્રાવચક્ર 24થી 35 દિવસનું હોય છે અને તેને સરેરાશ 28 દિવસનું ગણવામાં આવે છે. તેને 3 તબક્કામાં વહેંચવામાં આવે છે : (1) ઋતુસ્રાવકાળ, (2) અંડકોષમોચન પહેલાનો તબક્કો અથવા પૂર્વમોચનકાળ (preovulatory phase) અને (3) અંડકોષમોચન પછીનો તબક્કો અથવા મોચનોત્તરકાળ (postovulatory phase).

ઋતુસ્રાવકાળમાં 25થી 65 મિમી. લોહી, શ્લેષ્મ (mucus) નામનું ચીકણું પ્રવાહી, પેશીમાંનું પ્રવાહી તથા અધિચ્છદીય કોષો (epithelial cells) વહી જાય છે. લોહીમાં ઇસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટીરોનના પ્રમાણમાં અચાનક તીવ્ર ઘટાડો થવાને કારણે ગર્ભાશયની અંત:કલાની ક્રિયમાણ સ્તરિકા ક્રમશ: નાના ટુકડાના સ્વરૂપે અપજનન (degeneration) પામીને છૂટી પડીને બહાર વહી જાય છે. સામાન્ય રીતે તેવું 5 દિવસ ચાલે છે. તેને અંતે સમગ્ર ક્રિયમાણ સ્તરિકા જતી રહે છે અને ફક્ત તલસ્તરિકા રહી જાય છે. આ સમયે અંડપિંડમાં 20–25 જેટલી પ્રાથમિક પુટિકાઓ (primary follicles) વિકસવા માંડે છે. જન્મસમયે દરેક અંડપિંડમાં 2,00,000 પુટિકાઓ હોય છે. વિકસતી જતી પ્રાથમિક પુટિકામાંના સંભવિત અંડકોષની આસપાસ એક અલ્પવર્ણી વિસ્તાર (zona pallucida) બને છે. પુટિકાની આસપાસના કોષો વિકસે છે અને એક પ્રકારનું પ્રવાહી ઉત્પન્ન કરે છે. તેને કારણે સંભવિત અંડકોષ પુટિકાની કિનારી પાસે આવી જાય છે. આમ દ્વૈતીયિક પુટિકાઓ (secondary follicles) બને છે. પુટિકાઓનો આ પ્રકારનો વિકાસ અધશ્ચેતકના જનનપિંડ-ઉત્તેજક-વિમોચક અંત:સ્રાવ દ્વારા મુક્ત કરાયેલા પીયૂષિકા ગ્રંથિના FSH નામના અંત:સ્રાવને કારણે થાય છે. દ્વૈતીયિક પુટિકાઓમાં ઇસ્ટ્રોજન બને છે, જે ગર્ભાશયની અંત:કલામાં આગળનો તબક્કો વિકસાવે છે. અંતે ફક્ત એક જ પુટિકામાં અંડકોષ વિકસીને પુખ્તતા પ્રાપ્ત કરે છે. અન્ય પુટિકાઓ કરમાઈ જાય છે.

અહીંથી અંડકોષમોચન પહેલાંનો તબક્કો અથવા પૂર્વમોચનકાળ (preovulatory phase) શરૂ થાય છે. ઋતુસ્રાવ પૂરો થાય ત્યારથી તે અંડપિંડમાંથી અંડકોષ છૂટો પડે (અંડકોષમોચન થાય) ત્યાં સુધીનો તે સમયગાળો છે. અંડકોષમોચન પછી, જો તેનું ફલન ન થયું હોય તો, બરાબર 14 દિવસે ફરીથી ઋતુસ્રાવ થાય છે અને આમ એક ઋતુસ્રાવચક્ર પૂરું થાય છે. તેથી 28 દિવસના ઋતુસ્રાવચક્રમાં આ તબક્કો 14 દિવસનો હોય છે. આ સમયગાળામાં FSH અને LHની સંયુક્ત અસર હેઠળ અંડપિંડમાં પુટિકાઓ વિકસે છે અને ઇસ્ટ્રોજનનું ઉત્પાદન વધે છે. તે ગર્ભાશયની અંત:કલાનાં વૃદ્ધિ અને સમારકામ કરાવે છે. તેની તલસ્તરિકાના કોષોમાં કોષદ્વિભાજન થાય છે; તેથી તેમની સંખ્યા વધે છે. આમ ગર્ભાશયની અંત:કલા જાડી થઈને લગભગ બમણી (4થી 6 મિમી.) થવા માંડે છે. તેમાંની ગ્રંથિઓ અને ધમનિકાઓ મોટી થાય છે. તેથી આ તબક્કાને વૃદ્ધિકારી તબક્કો કે કોષવર્ધન તબક્કો (proliferative phase) પણ કહે છે. આ સમયે અંડપિંડમાં

કોઈ એક દ્વૈતીયિક પુટિકા ગ્રાફિયન પુટિકા રૂપે વિકસીને સક્રિય બનેલી હોય છે માટે તેને પુટિકાલક્ષી તબક્કો (follicular phase) પણ કહે છે. શરૂઆતના ભાગમાં FSH અને ઇસ્ટ્રોજનનું પ્રમાણ વધુ હોય છે, પરંતુ જ્યારે ગ્રાફિયન પુટિકા પુખ્ત થઈને અંડકોષ મુક્ત થવાના તબક્કે પહોંચે ત્યારે તેમાંથી પ્રોજેસ્ટીરોન પણ ઝરે છે અને અગ્રસ્થ પીયૂષિકા ગ્રંથિમાંથી LHનો સ્રાવ પણ થવા માંડે છે. અંડકોષમોચન થાય તે સાથે આ તબક્કો પૂરો થાય છે.

અંડપિંડમાંથી અંડકોષ છૂટો પડે તે ક્રિયાને અંડકોષમોચન (ovulation) કહે છે. અંડકોષમોચનનો તબક્કો સૌથી નાનો તબક્કો છે. કોઈ 28 દિવસના ચક્રમાં બરાબર 14મા દિવસે અંડકોષમોચન થાય છે. એટલે કે, જો અંડકોષ ફલિત ન થાય તો અંડકોષમોચન પછી બરાબર 14મા દિવસે બીજો ઋતુસ્રાવ થાય છે. અંડકોષને પેટના પોલાણના સૌથી નીચલા ભાગ જેવા ગણી શકાય તેવા શ્રોણીના પોલાણમાં છુટ્ટો–મુક્ત કરવામાં આવે છે. લોહીમાં પૂર્વમોચનકાળ દરમિયાન ઇસ્ટ્રોજનનું પ્રમાણ પુષ્કળ વધે ત્યારે તે પીયૂષિકા ગ્રંથિનું અવદાબન કરીને FSH અને LHનું સ્રવણ બંધ કરી દે છે. તેને કારણે તેમનું લોહીમાંનું પ્રમાણ ઘટી જાય છે. તેથી ગ્રાફિયન પુટિકામાંથી અંડકોષ છૂટો પડે છે. તેથી ગ્રાફિયન પુટિકામાંનું પ્રવાહી પણ નીકળી જાય છે અને તે દબાઈ જાય છે. તેમાં લોહીનો નાનો ગઠ્ઠો જામે છે, તેથી તેને રુધિરગુલ્મપિંડ કે ગુલ્મપિંડ (corpus haemorrhagicum) કહે છે. થોડા સમયમાં લોહીનો ગઠ્ઠો શોષાઈ જાય છે અને ગુલ્મપિંડના કોષો અન્ય રીતે વિકસીને પીળા રંગનો એક નાનો પિંડ બનાવે છે. તેને પીતપિંડ (corpus luteum) કહે છે.

અંડકોષનું ફલનીકરણ થાય કે ન થાય એ નિશ્ચિત કરવું હોય તો અંડકોષમોચનનો ચોક્કસ સમય કયો છે તે જાણવું જરૂરી બને છે. તેને માટેનો એક સરળ રસ્તો રોજેરોજ શરીરનું વહેલી સવારે ઊઠતી વખતે તાપમાન માપવાનો છે. તેમાં થોડો પણ એકદમ તીવ્ર ઘટાડો થઈને એકદમ પણ થોડો તીવ્ર વધારો થાય ત્યારે અંડકોષમોચન થયેલું હોય છે. તેના પછીના 24મા દિવસે તે સ્ત્રી ગર્ભધારણ (conception) કરી શકે છે.

અંડકોષમોચન પછીના તબક્કાને મોચનોત્તરકાળ કહે છે. તેનો સમયગાળો નિશ્ચિત છે, એટલે કે 14 દિવસનો સમયગાળો. અંડકોષમોચનથી ફરીથી ઋતુસ્રાવ થાય તે સુધીના સમયખંડને મોચનોત્તરકાળ કહે છે. આ સમયગાળામાં LH અસર હેઠળ પીતપિંડનો વિકાસ થાય છે. પીતપિંડમાંથી ઇસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટીરોનનો સ્રાવ થાય છે. તેથી ગર્ભાશયની અંત:કલા જો અંડકોષ ફલિત થયેલો હોય તો તેને સ્વીકારવા તૈયાર થાય છે. તે તૈયારીના ભાગ રૂપે અંત:કલામાંથી પ્રવાહી ઝરે છે. તેને કારણે અંત:કલા જાડી અને ગૂંચળાં વળેલી ગ્રંથિઓવાળી થયેલી જોવા મળે છે. તેમાં પેશીપ્રવાહી (tissue fluid) અને ગ્લાયકોજનનું પ્રમાણ વધુ હોય છે. જો અંડકોષનું ફલનીકરણ અને ફલિત અંડકોષનું અંત:સ્થાપન ન થાય તો ઇસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટીરોનનું વધતું પ્રમાણ અધશ્ચેતક અને પીયૂષિકા ગ્રંથિના અંત:સ્રાવોનું અવદાબન કરે છે. તેથી પીતપિંડ કરમાવા માંડે છે અને તે નિષ્ક્રિય શ્વેતપિંડ (corpus albicans) બનીને રહી જાય છે. તેને કારણે તો ઇસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટીરોનનું ઉત્પાદન ઘટે છે અને તેથી ફરી એક વાર ઋતુસ્રાવ થાય છે. આમ એક ઋતુસ્રાવચક્ર પૂરું થાય છે. ઇસ્ટ્રોજન અને પ્રોજેસ્ટીરોનનું ઘટેલું ઉત્પાદન અધશ્ચેતક અને પીયૂષિકા ગ્રંથિ પરનું અવદાબન દૂર કરે છે. તેથી FSH અને LH ઉત્પાદન વધે છે અને ફરીથી અંડપિંડમાંથી પુટિકાઓ અને ગર્ભાશયની અંત:કલાનો વિકાસ શરૂ થાય છે અને આમ બીજું એક ઋતુસ્રાવચક્ર શરૂ થાય છે; પરંતુ જો ફલનીકરણ અને અંત:સ્થાપન થાય તો પીતપિંડ પ્રસૂતિકાળ સુધી કાર્યરત રહે છે. ઓર(placenta)નો માનવ-ગર્ભાવરણીય જનનપિંડ-ઉત્તેજક (human gonadotrophin) નામનો અંત:સ્રાવ પીતપિંડને જાળવી રાખે છે. ઓર પોતે પણ ઇસ્ટ્રોજન ઉત્પન્ન કરે છે માટે પાછળથી પીતપિંડનું મહત્વ ઘટે છે.

પ્રથમ ઋતુસ્રાવચક્રને ઋતુસ્રાવપ્રારંભ (menarche) કહે છે, જ્યારે તે સદંતર બંધ થઈ જાય ત્યારે તેને ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ (menopause) કહે છે. ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ આવે તે પહેલેથી અંત:સ્રાવોમાં ફેરફાર આવવા માંડે છે. તેને ઋતુનિવૃત્તિપ્રારંભ (climacteric) કહે છે. તે 40થી 50 વર્ષની વયે શરૂ થાય છે. તે સમયે કેટલીક સ્ત્રીઓને શરીરમાં એકદમ ગરમી થઈ આવે છે, પુષ્કળ પરસેવો થાય છે, માથું દુખે છે, સ્નાયુમાં દુખાવો થાય છે અને લાગણીઓનો આવેગ આવે છે. ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિમાં ગ્રાફિયન પુટિકાઓ કરમાઈ જાય છે અને તેથી ઇસ્ટ્રોજનની ઊણપ ઉદભવે છે.

(4) પ્રજનનમાર્ગના વિકારો અને રોગોનાં વર્ગીકરણ, નિદાન તથા સારવાર : પ્રજનનમાર્ગના વિવિધ વિકારોને માટે તબીબી સહાયની જરૂર પડે છે. સ્ત્રીઓ અને પુરુષોમાં ઉદભવતી ઘણી બધી જાતીય જીવનને લગતી તકલીફોનું નિદાન તથા તેની સારવાર મનશ્ચિકિત્સક દ્વારા થાય છે. પુરુષોના અને સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગના રોગો, તેમનું નિદાન અને તેમની ચિકિત્સા અલગ અલગ પ્રકારનાં હોય છે. જોકે તેમાં કેટલીક સમાનતાઓ પણ છે; જેમ કે, શારીરિક તપાસ તથા વિવિધ પ્રકારની કસોટીઓ અને ચિત્રણો. પ્રજનનતંત્રના રોગો અને વિકારોનાં નિદાન અને ચિકિત્સામાં 3 બાબતો મહત્વની ગણાય છે : તે છે (1) સન્માન, (2) ભલાઈ અને (3) ન્યાય-સંગતતા. દરેક તબીબે તેના દરેક દર્દીને, તે પછી સ્ત્રી હોય કે પુરુષ, એક વ્યક્તિ તરીકે સન્માનને પાત્ર ગણાય છે. તેને તેના રોગવિષયક તેમજ તેને માટે કરાતી નિદાન કે ચિકિત્સાલક્ષી ક્રિયાઓની સંપૂર્ણ જાણકારીનો તથા તે વિશે નિર્ણય લેવાનો અબાધિત અધિકાર છે. તેથી તેને હાનિ પહોંચે એવી એવી  સંભવિત ક્રિયામાંથી પસાર થવાનું હોય તો તેની જાણ કરીને સંમતિ (informed consent) લેવી જરૂરી ગણાય છે. સ્ત્રીદર્દીની શારીરિક તપાસ કરતી વખતે તેની જાણ કરીને સ્પષ્ટ મંજૂરી મેળવી લેવી આવશ્યક ગણાય છે. જો તે તપાસ કોઈ પુરુષ તબીબ કરતો હોય તો તે સમયે એક અન્ય સ્ત્રીની હાજરી હોવી જરૂરી છે. વળી કોઈ પણ વ્યક્તિની શારીરિક તપાસ માટેની જગ્યામાં પૂરતી ગુપ્તતા (privacy) જાળવવી આવશ્યક છે. તેના તરફનું એક વ્યક્તિ તરીકેનું સન્માન દર્શાવાય છે. આ ઉપરાંત દરેક પ્રકારની તબીબી કામગીરી દર્દીના ભલા માટે તથા તેને નુકસાન ન થાય તેવા હેતુ સાથે તથા તેવી ચીવટ સાથે કરાય છે.

સૌપ્રથમ, દર્દીનું નામ, સરનામું, વ્યવસાય, કૌટુંબિક આવક તથા વૈવાહિકતા વિશે જાણકારી નોંધી લેવામાં આવે છે. ત્યારબાદ નિદાનલક્ષી પ્રક્રિયા માટે દર્દીને પડતી મુખ્ય તકલીફોની યાદી, તેમના થવાના કાળક્રમ (chronological order) પ્રમાણે, તૈયાર કરાય છે. તેમાં તેમની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ, કેવી રીતે તે વધી અને હાલ તે કેટલી તીવ્ર બની છે તેની નોંધ લેવાય છે. દર્દીને ભૂતકાળમાં કોઈ રોગ કે વિકાર થયો છે કે નહિ, તેના પર કોઈ શસ્ત્રક્રિયા કરાયેલી છે કે નહિ, તેને કશી ચીજ કે દવાની વિષમોર્જા (allergy) છે કે નહિ તેની માહિતી મેળવાય છે. તેની અંગત માહિતી રૂપે તેના આહારની ટેવ અને પ્રકાર, તેની કુદરતી હાજતો, અન્ય ટેવો કે વ્યસનો, નિયમિતપણે લેવી પડતી દવાઓ વગેરેની માહિતી મેળવી લેવાય છે. તેના જાતીય (લૈંગિક) જીવન વિશેની માહિતીમાં સંભોગદર, પીડાકારક સંભોગ (દુ:સંભોગ, dyspareunia), ગર્ભનિરોધક દવા કે સાધનોનો ઉપયોગ તથા ભૂતકાળમાં થયેલા લૈંગિક રોગો અંગેની જાણકારીનો સમાવેશ થાય છે. તેના કુટુંબમાં મધુપ્રમેહ, લોહીનું ઊંચું દબાણ, વિષમોર્જા અને અન્ય રોગો અને વિકારો થયેલા છે કે નહિ તેની માહિતી મેળવાય છે. તેવી જ રીતે સ્ત્રીઓમાં તેના ઋતુસ્રાવની શરૂઆત, નિયમિતતા, તે સમયે થતો દુખાવો, તેના પહેલાં થતી તકલીફ તથા છેલ્લે ક્યારે ઋતુસ્રાવ થયો હતો તેની જાણકારી મેળવાય છે. સ્ત્રીને કેટલી સગર્ભતાઓ થઈ, કેટલાં બાળકો જન્મ્યાં, કેટલાં જીવિત છે, કેવા પ્રકારની પ્રસૂતિઓ થઈ, ગર્ભપાત કેટલા અને ક્યારે ક્યારે થયા તથા છેલ્લી સુવાવડ ક્યારે થઈ તેની પણ નોંધ લેવામાં આવે છે.

તેની શારીરિક તપાસને 3 ભાગમાં વહેંચવામાં આવે છે. તેની સામાન્ય શારીરિક તપાસમાં તેની ઊંચાઈ, વજન, શારીરિક બાંધો, પોષણનું સ્તર, દેખાવ, ફીકાશ, વેળ ઘાલે ત્યારે મોટી થતી લસિકાગ્રંથિઓ (lymphnodes), હાથે-પગે કે મોઢે સોજા, ભૂતકાળમાં થયેલા કોઈ રોગનાં રહી ગયેલાં દોષચિહ્નો (stigmata), શારીરિક તાપમાન, નાડીનો દર, લોહીનું દબાણ તથા શ્વસનદરની નોંધ લેવાય છે. ત્યારબાદ તેના શ્વસનમાર્ગ, હૃદય અને રુધિરાભિસરણ, પાચનતંત્ર તથા ચેતાતંત્રની તપાસ કરાય છે.

પુરુષોની પ્રજનનતંત્રલક્ષી તપાસમાં પેટની તથા વૃષણકોથળીની તપાસ કરાય છે, જ્યારે સ્ત્રીઓની સ્ત્રીરોગવિદ્યા(gynaecology)લક્ષી તપાસમાં પેટ અને શ્રોણી(pelvis)ની તપાસ કરાય છે. પેટની તપાસમાં નિરીક્ષણ (inspection), સ્પર્શન (palpation), સાંગુલિપ્રહરણ કે ટંકારણ (percussion) અને સંસાધનીય શ્રવણન કે સંશ્રવણન(auscultation)નો સમાવેશ થાય છે. તેના વડે નાભિની સ્થિતિ, શ્વાસોચ્છવાસ-સમયે પેટનું હલનચલન, પેટમાં દુખાવો કે સ્પર્શવેદના (tendreness), પેટની દીવાલ પર કોઈ ક્ષતચિહ્ન (scar), પેટમાં કોઈ ગાંઠ, પેટની દીવાલની અક્કડતા, લહરગતિની નિયમિતતા અથવા કોઈ અન્ય પ્રકારના ધ્વનિનું સર્જન જાણી શકાય છે. શ્રોણીય પરીક્ષણ (pelvic examination)માં બાહ્ય જનનાંગોનો દેખાવ, તેમાંથી કોઈ પ્રવાહી આવે છે કે નહિ તેની તપાસ, તેના પર પડેલા ઘાવ કે ક્ષતચિહ્નો, ઉપસ્થ વિસ્તારની સ્થિતિ વગેરેનું નિરીક્ષણ કરાય છે. બે હાથના ઉપયોગ વડે કરાતા પરીક્ષણને દ્વિહસ્તીય પરીક્ષણ (bimanual examination) કહે છે. તે માટે યોનિમાં આંગળી મૂકવામાં આવે છે; માટે તેને યોનિમાર્ગી પરીક્ષણ (per vaginal examination) પણ કહે છે. તેના વડે ગર્ભાશય, તેની ગ્રીવા, યોનિની ગડીઓ તથા તેની આસપાસની પરાગર્ભાશયી પેશી (parametrium) અંગેની જાણકારી મેળવાય છે. છેલ્લે ખોલ-બંધ થતી ચાંચ જેવા સાધન કે ‘C’ આકારના પટ્ટી જેવા ચમચા વડે યોનિને પહોળી કરીને ગર્ભાશયગ્રીવા અને યોનિનું નિરીક્ષણ કરાય છે અને તેની વડે તેમાંના પ્રવાહીને મેળવીને તેની તપાસ પણ કરાય છે. તેને સંદર્શકીય પરીક્ષણ (speculum examination) કહે છે. આ ચમચા કે ચાંચ જેવા સાધનને સંદર્શક (speculum) કહે છે. તેને આધારે પ્રારંભિક નિદાન કરાય છે અને જરૂરી પરીક્ષણોનું આયોજન કરાય છે. અંતે સંપૂર્ણ નિદાન કરીને ચોક્કસ સારવારનો નિર્ણય કરાય છે. આ ઉપરાંત, ગુદાનલિકા(anal canal)માં આંગળી મૂકીને તપાસ કરાય છે. તેની મદદથી પુરુષોમાં પુર:સ્થગ્રંથિ તથા મૂત્રાશય અને મળાશય વચ્ચે આવેલી પ્રકોશા (pouch) વિશે જાણકારી મેળવાય છે, જ્યારે સ્ત્રીઓમાં ગર્ભાશય અને અને મળાશય વચ્ચે આવેલી પ્રકોશા અંગે માહિતી મળે છે.

આ ઉપરાંત વિવિધ પ્રકારની તપાસણીઓ અને કસોટીઓ પણ કરાય છે. જરૂર પડ્યે મૂત્રાશયમાં સાધનવાળી નળી નાંખીને તેનું નિરીક્ષણ કરાય છે. તેને મૂત્રાશય-નિરીક્ષણ (cystoscopy) કહે છે. તે ઘણી વખત પુર:સ્થ ગ્રંથિના વિકારોમાં ઉપયોગી નીવડે છે. સ્ત્રીઓમાં ગર્ભાશયગ્રીવાના કૅન્સરના નિદાનમાં પૅપ ટેસ્ટ કરાય છે. આ ઉપરાંત યોનિનિરીક્ષા (colposcopy), ગર્ભાશયગ્રીવાનું વિસ્ફારણ અને ખોતરણ, ગર્ભાશયની અંત:કલાનું પેશીપરીક્ષણ, અંત:સ્રાવોનું લોહીમાંનું પ્રમાણ, સોનોગ્રાફી અને અન્ય ચિત્રણપદ્ધતિઓ (imaging techniques) વગેરે કસોટીઓની મદદથી સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગના રોગો અને વિકારોનું નિદાન કરાય છે.

(4.1) પુરુષોના પ્રજનનમાર્ગના અવયવોનાં નિદાન અને ચિકિત્સા : પુરુષોના પ્રજનનમાર્ગની મુખ્ય તકલીફોમાં મૂત્રમાર્ગની ઘણી તકલીફોનો સમાવેશ થઈ જાય છે; કેમ કે નીચલો મૂત્રમાર્ગ અને વીર્યક્ષેપનનો માર્ગ એક જ, એટલે કે મૂત્રાશયનળી જ છે. વળી તે માટેનો અવયવ (શિશ્ન) પણ એક જ છે. તેથી મૂત્રમાર્ગમાં અવરોધ અનુભવવો, તેમાં ચેપ લાગવો, તેમાંથી લોહી પડવું વગેરે તકલીફો નીચલા મૂત્રમાર્ગ તથા પ્રજનનમાર્ગના રોગોમાં જોવા મળે છે. વળી શુક્રપિંડ તેને માટેની બહારના ભાગમાં આવેલી કોથળીમાં હોય છે. માટે તેના વિકારોની ઘણી માહિતી તેના નિરીક્ષણ અને સ્પર્શનથી થઈ જાય છે. શુક્રપિંડ વૃષણકોથળી(scrotum)માં ઊતરી આવેલો છે કે નહિ, તેમાં પીડાકારક કે પીડા વગરનો સોજો આવેલો છે કે નહિ તે સીધેસીધું જાણી શકાય છે. પુરુષોના બાહ્ય જનનાંગ(શિશ્ન)નાં નિરીક્ષણ અને સ્પર્શનથી તેના વિકારોનું નિદાન સરળતાથી થાય છે. પ્રજનનમાર્ગના અવયવોના વિકારોને સામાન્ય રીતે વારસાગત કે જન્મજાત, ચેપજન્ય (infectious), ઈજાજન્ય, ક્રિયાલક્ષી (functional), અંત:સ્રાવી (endocrinal), ગાંઠ કે કૅન્સરકારી વગેરે જુદાં જુદાં જૂથોમાં વર્ગીકૃત કરાય છે. તેમનો વિવિધ અવયવોના વિકારોના રૂપમાં પણ અભ્યાસ કરાય છે.

સારણી 1 : પુરુષોના પ્રજનનમાર્ગના અવયવોના વિકારો

ક્રમ	જૂથ
1.	શુક્રપિંડ અને વૃષણકોથળીના રોગો અને વિકારો (diseases of the testis and scrotum)
2.	પુર:સ્થ ગ્રંથિ અને વીર્યસંગ્રહિકા ગ્રંથિના રોગો અને વિકારો (diseases and disorders of the prostate gland and the seminal vesicles)
3.	મૂત્રાશયનલિકા અને શિશ્નના રોગો અને વિકારો (diseases and disorders of the urethra and penis)
4.	પ્રકીર્ણ વિકારો (miscellaneous disorders)

(4.1.1) શુક્રપિંડ અને વૃષણકોથળીના રોગો અને વિકારો : શુક્રપિંડ અને વૃષણકોથળીના મુખ્ય વિકારોમાં શુક્રપિંડ પૂરેપૂરો વૃષણકોથળીમાં ઊતરી આવ્યો ન હોય તેવો વિકાર, શુક્રપિંડને આમળ (torsion) ચડી હોય તેવી સ્થિતિ, તેની નસો પહોળી થઈ જઈને સર્પશિરાકોષ્ઠ (vericocoele) બનાવે, શુક્રપિંડમાં ચેપ લાગે, તેની આસપાસ પ્રવાહી ભરાઈને સજલકોષ્ઠ (hydrocoele) બને કે તેમાં કૅન્સર અથવા અન્ય ગાંઠો બને વગેરે વિવિધ વિકારોનો સમાવેશ થાય છે. તેવી જ રીતે વૃષણકોથળીમાં સોજો આવે, ચેપ લાગે કે ગાંઠ બને છે. શુક્રપિંડ પૂરેપૂરો વૃષણકોથળીમાં ઊતરી આવ્યો ન હોય તેવા વિકારને અનવસ્થિત શુક્રગ્રંથિતા (undescended testis) અથવા અન્યસ્થાની શુક્રપિંડતા (ectopic testis) કહે છે તથા શુક્રપિંડ અને અધિશુક્રપિંડમાં ચેપ પ્રસરવાથી થતા રોગને અધિશુક્રગ્રંથિ –શુક્રગ્રંથિશોથ અથવા અધિશુક્રપિંડ–શુક્રપિંડશોથ (epididymo-orchitis) કહે છે. અન્યસ્થાની શુક્રપિંડતાવાળા દર્દીની વૃષણકોથળીમાં શુક્રપિંડ હોતો નથી, પરંતુ તે પેટમાં કે ઊરુનલિકા(inguinal canal)માં હોય છે. તેને બાળપણમાં શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા વૃષણકોથળીમાં લાવવો જરૂરી ગણાય છે. જો તેમ ન કરવામાં આવે તો તે વ્યક્તિને વંધ્યતા ઉદભવે, દુખાવો થાય, સારણગાંઠ વિકસે, શુક્રપિંડ અમળાઈ જાય, તેમાં ક્ષીણતા ઉદભવે, કૅન્સર ઉદભવે. આમ વિવિધ વિકારો થવાનો ભય વધે છે. વળી આવા અન્યસ્થાની શુક્રપિંડમાં કોઈ ચેપ લાગે તો તેનું નિદાન કરવામાં મુશ્કેલી અનુભવાય છે.

ક્યારેક કોઈ એક જન્મજાત કુરચનાને કારણે વૃષણકોથળીમાં શુક્રપિંડ ઊંધો કે આડો હોય, તેના પરનું તાનિકાવરણ (tunica vaginalis) ઘણે ઊંચેથી તેને ઢાંકતું હોય કે અધિશુક્રપિંડ-કાય અને શુક્રપિંડ એકબીજાથી અલગ પડેલાં હોય તો ક્યારેક વીર્યરજ્જુ(spermatic cord)માં આંટી પડી જાય છે અને તેથી શુક્રપિંડ અમળાઈ જાય છે. જ્યારે પેટના સ્નાયુ સાથે શુક્રપિંડને વૃષણકોથળીમાં લટકાવતા નિલંબક સ્નાયુ (cremasteric muscle) જોરથી સંકોચાય છે ત્યારે પણ ક્યારેક વીર્યરજ્જુમાંની વીર્યનલિકા ગોળ ફરી જાય છે અને અમળાય છે. આવું ક્યારેક મળત્યાગ વખતે જોર કરવામાં આવે, ભારે વજન ઊંચકવામાં આવે કે જાતીય સંભોગ સમયે પેટના સ્નાયુઓ અને નિલંબક સ્નાયુ જોરથી સંકોચાય ત્યારે બને છે. જોકે ક્યારેક ઊંઘમાં પણ આવું બની જાય છે. શુક્રપિંડી આમળ થાય ત્યારે દર્દીને જાંઘ કે પેટના નીચલા ભાગમાં પીડાકારક દુખાવો થાય છે. શુક્રપિંડ ઊંચો ચડી ગયેલો હોય છે, વીર્યરજ્જુ જાડો બની જાય છે અને તેને અડકવાથી પીડા થાય છે. તેને સ્પર્શવેદના (tenderness) કહે છે. તે સામાન્ય રીતે 10–25 વયના યુવાનોમાં થાય છે. તેને મમ્પ્સ નામના વિષાણુથી થતા અધિશુક્રપિંડ–શુક્રપિંડશોથના વિકારથી અને સંગ્રસિત સારણગાંઠ(stangulated hernia)થી અલગ પાડવામાં આવે છે. અધિશુક્રપિંડ–શુક્રપિંડશોથ(epidymo-orchitis)ના વિકારમાં વીર્યરજ્જુ જાડો થતો નથી અને તે વિકાર મોટી ઉંમરે પણ થાય છે. ક્યારેક સાથે મૂત્રાશયનલિકામાં પણ પીડાકારક સોજો આવેલો હોય છે. આંતરડું સરકીને ઊરુનલિકામાં ફસાઈ જાય તો તે વખતે તેને મળતો લોહીનો પુરવઠો અટકી પડે છે. તેને સંગ્રસિત (strangulated) સારણગાંઠ કહે છે. તે પણ સખત પીડા કરે છે. જો શુક્રપિંડ વૃષણકોથળીમાં ઊતરી આવેલો ન હોય તો શુક્રપિંડી આમળનું નિદાન મુશ્કેલ બને છે. સારવાર રૂપે જો તેનું નિદાન પ્રથમ કલાકમાં થયેલું હોય તો ધીમેથી સાચવીને હાથ વડે આમળ ખોલી કઢાય છે. તે શક્ય ન હોય તો શસ્ત્રક્રિયા કરવી પડે છે.

ક્યારેક શુક્રપિંડના લોહીને પાછું લઈ જતી નસો અથવા શિરાઓ (veins) પહોળી થઈને ગૂંચળું બનાવે તો તેને સર્પશિરાકોષ્ઠ (vericocoele) કહે છે. સામાન્ય રીતે તે તરુણાવસ્થામાં ખાસ જોવા મળે છે. લગભગ 95% કિસ્સામાં તે ડાબી બાજુએ જોવા મળે છે. તેમાં નિલંબક સ્નાયુની આસપાસની નિલંબક શિરાઓ (cremasteric veins) અસરગ્રસ્ત હોય છે. ક્યારેક મોટી ઉંમરે મૂત્રપિંડના કૅન્સરની સાથે કે શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા મૂત્રપિંડનું ઉચ્છેદન કરાયું હોય ત્યારે પણ તે જોવા મળે છે. સામાન્ય રીતે તે ગરમ આબોહવામાં થાય છે અને તે પાતળા અને ઊંચા માણસોમાં વધુ જોવા મળે છે. કેટલીક વ્યક્તિઓમાં તેમની વૃષણકોથળી લબડેલી અથવા લોલનશીલ (pendulous) હોય છે, તેઓમાં તેનું પ્રમાણ વધુ હોય છે. તે ખાસ તકલીફ આપતો વિકાર નથી. ઘણી વખતે સહેજ ખેંચાણ અનુભવાય છે. ખાંસી ખાવાથી તે મોટું થાય છે. ઘણી વખતે આવા દર્દીઓમાં શુક્રકોષો ઓછા હોય કે તેમની હલનચલનની ગતિ ધીમી હોય છે. તેને કારણે પણ અફલિતાનો વિકાર થાય છે. આમ તો તે એક કૃમિ ભરેલી કોથળી જેવું લાગતું હોય છે. વધુ તકલીફ કરે તો શસ્ત્રક્રિયા કરીને શુક્રપિંડની શિરાને બાંધી દેવાય છે. શુક્રપિંડની બહાર આવેલા આવરણને શ્વેતતાનિકા (tunica albuginea) કહે છે. તેમાં ક્યારેક પ્રવાહી ભરાય છે. તેને સજલકોષ્ઠ (hydrocoele) કહે છે. ગર્ભમાં આવર્ધીય આવરણ (processus vaginalis) નામની એક પેશી આવેલી છે. તે નીચે ઊતરી રહેલા શુક્રપિંડની સાથે લંબાય છે અને વિકાસ પામતા શુક્રપિંડનું આવરણ બનાવે છે. ત્યારે તેમાંથી શ્વેતતાનિકા બને છે. તેના કોઈ પણ ભાગમાં પ્રવાહી ભરાય તો તેને સજલકોષ્ઠનો વિકાર કહે છે. તે આપોઆપ કોઈ કારણ વગર ઉદભવેલો હોય કે પછી ક્યારેક શુક્રપિંડના કોઈ વિકારને કારણે ઉદભવેલો હોય છે. સામાન્ય રીતે તેમાં પીળાશ પડતું અર્ધપારદર્શક પ્રવાહી હોય છે. તેમાં જીવાણુ (bacteria) હોતા નથી. જોકે તેમાં આલ્બ્યુમિન અને ફાઇબ્રિનોજન નામના પ્રોટીનના અણુઓ હોય છે. જો તેમાં લોહી ભરાયેલું હોય તો તેને રુધિરકોષ્ઠ (haematocoele) કહે છે. ક્યારેક હાથીપગો નામનો વિકાર કરતા ફાયલેરિયાસિસ નામના રોગમાં જો શુક્રપિંડનું આવરણ અસરગ્રસ્ત થયેલું હોય તો તેમાં લસિકારસ (lymph) નામનું પ્રવાહી ભરાય છે. તે દૂધિયું અને ઘટ્ટ હોય છે. આવા પ્રવાહીને કારણે થતા વિકારને લસિકારસકોષ્ઠ (chylocoele) કહે છે. આ બધા જ વિકારોની સારવાર શસ્ત્રક્રિયા કરીને કરાય છે.

શુક્રપિંડમાં ચેપ લાગે ત્યારે પીડાકારક સોજો થાય છે. તેને શુક્રપિંડનો શોથજન્ય વિકાર (inflammatory disorder) અથવા શુક્રપિંડશોથ (orchitis) કહે છે. સામાન્ય રીતે આ વિકારમાં અધિશુક્રપિંડ પણ અસરગ્રસ્ત હોય છે, માટે તેને સામૂહિક રીતે અધિશુક્રપિંડ–શુક્રપિંડશોથ (epididymo-orchitis) કહે છે. ગાલમાં આવેલી લાળગ્રંથિમાં ‘મમ્પ્સ’ નામના વિષાણુને કારણે થતા શોથજન્ય વિકારમાં ક્યારેક શુક્રપિંડ પણ અસરગ્રસ્ત થાય છે. તેમાં અધિશુક્રપિંડ અસરગ્રસ્ત થતો નથી. આવા કોઈક અપવાદ સિવાય અધિશુક્રપિંડ–શુક્રપિંડશોથનો સામૂહિક વિકાર જોવા મળે છે. તે બે પ્રકારનો હોય છે : (1) ઉગ્ર (acute) અને (2) દીર્ઘકાલીન (chronic). ઉગ્ર પ્રકારનો ચેપ મોટાભાગે મૂત્રાશયનળી, પુર:સ્થગ્રંથિ કે વીર્યસંગ્રહિકામાં શરૂ થઈને અધિશુક્રપિંડ સુધી પહોંચે છે. જોકે ક્યારેક તે લોહી દ્વારા પણ શુક્રપિંડ સુધી આવે છે; જેમ કે, મમ્પ્સના વિષાણુ અને ઇ.કોલિ, સ્ટ્રેપ્ટોકોકાઈ, સ્ટેફાયલોકોકાઈ, પ્રોટિયસ વગેરે પ્રકારના જીવાણુ લોહી દ્વારા શુક્રપિંડ સુધી આવે છે. ક્યારેક શુક્રપિંડનો ક્ષયરોગ પણ ઉગ્ર સ્વરૂપે જોવા મળે છે. મમ્પ્સજન્ય શુક્રપિંડશોથમાં શુક્રપિંડ ક્ષીણતા (atrophy) પામે છે અને તેને કારણે તે પુરુષ કોઈ સ્ત્રીના અંડકોષનું ફલન કરાવી શકતો નથી. તેને પૌરુષી અફલિતતા(male infertility)નો વિકાર કહે છે. સારવાર રૂપે પથારીમાં આરામ કરવાની સલાહ અને ઍન્ટિબાયૉટિક દવાઓ અપાય છે. દીર્ઘકાલીન શુક્રપિંડશોથનાં મુખ્ય કારણોમાં ક્ષયનો રોગ, ઉપદંશ (syphilis) અને કુષ્ઠરોગ(leprosy)નો સમાવેશ થાય છે. કુષ્ઠરોગ પણ અફલિતતાનો વિકાર સર્જે છે. શુક્રપિંડનું કૅન્સર ઘણી વખત જો સમયસરની સારવાર અપાય તો મટે છે.

વૃષણકોથળીના વિકારોમાં ફાયલેરિયાસિસ, ત્વક્તૈલકોષ્ઠ (sebaceous cyst) તથા અજ્ઞાત કે અન્ય કારણોસરના સોજાનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં થતું કૅન્સર મોટાભાગે સ્થાનિક ચામડીનું કૅન્સર હોય છે અથવા તો શુક્રપિંડના કૅન્સરનો તેમાં થયેલો ફેલાવો સૂચવે છે.

સારણી 2 : મૂત્રાવરોધને કારણે ઉદભવતા પેશાબના અટકાવ તથા પુર:સ્થિતતાને કારણે ઉદભવતા મૂત્રાશયના ક્ષોભનનો તફાવત

	મૂત્રાવરોધને કારણે ઉદભવતો પેશાબનો અટકાવ	પુર:સ્થિતતાને કારણે ઉદભવતું મૂત્રાશયનું ક્ષોભન
1.	પેશાબ કરવાની ક્રિયાને શરૂ કરતી વખતે તકલીફ, ખાસ કરીને જો મૂત્રાશય ભરેલું હોય.	વારંવાર પેશાબ કરવા જવું પડે.
2.	પાતળી ધાર, દબાણ કરવા છતાં સુધારો ન થાય.	રાત્રિસમયે વારંવાર પેશાબની હાજતે જવું પડે.
3.	અટકી અટકીને આવતો પેશાબ.	ઉતાવળે દોડવું પડે, રોકવામાં તકલીફ.
4.	પેશાબ કર્યા પછી કે એમ ને એમ પણ પેશાબ ટપકયા કરે.	હાજત લાગે એટલે ટપકાં પડવા માંડે.
5.	અપૂરતો પેશાબ થયો છે એવું લાગ્યા કરે.	રાત્રિકાળે પેશાબની ક્રિયા પર કાબૂ ન રહે.
6.	ક્યારેક સંપૂર્ણ અટકાવ થઈ જાય.	પેશાબનો અટકાવ ન થાય.

(4.1.2) પુર:સ્થ (prostate) ગ્રંથિ અને વીર્યસંગ્રહિકા ગ્રંથિના રોગો અને વિકારો : પુર:સ્થ ગ્રંથિના વિકારોમાં તેનું સૌમ્ય પ્રકારે મોટા થવું, તેમાં ચેપ લાગવો, તેમાં કૅન્સર થવું વગેરે વિકારોનો સમાવેશ થાય છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિનો કોઈ ભાગ મોટો થાય તો તેનું કારણ તેમાં કાં તો કૅન્સર વિકસ્યું હોય કે પછી પુર:સ્થ ગ્રંથિનું સૌમ્ય અતિવર્ધન થયેલું હોય છે. તેને સૌમ્ય પુર:સ્થ ગ્રંથિવર્ધન અથવા પુર:સ્થીય સૌમ્યવર્ધન (benign prostatic hypertrophy) કહે છે. પુર:સ્થીય સૌમ્યવર્ધનનો વિકાર સામાન્ય રીતે 50 વર્ષની વય પછી વધુ જોવા મળે છે. તેનું કારણ સ્પષ્ટપણે જાણમાં નથી. એવું મનાય છે કે જો ટેસ્ટૉસ્ટીરોન નામના પુંકારી અંત:સ્રાવની ઊણપ ઉદભવે તો ઇસ્ટ્રોજન નામના સ્ત્રીલક્ષણકારી અંત:સ્રાવની અસર વધે છે. તે સમયે કે પછી પુર:સ્થ ગ્રંથિમાં નવવિકસનનો કોઈ વિકાર ઉદભવે ત્યારે પુર:સ્થ ગ્રંથિનું સૌમ્યવર્ધન થાય છે. તેને કારણે પુર:સ્થ ગ્રંથિમાં તંતુઓ, સ્નાયુતંતુઓ અને ગ્રંથિઓની વૃદ્ધિ થાય છે. તેને સતંતુસ્નાયુગ્રંથિઅર્બુદ (fibromyoadenoma) કહે છે. તેને કારણે પુર:સ્થ ગ્રંથિ મોટી થાય છે અને તેની અંદરની દબાયેલી પેશી એક પ્રકારનું છદ્મસંપુટ (psuedocapsule) જેવું આવરણ બનાવે છે. જો આવી વૃદ્ધિને કારણે એક બાજુ પર વૃદ્ધિ થાય તો પુર:સ્થ ગ્રંથિમાં પાર્શ્વખંડો (lateral lobes) વિકસે છે જે મૂત્રાશયમાં ક્યારેક ઊપસી આવે છે. તેને અંત:મૂત્રાશયી પુર:સ્થીય કંઠપટ્ટો (intravesical prostatic collar) કહે છે. જો વૃદ્ધિને કારણે મૂત્રાશયની ડોક જેવા ભાગની નીચેની પુર:સ્થ ગ્રંથિ વૃદ્ધિ પામે તો તે મધ્યખંડ (middle lobe) રૂપે મૂત્રાશયમાં ઊપસી આવે છે. તે મૂત્રાશયના અંદરના દ્વારરક્ષક(sphincter)માં જ વૃદ્ધિ પામે છે. તેને કારણે મૂત્રાશયમાંથી નીકળતી મૂત્રાશયનળી લાંબી અને વાંકીચૂકી બને છે અને બાજુ પરથી દબાય છે. તેથી પેશાબના માર્ગમાં અવરોધ (obstruction) ઉદભવે છે, જેથી પેશાબ કરવાની હાજતમાં અટકાવ અનુભવાય છે. ક્યારેક તેને બદલે મૂત્રાશયમાં ક્ષોભન(irritation)નો વિકાર સર્જાય છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિને કારણે થતા ક્ષોભનના વિકારને પુર:સ્થિતતા (prostatism) કહે છે, જ્યારે તેને કારણે પેશાબ કરવાની હાજતમાં ઉદભવતા અટકાવને મૂત્રાશયી નિર્ગમ-અવરોધ અથવા મૂત્રાવરોધ (bladder outflow obstruction) કહે છે. પુર:સ્થીય સૌમ્યવર્ધનના વિકારમાં ક્યારેક કોઈ તકલીફ થતી નથી, ક્યારેક ફક્ત પુર:સ્થિતતા થાય છે તો ક્યારેક મૂત્રાવરોધ થાય છે. ક્યારેક તે બંને તકલીફો સાથે થઈ આવે છે. અવરોધ અને ક્ષોભનને એકબીજાથી અલગ પડાય છે. તેમની વચ્ચેનો તફાવત સારણી 2માં દર્શાવેલો છે.

પુરુષો તથા સ્ત્રીઓમાં મોટી ઉંમરે મૂત્રાશયના સ્નાયુનું કાર્ય ઘટે; ત્યારે પણ મૂત્રાશય-ક્ષોભન જેવો જ વિકાર થાય છે. જ્યારે પણ પેશાબના માર્ગમાં અવરોધ થાય ત્યારે મૂત્રાશયના સ્નાયુઓ વધુ કાર્ય કરીને તે અવરોધને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે છે, તેથી તેમની અતિવૃદ્ધિ થાય છે, મૂત્રાશયના શ્લેષ્મસ્તર(અંદરની દીવાલ)માં ગડીઓ પડે છે તથા તેમાં લોહીનો ભરાવો થાય છે, જેને કારણે ક્યારેક પેશાબમાં લોહી પડે છે. તેને રુધિરમૂત્રમેહ (haematuria) કહે છે. પેશાબ અટકવાના વિકારનાં અન્ય કારણો પણ છે. તેમાં પુર:સ્થીય સૌમ્યવર્ધન ઉપરાંત મૂત્રાશયની સંકોચાયેલી ડોકનો વિકાર, મૂત્રાશયની ડોકની અતિવૃદ્ધિ, પુર:સ્થ ગ્રંથિનું કૅન્સર, મૂત્રાશયનળીનું સંકીર્ણન (stricture) તથા મૂત્રમાર્ગનું નિયંત્રણ કરતી ચેતાઓના વિકારોનો સમાવેશ થાય છે. નિદાન કરતી વખતે તે સહુને એકબીજાથી અલગ પાડવાં પડે છે.

મૂત્રાવરોધને કારણે મૂત્રાશયમાં પેશાબ ભરાઈ રહે છે, તેમાં ચેપ લાગે છે, ભરાયેલો પેશાબ ઊભરાઈને ટપકે છે અથવા પેશાબની હાજતને રોકી શકાતી નથી. મૂત્રાશય ઊભરાઈ જવાથી પેશાબનાં ટપકાં પડે તેને ઉદભારિત અનિયંત્રિતતા (overflow incontinance) કહે છે. તેવી રીતે જો ચેતાકીય અશક્તિને કારણે પેશાબની હાજતને રોકી શકાતી ન હોય તો તેને અચેતાનિયંત્રી મૂત્રતા (enuresis) કહે છે. પેશાબ કરવામાં અવરોધ થવાને કારણે પેશાબ કર્યા પછી પણ મૂત્રાશયમાં પેશાબ ભરાયેલો રહે છે, તેને ઉત્સર્ગોત્તર મૂત્ર (residual urine) કહે છે. લાંબા સમય સુધી પેશાબ ભરાઈ રહે તો તેમાં ચેપ લાગે છે. વળી મૂત્રાશયમાંનું દબાણ અને તેની દીવાલમાંનો તણાવ પણ વધે છે. મૂત્રાશયમાંના પેશાબનો ભરાવો લાંબે ગાળે મૂત્રપિંડમાં પણ પેશાબનો ભરાવો કરે છે. તેને કારણે મૂત્રપિંડ મોટો થાય છે, તેને મૂત્રપિંડી શોફ (hydronephrosis) કહે છે. પેશાબના ભરાઈ રહેવાથી ચેપ લાગવા ઉપરાંત તેમાં પથરી જામી જવાની સંભાવના વધે છે. ક્યારેક પેશાબમાં લોહી પડે છે અથવા તે સમયે દુખાવો થાય છે.

નિદાન માટે શારીરિક તપાસ તથા સાધનો દ્વારા તપાસ કરાય છે. શારીરિક તપાસમાં ગુદામાર્ગે આંગળી નાંખીને પુર:સ્થ ગ્રંથિની સ્થિતિ જાણવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત લોહીમાં પુર:સ્થ-સંલગ્ન પ્રતિજન(prostatic specific antigen)નું પ્રમાણ જાણવામાં આવે છે. તેના નિદાનમાં મૂત્રવહેણનાં દર, વેગ અને દબાણ શોધવામાં આવે છે. તેને મૂત્રગતિકીય અભ્યાસ (urodynamic study) કહે છે. જરૂર પડ્યે મૂત્રમાર્ગનું નસમાં એક્સરે-રોધી દ્રવ્ય આપીને ચિત્રણ કરાય છે, મૂત્રાશયમાં સાધન વડે નિરીક્ષણ કરાય છે, પેશાબમાંના જીવાણુઓનું સંવર્ધન કરાય છે તથા તેમાંના કોષોનો કોષવિદ્યાલક્ષી અભ્યાસ કરાય છે. નસ વાટે એક્સ-રે-રોધી દ્રવ્ય નાંખીને કરાતા મૂત્રમાર્ગના ચિત્રણને શિરામાર્ગી મૂત્રમાર્ગ-ચિત્રણ (intravenous pyelography, IVP) કહે છે, મૂત્રાશયમાં સાધનવાળી નળી વડે નિરીક્ષણ કરવાની ક્રિયાને મૂત્રાશયનિરીક્ષા (cystoscopy) કહે છે, પેશાબમાંના જીવાણુઓનું સંવર્ધન કરાય તે પ્રક્રિયાને જીવાણુસંવર્ધન (bacterial culture) કહે છે તથા પેશાબમાંના કોષોના અભ્યાસને કોષવિદ્યાલક્ષી અભ્યાસ (cytological study) કહે છે.

સારવાર માટે સૌપ્રથમ જો સંપૂર્ણ અટકાવ હોય તો નિવેશિકાનળી (catheter) નાંખીને પેશાબનો ઉત્સર્ગ શરૂ કરાય છે. દર્દીને સાંજે ઓછું પાણી પીવાનું સૂચવાય છે. પ્રોપેન્થેલિન નામની દવા વડે પેશાબની બળતરા ઘટાડાય છે. આલ્ફા ઍડ્રિનર્જિક-રોધકો તથા 5–આલ્ફા રિડક્ટેઝ અવદાબકોની મદદથી અનુક્રમે પુર:સ્થ ગ્રંથિના સ્નાયુઓને શિથિલ કરાય છે અને ગ્રંથિનું કદ ઘટાડાય છે. જરૂર પડ્યે શસ્ત્રક્રિયા કરાય છે. તેના દ્વારા કાં તો પુર:સ્થ ગ્રંથિને પૂરેપૂરી કાઢી નંખાય છે અથવા તો મૂત્રાશયનળીમાર્ગે તેનો થોડો ભાગ કાપી કઢાય છે. શસ્ત્રક્રિયાને કારણે લગભગ 65 % દર્દીઓમાં વીર્ય મૂત્રાશયમાં પાછું ચડી જાય છે. તેને વિપરીતમાર્ગી વીર્યક્ષેપન (retrograde ejaculation) કહે છે. 5 % દર્દીઓમાં પુરુષની ઇન્દ્રિયનું ઉત્થાન કરવાની ક્ષમતા ઘટે છે; પરંતુ લગભગ 90 % દર્દીઓમાં પેશાબનો અટકાવ જતો રહે છે. આશરે 15 % દર્દીઓમાં 8–10 વર્ષે ફરીથી શસ્ત્રક્રિયા કરવી પડે છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિને કાઢી નાંખવાની શસ્ત્રક્રિયાને પુર:સ્થ ઉચ્છેદન (prostatectomy) કહે છે. તે 4 પદ્ધતિઓએ કરાય છે : મૂત્રાશયનળીમાંથી સાધનવાળી નળી નાંખીને કરાતી શસ્ત્રક્રિયાને પારમૂત્રાશયનલિકાકીય (transurethral) પદ્ધતિ કહે છે. તેનો હાલ ઘણો વપરાશ છે. આ ઉપરાંત ગુપ્તાસ્થિની પાછળથી, મૂત્રાશયમાંથી તથા ઉપસ્થ વિસ્તારમાંથી પણ શસ્ત્રક્રિયા કરી શકાય છે. તેમને અનુક્રમે પશ્ચગુપ્તાસ્થીય (retropubic), પારમૂત્રાશયી (transvesical) અને પારઉપસ્થીય (through perineum) શસ્ત્રક્રિયાઓ કહે છે. શસ્ત્રક્રિયા પછી 24 કલાક માટે મૂત્રાશયમાં સતત પ્રવાહી નાંખીને તેને ધોતા રહેવું પડે છે. તેને મૂત્રાશયશોધન (bladder irrigation) કહે છે. નવી સારવાર-પ્રણાલીઓમાં સૂક્ષ્મ તરંગ (microwave) તથા લેઝર કિરણોનો ઉપયોગ કરાય છે. જો શસ્ત્રક્રિયા વડે કાયમી અવરોધ દૂર કરી શકાય તેમ ન હોય તો મૂત્રમાર્ગમાં એક પસારનળી (stent) મૂકવામાં આવે છે, જેથી તેના દ્વારા પેશાબ થતો રહે. મૂત્રમાર્ગમાં જ્યાં કોઈ સંકીર્ણન કે અવરોધ હોય તે સાંકડા પોલાણમાંથી એક નળીને પરોવીને તે સ્થળે તેને સ્થાપિત કરાય છે. તેથી આ પસાર કરેલી નળીમાંથી પેશાબ વહી શકે. આવી નળીને પસારનળી કહે છે.

પુર:સ્થ ગ્રંથિના અન્ય વિકારોમાં તેમાં થતાં કૅન્સર, પથરી કે ચેપનો ખાસ સમાવેશ કરાય છે. તેમાં થતી પથરી ખાસ તકલીફ કરતી નથી. તેથી મોટાભાગે કોઈ સારવાર અપાતી નથી. તકલીફ પડે તો તેને દૂર કરાય છે. પુર:સ્થ ગ્રંથિ અને વીર્યસંગ્રહિકાઓના ચેપના 2 પ્રકારો છે. દીર્ઘકાલી ચેપમાં ક્ષયનો રોગ મુખ્ય છે. અનેક જીવાણુઓ ઉગ્ર ચેપ કરે છે. તે પીડા કરે છે અને તાવ લાવે છે. તેમની સારવારમાં ઍન્ટિબાયૉટિક દવાનો ઉપયોગ કરાય છે. ક્યારેક તેમનો ચેપ શુક્રગ્રંથિ સુધી પ્રસરે છે.

(4.1.3) મૂત્રાશયનળી અને શિશ્નના રોગો અને વિકારો : તેના વિકારોમાં જન્મજાત કુરચનાઓ, ઈજાઓ, ચેપ અને શોથકારી વિકારો, કૅન્સર તથા અન્ય પ્રકીર્ણ વિકારોનો સમાવેશ થાય છે. પુરુષની મૂત્રાશયનળી સ્ત્રીઓની મૂત્રાશયનળીથી લાંબી હોય છે. તેમાં થતી કુરચનાઓને કારણે ક્યારેક શિશ્નની ટોચ પર છિદ્રફાડ (mestus) અથવા તો મૂત્રાશયનળી પોતે સાંકડી હોય છે. ક્યારેક તેના પાછળ તરફના ભાગમાં પડદા જેવા કપાટ અથવા વાલ્વ હોય છે. કેટલીક વખત શિશ્નની ઉપલી અથવા પૃષ્ઠસપાટી પર કે નીચલી અથવા વક્ષસપાટી પર મૂત્રછિદ્રફાડ હોય છે. તેને અનુક્રમે ઊર્ધ્વછિદ્રતા (epispedias) અને અધશ્છિદ્રતા (hypospedias) કહે છે. સાંકડી મૂત્રછિદ્રફાડને છિદ્રફાડ-સંકીર્ણતા (meatal stenosis) કહે છે. ક્યારેક તેની સાથે બદ્ધમણિતા કે બદ્ધમુકુટતા(phimosis)નો વિકાર થયેલો હોય છે. જન્મજાત કુરચનાઓની સારવાર સામાન્ય રીતે શસ્ત્રક્રિયા વડે થાય છે. મૂત્રાશયનળીના વિકારોનાં મુખ્ય કારણો છે ઈજા, શોથ, ગાંઠ અને જન્મજાત કુરચનાઓ. પરમિયો (gonorrhoea) નામનો જાતીય વ્યવહારને કારણે ફેલાતો રોગ છે. ક્યારેક કોઈ અવશિષ્ટ ચેપને કારણે પણ મૂત્રાશયનળીમાં ચેપ લાગે છે. તેને કારણે તે પીડા કરે છે, સૂજી જાય છે અને તાવ આવે છે. તેને મૂત્રાશયનલિકાશોથ (urethritis) કહે છે. મૂત્રાશયનળીના સંકીર્ણન(સાંકડી થવી)નાં કારણોમાં જન્મજાત કુરચનાઓ, ઈજા, ચેપ, સાધનનો ઉપયોગ અને શસ્ત્રક્રિયાનો સમાવેશ થાય છે. પરમિયો, ક્ષયરોગ તથા શૅન્કર નામના જાતીય સંબંધોથી ફેલાતા ચેપમાં સમય જતાં મૂત્રાશયનલિકા સાંકડી થઈ જાય છે. પેશાબ કરાવવા માટે લાંબા સમય માટે નિવેશિકા નળી મૂકી રાખવામાં આવી હોય કે તે સમયે ઈજા થયેલી હોય તો તે ક્યારેક મૂત્રાશયનળીને સાંકડી કરે છે. તેવી રીતે નળી દ્વારા અંદર જોવાની અંત:નિરીક્ષા (endoscopy) નામની પ્રક્રિયા પછી પણ ક્યારેક તે સાંકડી થઈ જાય છે. તેની સારવાર રૂપે મૂત્રાશયનલિકાને પહોળી કરાય છે. તેને મૂત્રાશયનલિકા-વિસ્ફારણ (urethral dilatation) કહે છે. ક્યારેક જરૂર પડે તો તેમાં કાણું પડાય છે. તેને મૂત્રાશયનલિકા-છિદ્રણ (urethrotomy) કહે છે. ક્યારેક તેની નવરચના કરવી પડે છે. તેને મૂત્રાશયનલિકા-નવરચના (urethroplasty) કહે છે.

શિશ્નના વિકારોમાં બદ્ધમુકુટતા, ચર્માવરણીય પથરી (preputial calculi), ઈજાઓ, પરાબદ્ધમુકુટતા (paraphimosis), ચેપ અને શોથ, કૅન્સર અને અવિરત શિશ્નોત્થાન (priapism) જેવા પ્રકીર્ણ વિકારનો સમાવેશ થાય છે.

બદ્ધમુકુટતા મોટાભાગે જન્મજાત કુરચના રૂપે, તો ક્યારેક કોઈક રોગની પાછલી અસર રૂપે જોવા મળે છે. જન્મજાત કુરચના રૂપે તેનું નિદાન જરા વધુ પડતું થતું હોય છે. સામાન્ય રીતે 6 વર્ષની વય સુધી મુકુટ પરની ચામડીનું ચર્માવરણ તેને અડોઅડ હોય છે અને તેને પાછળ ખેંચવામાં આવે તો જ શિશ્નમુકુટની ટોચ પરની છિદ્રફાડ જોઈ શકાય છે. જો તે બાળકને બદ્ધમુકુટતા હોય તો ચર્માવરણને કાપ્યા વગર છિદ્રફાડ જોઈ શકાય નહિ. ક્યારેક બદ્ધમુકુટતાની સાથે છિદ્રફાડનું સંકીર્ણન હોય છે. આવા સંજોગોમાં પેશાબનો ભરાવો થાય છે અને મૂત્રપિંડને પણ નુકસાનકારક અસર થાય છે. શિશ્નમુકુટ પર કોઈ ચેપ લાગ્યો હોય તો તેને શિશ્નમુકુટશોથ (balanitis) કહે છે. તે જ્યારે રુઝાય ત્યારે ક્યારેક શિશ્નમુકુટ સાથે તેની પરનું ચર્માવરણ પણ ચોંટી જાય છે. આવા સંજોગોને ઉપાર્જિત બદ્ધમુકુટતા (acquired phimosis) કહે છે. બુદ્ધમુકુટતાની સારવાર રૂપે શસ્ત્રક્રિયા કરાય છે. તેને વૃત્તછેદન (circumcision) કહે છે.

વૃત્તછેદનની શસ્ત્રક્રિયા ઘણી પુરાણી છે. આશરે 5,000 વર્ષો પૂર્વેથી પશ્ચિમ આફ્રિકામાં તે થતી હતી. ત્યારબાદ યહૂદીઓએ અને મુસલમાનોએ તેને એક ધાર્મિક ક્રિયા તરીકે અપનાવી. આ ક્રિયાને સુન્નત કહે છે. જો ખૂબ નાની ઉંમરે તે કરવામાં આવે તો તે શિશ્નના કૅન્સર સામે રક્ષણ આપે છે. સામાજિક અને ધાર્મિક કારણો સિવાય પણ તે તબીબી કારણોસર પણ કરાય છે. તેનું મુખ્ય કારણ બદ્ધમુકુટતા છે. વારંવાર થતો શિશ્નમુકુટશોથ સામાન્ય રીતે આવી સ્થિતિનું નિર્માણ કરે છે. વારંવાર થતો શિશ્નમુકુટશોથ પાસેના ચર્માવરણને પણ અસર કરે છે. તેને કારણે ચર્માવરણમાં પણ ચેપ લાગે છે. તેથી શિશ્નમુકુટ-ચર્માવરણશોથ (balanoposthitis) થાય છે. તેને કારણે શિશ્નમુકુટ અને ચર્માવરણ એકબીજા સાથે ચોંટી જઈને બદ્ધમુકુટતાની સ્થિતિ સર્જે છે. ક્યારેક કોઈ પુખ્ત વયનો પુરુષ સંભોગ સમયે ચર્માવરણને પૂરેપૂરો ઉપર લઈ શકતો નથી. આવી વિવિધ પરિસ્થિતિઓમાં વૃત્તછેદનની શસ્ત્રક્રિયા કરાય છે. તે માટે વિવિધ પદ્ધતિઓ ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ બરાબર નજર વડે જોઈને કરાતી શસ્ત્રક્રિયા દર્દી તથા તબીબ બંને માટે સુરક્ષિત ગણાય છે.

શિશ્ન પરની ચામડી ઉતરડાઈ જાય, શિશ્નકાય કે શિશ્નદંડ તૂટી જાય અથવા શિશ્નનું સંગ્રસન (strangulation) થાય એવી કેટલીક ઈજાઓ પણ જોવામાં આવેલી છે. અકસ્માતમાં કે અતિઆવેગપૂર્ણ જાતીય સંભોગ સમયે ક્યારેક શિશ્નકાય કે શિશ્નદંડ તૂટી જાય છે. તેને શિશ્નભંગ (fracture of penis) કહે છે. જાતીય ક્રિયાઓ સમયે જો કોઈ વ્યક્તિ કોઈ વીંટી જેવો પદાર્થ શિશ્ન પર પહેરે તો ક્યારેક ફૂલેલું અંગ તેમાં ફસાઈ જાય છે. તે સમયે તેનું સંગ્રસન થયેલું કહેવાય છે. આવી બધી જ ઈજાઓમાં સારવાર રૂપે શસ્ત્રક્રિયા કરાય છે.

પરાબદ્ધમુકુટતા(paraphimosis)નો વિકાર થવાનું મુખ્ય કારણ છે પાછળ તરફ ખસેલું અને ચુસ્ત રીતે શિશ્નકાય કે શિશ્નદંડ પર ચોંટી ગયેલું ચર્માવરણ. તે એક પ્રકારની ‘ચર્માવરણ વીંટી’ બનાવે છે. તેને કારણે શિશ્નમુકુટમાં પ્રવેશેલું લોહી પાછું જઈ શકતું નથી. તેથી તેમાં સોજો આવે છે. તેથી ચર્માવરણીય વીંટીનું દબાણ વધે છે. સારવાર રૂપે શિશ્નમુકુટ પર બરફની પોટલીઓ મુકાય છે, હાથ વડે હળવેથી દબાવીને શિશ્નમુકુટ પર ફરીથી ચર્માવરણ લાવવા માટેનો પ્રયત્ન કરાય છે અને શિશ્નમાં હાયેલ્યુરોનિડેઝનું ઇંજેક્શન આપીને સોજો ઓછો કરાય છે. જો તે સફળ ન રહે તો વૃત્તછેદન કરવું પડે છે. ક્યારેક સંકટવાળી સ્થિતિ હોય તો શિશ્નની પૃષ્ઠસપાટી પર ફાડ જેવો છેદ મૂકીને દબાણ ઘટાડાય છે.

શિશ્નમુકુટ-ચર્માવરણશોથ (balanoposthitis) થાય ત્યારે ખૂજલી, લાલાશ, પીડા, પરુ વગેરે થાય છે. કૅન્સર, મધુપ્રમેહ કે બદ્ધમુકુટતાનો વિકાર હોય તો આવો ચેપ વારંવાર થવાની શક્યતા રહે છે. તેની સારવારમાં ઍન્ટિબાયૉટિક દવાઓ વપરાય છે. જીવાણુ ઉપરાંત હર્પિસ સિમ્પ્લેક્સ, લિમ્ફોગ્રૅન્યુલોમા વિનેરિયમ, ગ્રૅન્યુલોમા ઇન્ગ્વાયનેલ, વિષાણુજ મસા (warts) વગેરે વિવિધ ચેપને કારણે શિશ્નમુકુટ-ચર્માવરણશોથ થાય છે. ક્યારેક ચામડીના અન્ય વિકારો જેવા કે લાયકન પ્લેનસ, સોરિયાસિસ અને ઔષધીય વિષમોર્જા (allergy) થાય છે.

અવિરત શિશ્નોત્થાન (priapism) એક પીડાકારક સ્થિતિ છે. તેમાં શિશ્નનું ઉત્થાન થાય પછી તે સતત ચાલુ રહે છે અને તેથી તે પીડાકારક બને છે. તેમાં શિશ્નમુકુટ કે શિશ્નની મૃદુકાય અસરગ્રસ્ત હોતી નથી. તેનાં મુખ્ય કારણોમાં દાત્રકોષી પાંડુતા (sickle cell anaemia), લોહીનું કૅન્સર, અતિઆવેગપૂર્ણ સંભોગ તથા ક્યારેક કરોડરજ્જુના રોગનો સમાવેશ થાય છે. પેપાવરિનનું ઇંજેક્શન અપાય ત્યારે પણ ક્યારેક આ તકલીફ થઈ આવે છે. સારવાર માટે ક્યારેક છિદ્રાળુકાયમાંથી લોહીના ગઠ્ઠા કાઢી લેવામાં આવે  છે. ક્યારેક મેટારામિનોલ કે ઍડ્રિનાલિનનું ઇંજેક્શન અપાય છે. લોહીના કૅન્સરમાં તેને લગતી દવા આપીને મૂળ રોગને કાબૂમાં લેવામાં આવે છે. કેટલાક કિસ્સામાં શસ્ત્રક્રિયા વડે છિદ્રાળુકાય અને મૃદુકાય વચ્ચે જોડાણ કરાવવામાં આવે છે. જોકે તેને કારણે પાછળથી સામાન્ય શિશ્નોત્થાનમાં તકલીફ રહે છે.

(4.1.4) પ્રકીર્ણ વિકાર : કોઈ પુરુષ જ્યારે કોઈ સ્ત્રીને ગર્ભધારણ કરાવી શકતો ન હોય ત્યારે તે કાં તો અફલિતતા (infertility) કે વંધ્યત્વ(sterility)ના વિકારથી પીડાતો ગણાય છે. જો તે શુક્રકોષોનું ઉત્પાદન કરવામાં નિષ્ફળ રહે તો તે વંધ્યત્વનો વિકાર સર્જે છે અને જો તેના ઉત્પન્ન થયેલા શુક્રકોષો વીર્યક્ષેપ દ્વારા સ્ત્રીના પ્રજનનમાર્ગમાં પ્રવેશી ન શકે તો તેને અફલિતતા કહે છે. શુક્રપિંડના જન્મજાત અને પાછળથી થયેલા અથવા ઉપાર્જિત (acquired) વિકારોને કારણે વંધ્યત્વ ઉદભવે છે. પુરુષની અફલિતતાનાં મુખ્ય કારણોમાં મમ્પ્સ અને કુષ્ઠરોગ જેવા ચેપી રોગો, કૅન્સરની સારવારમાં વપરાતાં વિકિરણ (radiation) કે દવાઓની આડઅસર, શુક્રપિંડને ઈજા કે વીર્યનું વહન કરતી નળીઓમાં ઉદભવતો અવરોધ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

(4.2) સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગના અવયવોનાં નિદાન અને ચિકિત્સા : તેમાં અગાઉ ચર્ચેલી 3 બાબતો મહત્વની ગણાય છે. તે છે (1) સન્માન, (2) ભલાઈ અને (3) ન્યાયસંગતતા. દરેક તબીબે તેના દરેક દર્દીને એક વ્યક્તિ તરીકે સન્માનવો જરૂરી ગણાય છે. નિદાન અને સારવારના બધા જ કાર્યમાં તેની માહિતીપૂર્ણ સંમતિ (informed consent) લેવી પણ જરૂરી ગણાય છે. સ્ત્રીદર્દીની શારીરિક તપાસ કરતી વખતે તેની સ્પષ્ટ અને માહિતીપૂર્ણ મંજૂરી આવશ્યક ગણાય છે. જો તે તપાસ કોઈ પુરુષ તબીબ કરતો હોય તો તે સમયે એક અન્ય સ્ત્રીની હાજરી હોવી જરૂરી છે. વળી શારીરિક તપાસ માટેની જગ્યામાં પૂરતી ગુપ્તતા (privacy) આવશ્યક ગણાય છે. આમ તેના તરફનું એક વ્યક્તિ તરીકેનું સન્માન દર્શાવાય છે. દરેક પ્રકારની તબીબી કામગીરી દર્દીના ભલા માટે કરાય છે. ચોક્કસ પ્રશ્નોત્તરી દ્વારા સ્ત્રીદર્દીના અંગત જીવનની, જાતીય જીવનની તથા અન્ય પ્રકારના રોગો તથા વિકારની માહિતી મેળવાય છે. તેની શારીરિક તપાસ કરીને તથા જરૂરી કસોટીઓ કરીને નિદાન કરાય છે.

સ્ત્રીઓની મુખ્ય તકલીફોમાં ઋતુસ્રાવની અનિયમિતતા કે પીડાકારકતા, યોનિમાર્ગે પ્રવાહી પડવું [જેને પ્રદર (vaginal discharge) કહે છે], ભગખૂજલી (pruritus vulvae), કેડમાં દુખાવો, જનનાંગમાંથી લોહી પડવું, મૂત્રની હાજત વખતે થતી પીડા, દુ:સંભોગ, અફલિતતા (infertility), વંધ્યતા (sterility) વગેરે છે. અંડકોષ ઉત્પન્ન થતો હોય અને 1 વર્ષનો લૈંગિક સહવાસ હોય તેમ છતાં જો ગર્ભધારણ શક્ય ન બને તો તેને અફલિતતા કહે છે. અંડકોષનું ઉત્પાદન ન થતું હોય તેવી સ્થિતિને વંધ્યતા કહે છે. પ્રજનનમાર્ગના અવયવોના વિકારોને સામાન્ય રીતે વારસાગત કે જન્મજાત, ચેપજન્ય (infectious), ઈજાજન્ય, ક્રિયાલક્ષી (functional), અંત:સ્રાવી (endocrinal), ગાંઠ કે કૅન્સરકારી વગેરે જુદાં જુદાં જૂથોમાં વર્ગીકૃત કરાય છે.

સારણી 3 : સ્ત્રીના પ્રજનનમાર્ગના અવયવોના વિકારો

ક્રમ	જૂથ
1.	જન્મજાત, જનીનીય, રંગસૂત્રીય અને વારસાગત કુરચનાઓ (congenital, genetic, chromosomal and hereditary  malformations)
2.	લૈંગિક પ્રક્રિયાથી ફેલાતા ચેપ (sexually transmitted infections)
3.	પ્રજનનમાર્ગને થતી ઈજાઓ (injuries to the genital tract)
4.	પ્રજનનમાર્ગનો ક્ષય (tuberculosis of the genital tract)
5.	બહિર્ગત જનનાંગના રોગો (diseases of external genitalia)
6.	યોનિના રોગો (diseases of vagina)
7.	અંતર્ગત જનનાંગના રોગો (diseases of internal genitalia)
8.	પ્રકીર્ણ વિકારો (miscellaneous disorders)

(4.2.1) જન્મજાત, જનીનીય, રંગસૂત્રીય અને વારસાગત કુરચનાઓ રૂપે સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગના અવયવો અવિકસિત રહે, અલ્પવિકસિત બને, તેમની નલિકાઓનો વિકાસ કુંઠિત થઈ જાય (atresia), દ્વિલિંગિતા (hermaphrodism) ઉદભવે કે મૂત્રાશય, મળાશય અને યોનિની સામૂહિક કુરચનાઓ થાય છે. અંડપિંડ, ગર્ભાશય કે યોનિનો વિકાસ અટકી જાય કે થાય જ નહિ તો તેને અનુક્રમે અલ્પવિકસન (hypoplasia) અને અવિકસન (aplasia) કહે છે. તેવા સમયે જે તે અવયવ વિકસે જ નહિ અથવા નાનો અને અપૂરતું કાર્ય કરી શકે તેવો બનીને રહી જાય છે. ક્યારેક અંડનલિકા કે ગર્ભાશયનું પોલાણ વિકસે નહિ તો તેને કારણે તે અવયવની કુંઠિતતા (atresia) ઉદભવે છે. જો કૌમાર્યપટલમાં છિદ્ર ન પડેલું હોય તો ઋતુસ્રાવ શરૂ થાય ત્યારે લોહી યોનિમાં ભરાઈ રહે છે. તેને રુધિરયોનિ (haemocolpos) કહે છે. ક્યારેક ગર્ભાશયના ડાબો અને જમણો બંને ભાગ અલગ અલગ વિકસે છે. તેને દ્વિભાજી ગર્ભાશય (bifid uterus) કહે છે. ક્યારેક ગર્ભાશય અપૂરતું દ્વિભાજિત થયેલું હોય છે ને ક્યારેક ફક્ત ડાબો કે જમણો ભાગ જ વિકસેલો હોય છે. જો બંને પ્રકારના જનનપિંડો વિકસેલા હોય તો તેને યથાર્થ દ્વિલિંગતા (true hermaphrodism) કહે છે. તે ભાગ્યે જ થાય છે. ક્યારેક જનનપિંડમાં બંને પ્રકારની પેશીઓ વિકસેલી હોય છે. આવા જનનપિંડને સાંડવૃષણ (ovotestis) કહે છે. છદ્મદ્વિલિંગિતા(pseudohermaphrodism)ના દર્દીમાં જનનપિંડ એક પ્રકારનો અને જનનાંગો બીજા પ્રકારનાં હોય છે. બાહ્ય જનનાંગો જે પ્રકારનાં હોય તે પ્રમાણે તેને પૌરુષી (male) કે સ્ત્રૈણ (female) છદ્મદ્વિલિંગિતા કહે છે.

(4.2.2) સ્ત્રીઓમાં લૈંગિક પ્રક્રિયાથી ફેલાતા ચેપમાં વિવિધ રોગોનો સમાવેશ થાય છે. એઇડ્ઝ, પરમિયો (gonorrhoea), ઉપદંશ (syphilis), શૅન્ક્રૉઇડ, લિમ્ફોગ્રૅન્યુલોમા વિનેરિયમ, ગ્રૅન્યુલોમા ઇન્ગ્વાઇનેલ વગેરે જાણીતા રોગો છે. આ ઉપરાંત, ટ્રાઇકોમોનિયાસિસ, શ્વેતફૂગ (candidiasis), ક્લેમાઇડિયા, જૂ, ખસ, હર્પિસ જેનિટાલિસ, જનનાંગી વિષાણુજ મસા (gential warts) વગેરે વિવિધ પ્રકારના લૈંગિક સંક્રામક રોગો (sexually transmitted diseases) થાય છે. ઉપદંશ અને એઇડ્ઝનું વ્યાપક પ્રમાણ હોવાથી તેમના નિદાનની કસોટીઓ વધુ પ્રમાણમાં થાય છે.

(4.2.3) સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગને થતી ઈજાઓને 5 ઉપવિભાગોમાં વહેંચવામાં આવે છે : (ક) પ્રસૂતિજન્ય, (ખ) સંભોગજન્ય, (ગ) સીધી ઈજા, (ઘ) બાહ્ય પદાર્થજન્ય અને (ઙ) રાસાયણિક કે અન્ય પ્રકારના દાહ. ઘણી વખત સામાન્ય પ્રસૂતિસમયે ગર્ભાશયગ્રીવાના મુખને તથા યોનિને થતી ઈજાને કારણે તે પહોળાં અને ઢીલાં થઈ જાય છે. સાધન સાથે કરાયેલી પ્રસૂતિસમયે ક્યારેક પ્રજનનમાર્ગને ઈજા પહોંચે છે. તેમાં ચીરા પડે કે મૂત્રાશયને જોડતી એક સંયોગનળી બની જાય તેને મૂત્રાશય-યોનિ-સંયોગનળી (vesicovaginal fistula) કહે છે. ભારતમાં ઘરે થતી સુવાવડમાં અણઘડ દાયણ ક્યારેક ગર્ભાશયમાં કાણું પાડી દે છે. સામાન્ય સંભોગમાં કૌમાર્યપટલ કે વિવેશનછિદ્રને ઈજા પહોંચે છે. ક્યારેક યોનિની દીવાલ પર ઉઝરડા પડે છે. પ્રથમ સંભોગ વખતે મૂત્રાશયનળીમાં પણ ઉઝરડા પડે તો તે મૂત્રમાર્ગનો ચેપ કરે છે. તેને મધુરજનીજન્ય મૂત્રમાર્ગશોથ (honeymoon pyelitis) કહે છે. આક્રમક સંભોગ કે બળાત્કાર પછી કે પ્રજનનમાર્ગમાં જન્મજાત કુરચનાઓ થયેલી હોય તો ક્યારેક વધુ તીવ્ર ઈજાઓ થયેલી નોંધાયેલી છે. ક્યારેક યોનિ કે ગર્ભાશયને કોઈ અન્ય કારણસર સીધી ઈજા થયેલી હોય છે. આવી ઈજા આકસ્મિક કે તબીબીકાર્ય-સમયે પણ થયેલી હોય છે. સગર્ભા ન હોય તેવી સ્ત્રીમાં ક્યારેક ગર્ભાશયગ્રીવા વિસ્ફારણ અને ખોતરણ (dilatation and curettage, D & C)ની શસ્ત્રક્રિયા કરતી વખતે કે ગર્ભનિરોધક સાધન મૂકતી વખતે ગર્ભાશયને ઈજા થઈ જાય છે. સગર્ભા સ્ત્રીમાં પ્રસૂતિસમયે ક્યારેક ગર્ભાશય ફાટી ગયું હોય તેવા દાખલા નોંધાયેલા છે. બહુસગર્ભાવસ્થાવાળી (multiparous) સ્ત્રી હોય, નીચેનો માર્ગ બંધ હોય તેવી સ્થિતિ હોય, ઑક્સિટૉસિક દવાનો ખોટો ઉપયોગ કે અગાઉ શસ્ત્રક્રિયા થઈ હોય અને તેથી ગર્ભાશયની દીવાલ નબળી થયેલી હોય તો ક્યારેક પ્રસૂતિસમયે ગર્ભાશય ફાટી જાય છે. તેવી રીતે યોનિ કે ગર્ભાશયમાં કોઈ બાહ્ય પદાર્થ હોય કે ક્યારેક ગર્ભનિરોધક સાધન મુકાયેલું હોય તો તે પણ ઈજા કરે છે. ક્યારેક યોનિમાં રસાયણોને કારણે કે અગ્નિને કારણે દાઝી જવાના કિસ્સાઓ પણ બને છે.

(4.2.4) સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગના ક્ષયનો રોગ ભારત તથા વિશ્વની એક મહત્વની આરોગ્યલક્ષી સમસ્યા છે. પ્રજનનતંત્રના ક્ષયના રોગમાં મુખ્યત્વે અંડનલિકાઓ અસરગ્રસ્ત થાય છે. તેને કારણે અંડકોષનું ફલન અટકી જાય છે. તેવી સ્ત્રી ગર્ભધારણ કરી શકતી નથી અને તેથી તેને બાળક થતું નથી, તેને અફલિતતા (infertility) કહે છે. ભારતમાં અફલિતતાના વિકારવાળી લગભગ 2%થી 10% સ્ત્રીઓમાં તે થવાનું કારણ પ્રજનનતંત્રના અવયવોનો ક્ષયનો રોગ હોય છે. સામાન્ય રીતે આ સ્ત્રીઓને અન્ય કોઈ તકલીફ હોતી નથી. વિવિધ કસોટીઓ દ્વારા ક્ષયના રોગનું નિદાન થાય છે. અમેરિકામાં તેનું પ્રમાણ 1%થી પણ ઓછું છે. ત્યાં મોટે ભાગે વિદેશથી આવીને વસેલા લોકોમાં તેનું પ્રમાણ વધુ જોવા મળે છે. ક્ષયવિરોધી રસી(BCG)ના વ્યાપક વપરાશ પછી તેનું પ્રમાણ ઘટી રહ્યું છે. સામાન્ય રીતે તે ફેફસાં (50%), મૂત્રમાર્ગ (5%) કે હાડકાં અને તેના સાંધામાંથી (5%) મોટે ભાગે લોહી મારફતે ફેલાઈને પ્રજનનતંત્રના અવયવોમાં આવે છે. આશરે 40% કિસ્સામાં તે ‘વેળ ઘાલતી’ લસિકાગ્રંથિઓ(lymphnodes)માં શરૂ થાય છે. આશરે 7% કિસ્સામાં તે દૂધ દ્વારા આંતરડામાં અને ત્યાંથી પરિતનકલા દ્વારા જનનાંગોમાં ફેલાય છે. ફક્ત 1%થી 2% કિસ્સામાં તે બહિર્ગત જનનાંગોમાંથી ઉપર તરફ ચઢીને અંડનલિકામાં પહોંચે છે. તેને ઊર્ધ્વમાર્ગી (ascending) ચેપ કહે છે. તે 16થી 53 વર્ષની ઉંમરે જોવા મળે છે, પરંતુ મોટા ભાગના કિસ્સાઓ યુવાનવયે એટલે કે સરેરાશ 28 વર્ષની વયે થતા જોવા મળે છે. આશરે 10% કિસ્સામાં બાળકો જન્મેલાં હોય છે, પરંતુ બાકીનાં બીજાં બધાંમાં પહેલેથી જ અફલિતતા જોવા મળે છે. અફલિતતાનું મુખ્ય કારણ અંડનલિકાનું પોલાણ બંધ થઈ જવું તે હોય છે. મોટા ભાગના કિસ્સામાં કોઈ અન્ય તકલીફ હોતી નથી, પરંતુ ક્યારેક દર્દીને પેટમાં દુખાવો થાય છે, તેનો ઋતુસ્રાવ બંધ થઈ જાય છે (ઋતુસ્રાવસ્તંભન, ammenorrhoea), યોનિમાંથી પ્રવાહી પડે છે (યોનિપ્રદર, vaginal discharge), સંભોગ પછી લોહી પડે છે (સંભોગોત્તર રુધિરસ્રાવ, postcoital bleeding), પેટમાં ગાંઠ થાય છે તથા ક્યારેક બહાર સંયોગનળી (fistula) બને તો તેના દ્વારા પરુ બહાર આવે છે.

વિવિધ પ્રકારની નિદાનકસોટીઓ દ્વારા જનનાંગોના ક્ષયરોગનું નિદાન થઈ શકે છે. ગર્ભાશયગ્રીવાને પહોળી કરીને ગર્ભાશયની અંત:કલાનું ખોતરણ કરવાની ક્રિયાને વિસ્ફારણ અને ખોતરણ (dilatation and curettage, D & C) કહે છે. તેવી જ રીતે ગર્ભાશયમાં એક્સરેરોધી દ્રવ્ય નાંખીને ગર્ભાશય તથા અંડનલિકાઓના પોલાણનાં ચિત્રણો મેળવવાની ક્રિયાને નલિકાયુક્ત ગર્ભાશયચિત્રણ (hysterosalphingography) કહે છે. ક્ષયના જીવાણુમાંથી મેળવેલા ટ્યુબરક્યુલિન નામના એક વિશિષ્ટ પ્રોટીનને ચામડીમાં ઇંજેક્શનના રૂપમાં આપીને થતા ફેરફારોને નોંધવાની ક્રિયાને ક્ષયનિદાન-કસોટી (tuberculin test) કહે છે. તેવી જ રીતે લોહીના રક્તકોષોના પ્રથમ કલાકમાંના ઠરવાના દરને રક્તકોષ-ઠારણદર (erythrocyte sedimentation rate, ESR) કહે છે. આ બધી નિદાન-કસોટીઓ ઉપરાંત ફેફસાંનું એક્સરે-ચિત્રણ તથા પેટની સોનોગ્રાફી (અશ્રાવ્યધ્વનિચિત્રણ) વડે તપાસ કરીને નિદાન કરાય છે. દવાઓ અને જરૂર હોય ત્યાં શસ્ત્રક્રિયા કરીને સારવાર આપવામાં આવે છે. લગભગ 90 % કિસ્સામાં ક્ષયનો રોગ મટે છે, પરંતુ ફક્ત 10 % કિસ્સામાં ફલનક્ષમતા અથા ફલિતતા (fertility) પાછી મળે છે. આવી ફરીથી જેમને ફલનક્ષમતા મળી હોય તેવી સ્ત્રીઓમાં લગભગ 50 % સ્ત્રીઓની અંડનલિકામાં ગર્ભ વિકસે છે. 20 %થી  30 % કિસ્સામાં ગર્ભપાત થઈ જાય છે. 18 %થી 28 % કિસ્સામાં મૃતશિશુજન્મ (stillbirth) થાય છે અને માંડ 2 % કિસ્સામાં જીવંત શિશુનો જન્મ થાય છે.

(4.2.5) સ્ત્રીઓના બહિર્ગત જનનાંગના રોગો(diseases of external genitalia)ને વિવિધ ઉપપ્રકારોમાં વિભાજિત કરાય છે. તેમાં ચેપી રોગો થાય છે. ચાંદાં પડે છે, તેની ક્ષીણતા (atrophy) થયેલી જોવા મળે છે, ક્યારેક દુ:ક્ષીણતા (dystrophy) થયેલી હોય છે તથા તેમાં ક્યારેક કોઈ પ્રવાહી ભરેલી કોષ્ઠ (cyst) કૅ કૅન્સર થયેલું જોવા મળે છે. બાહ્ય જનનાંગ(ભગ)ના ચેપી રોગોમાં ચામડીના રોગો જેવા કે ફટકિયો વા (impetigo), જૂ, ખસ તથા દાદર વગેરેનો તથા જાતીય સંભોગ દ્વારા ફેલાતા રોગોનો સમાવેશ થાય છે. તેના પર શ્વેતફૂગ રોગ (candidiasis), ક્લેમાઇડિયા, હર્પિસ જેનિટાલિસ, વિષાણુજ મસા (warts) વગેરે ચેપી રોગો પણ થાય છે. ઉપદંશ (syphilis) તથા HIVના વ્યાપક પ્રમાણને કારણે તેમના નિદાન માટેની કસોટી વધુ વખત થાય છે. વિષમોર્જા કે ઍલર્જીજન્ય વિકાર રૂપે સંસર્ગજન્ય ભગશોથ (contact vulvitis) થાય છે. તેના પર પડતાં ચાંદાં સાદાં, ઈજાજન્ય કે ક્ષયનો રોગ વગેરેને કારણે હોય છે. ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ (menopause) સમયે તેમાં ક્ષીણતા આવે છે. તે સમયે સ્ત્રીને તે સ્થાને ખૂજલી થાય છે. તેને ભગખૂજલી (pruritus vulvae) કહે છે. તેમાં દુ:ક્ષીણતા રૂપે ક્યારેક સફેદ દોષવિસ્તારો થઈ આવે છે. તેનું પેશીપરીક્ષણ (biopsy) કરવું જરૂરી ગણાય છે. તેના દ્વારા તેને કૅન્સરથી અલગ પાડી શકાય છે. મોટી ઉંમરે થયેલી સામાન્ય દુ:ક્ષીણતાના દોષવિસ્તાર પર ઇસ્ટ્રોજન અને ટેસ્ટૉસ્ટિરોનવાળો મલમ અને યુવાન વયે પ્રોજેસ્ટિરોનવાળો મલમ લગાડવાનું સૂચવાય છે. બાહ્ય જનનાંગ પર ત્વક્તૈલગ્રંથિની કે બાર્થોલિનગ્રંથિની કોષ્ઠ થાય છે. તેમાં પ્રવાહી ભરેલી નાની પોટલી જેવો વિકાર થાય છે. ભગમાં લાદીસમ અધિચ્છીદય કોષકૅન્સર (squamous cell cancer), કૃષ્ણકોષી કૅન્સર (melanoma) તથા અન્ય પ્રકારનાં કૅન્સર થાય છે. ક્યારેક અંત:અધિચ્છીય ભગકૅન્સર (intraepithelial cancer of vulva) પણ થાય છે.

(4.2.6) યોનિના રોગો (diseases of vagina) : યોનિની બંને દીવાલો એકબીજાને અડકેલી હોય છે. તેમની વચ્ચેની પાતળી જગ્યામાં ઘટ્ટ થયેલું પ્રવાહી, લાદીસમ કોષો અને ડોડેર્લીનના દંડાણુઓ (bacilli) હોય છે. તે દંડના આકારના જીવાણુ (bacteria) હોય છે. આ દંડાણુઓ યોનિમાંના પ્રવાહીમાંની શર્કરાને લૅક્ટિક ઍસિડમાં ફેરવે છે અને તેથી તે ઘટ્ટ અને અમ્લીય (acidic) બને છે. યોનિમાંથી સામાન્ય રીતે કોઈ પ્રવાહી બહાર આવતું નથી. તેનું પ્રમાણ વધે ત્યારે તે બહાર આવે છે. યોનિમાંથી બહાર નીકળતા સ્રાવને યોનિપ્રદર (vaginal discharge) કહે છે. તે સામાન્ય રીતે સફેદ કે પીળાશ પડતા સફેદ રંગનું અને પાતળું હોય છે. આવા સામાન્ય યોનિપ્રદરને શ્વેતપ્રદર (leucorrhoea) કહે છે. પ્રવાહીનું સ્રવણ (secretion) વધવાને કારણે યૌવનારંભે, અંડકોષ છૂટો પડે ત્યારે, ક્યારેક ઋતુસ્રાવ થવાનો હોય તે પહેલાં કે સગર્ભાવસ્થાની કે પ્રસૂતાવસ્થાની શરૂઆતમાં પણ યોનિપ્રદર વધે છે. આ પ્રકારના વધારાને દેહધર્મી શ્વેતપ્રદર (physiological leucorrhoea) કહે છે. યોનિ, ગ્રીવા તથા ક્યારેક ગર્ભાશયના વિવિધ વિકારોમાં શ્વેતપ્રદર થાય છે. ગર્ભાશયગ્રીવા પર ક્ષરણ (erosion) થયેલું હોય ત્યારે શ્લેષ્મનો સ્રાવ વધે છે. તેથી તે સમયે યોનિપ્રદર વધે છે. તેવી રીતે ગ્રીવાશોથ (cervicitis), ગ્રીવામાં મસા વગેરે ગર્ભાશયગ્રીવાના વિકારોમાં તે જોવા મળે છે. ઇસ્ટ્રોજનના પ્રમાણમાં થતો ફેરફાર, અંડપિંડ અને અંડવાહિનીના વિકારો કે ચેપ, બેઠાડુ જીવન અને લાંબા ગાળાની કબજિયાત વગેરે વિકારોમાં યોનિની અંદર લોહીનો ભરાવો થાય છે. તેને રુધિરભારિતા (congestion) કહે છે. તેમાં પણ શ્વેતપ્રદરનો વિકાર થઈ આવે છે. કેટલાક યોનિના ચોક્કસ રોગોમાં પણ તે જોવા મળે છે; જેમ કે, પરમિયો (gonorrhoea) કે મૉનિલિયાસિસ જેવા ચેપી રોગોમાં ઉત્સારી (exudative) પ્રકારનું પ્રવાહી પડે છે. ટ્રાઇકોમૉનિયાસિસ નામનો ચેપી રોગ પતિપત્ની બંનેને ચેપ લગાડે છે. તે સમયે પુષ્કળ, મલાઈ જેવું, ફીણવાળું અને સહેજ બળતરા કરતું પ્રવાહી પડે છે. તેથી જો તે પતિપત્નીની એકસાથે સારવાર ન કરાય અથવા સારવાર દરમિયાન સમાગમનિષેધ (abstinence) ન પળાય અને ત્યારબાદ નિરોધ ન વપરાય તો તે ફરી ફરીને થવાની સંભાવના રહે છે. સારવાર રૂપે મેટ્રોનિડેઝોલ નામની દવા અપાય છે. યોનિના અન્ય ચેપી વિકારોમાં શ્વેતફૂગ અને ક્લેમાઇડિયાનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં અનુક્રમે ફૂગવિરોધી ઔષધો અને ટ્રેટાસાઇક્લીનનો ઉપયોગ કરાય છે. શ્વેતફૂગનો ચેપ લાગે ત્યારે દહીં જેવું પુષ્કળ પ્રવાહી નીકળે છે, જે ખૂજલી પણ કરે છે. ક્યારેક રસાયણો, દવાઓ, યોનિશોધનકારકો (douches), યોનિમાં પહેરાતી વિવિધ સારવારલક્ષી સંયોજનાઓ (pessaries), યોનિને થતી ઈજા કે તેમાં મુકાયેલો બાહ્ય પદાર્થ પણ યોનિમાં પીડાકારક સોજો કરતો યોનિશોથ (vaginitis) કરે છે. બાળકોમાં અને મોટી ઉંમરે પ્રૌઢોમાં ઇસ્ટ્રોજનની ઊણપ ઉદભવે છે. તે અવિશિષ્ટ પ્રકારનો યોનિશોથ (nonspecific vaginitis) કરે છે.

(4.2.7) અંત:પ્રજનનમાર્ગના અન્ય અવયવોના રોગોમાં ગર્ભાશય, અંડવાહિની અને અંડપિંડના રોગોનો સમાવેશ થાય છે. ગર્ભાશયના વિવિધ રોગોમાં ગર્ભાશયનું કૅન્સર, ચેપ, વિચલન (prolapse), કલાવિસ્થાન (endometriosis), ગ્રીવાવ્રણ, ગ્રીવાશોથ, તંતુસમાર્બુદ (fibroid) વગેરે મહત્વનાં ગણાય છે. અંડપિંડ, અંડનલિકા અને પરાગર્ભાશયી પેશી(parametrium)માં ક્ષયનો રોગ મોટે ભાગે અફલિતતાનો વિકાર સર્જે છે. તેમાં લાગતા ચેપને શ્રોણીય શોથકારી રોગ (pelvic inflammatory disease) કહે છે.

(4.2.8) સ્ત્રીઓના પ્રજનનમાર્ગના પ્રકીર્ણ વિકારો (miscellaneous disorders) રૂપે અનેક વિકારો જોવા મળે છે. યૌવનારંભ વહેલો શરૂ થાય તો ઋતુસ્રાવની શરૂઆત વહેલી થાય છે. ક્યારેક તે સમય કરતાં મોડો શરૂ થાય છે. તેવું ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ (menopause) માટે પણ છે. વિવિધ પ્રકારના ઋતુસ્રાવ સંબંધિત વિકારો પણ જોવા મળે છે; જેમ કે, વધુ પડતો, વારંવાર આવતો, ઓછો આવતો, અનિયમિત આવતો, પીડાકારક ઋતુસ્રાવ હોય છે. ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ (menopause) પછી ક્યારેક લોહી વહે છે. તેનાં અનેક કારણો છે. પ્રજનન-અવયવોમાં લાગેલો ચેપ, તેને થયેલી ઈજાઓ કે તેમાં થતી ગાંઠ તેમાં મુખ્ય ગણાય છે. આ ઉપરાંત નીચે ખસેલું ગર્ભાશય, તેમાં થયેલા મસા કે તંતસમાર્બુદ (fibroid), ગ્રીવાશોથ (cervicitis), ગ્રીવાક્ષરણ (cervical erosion) તથા લોહીનું ઊંચું દબાણ, લોહી વહેવાના વિકારો, મૂત્રાશય કે મળાશયના રોગો કે ઇસ્ટ્રોજનનો ખોટો ઉપયોગ ક્યારેક ઋતુસ્રાવનિવૃત્તિ પછી પણ પ્રજનનમાર્ગે લોહી વહેવાનો વિકાર કરે છે. સગર્ભાવસ્થા સંબંધિત વિકારો રૂપે ક્યારેક ગર્ભાશય સિવાયના અન્ય સ્થાને વિકસતી સગર્ભાવસ્થા કે ગર્ભના આવરણરૂપ પેશીમાં બનતી ગાંઠ તથા કૅન્સર જોવા મળે છે.

શૈલેષ શાહ

મનોજ પંડ્યા

પ્રવીણ અ. દવે

શિલીન નં. શુક્લ