પુરુલિયા

પુરુલિયા : પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યના 23 જિલ્લાઓમાંનો એક જિલ્લો.

ભૌગોલિક સ્થાન : તે 22 60´ ઉ. અ.થી 23 50´ ઉ. અ. અને 85 75´ પૂ. રે.થી 86 65´ પૂ. રે.ની વચ્ચે આવેલો છે. આ જિલ્લાની પૂર્વે બાંકુરા, પશ્ચિમે મેદીનીપુર જિલ્લા, ઉત્તરે પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યના બર્ધમાન જિલ્લા અને ઝારખંડ રાજ્યનો ધનબાદ જિલ્લો, પશ્ચિમે બોકારો અને રાંચી જિલ્લા જ્યારે દક્ષિણે પશ્ચિમ સિંગભૂમ અને પૂર્વ સિંગભૂમ જિલ્લાઓ રાજકીય સીમા રચે છે. પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યની પશ્ચિમે આવેલો જિલ્લો તેનો આકાર ગળણી જેવો છે. ઓડિશા, ઝારખંડ, મધ્યપ્રદેશ અને ઉત્તરપ્રદેશ રાજ્યના ઔદ્યોગિક પ્રદેશોના અગ્રભાગમાં આ જિલ્લો  આવેલો છે.

ભૂપૃષ્ઠ અને આબોહવા : આ જિલ્લાનું ભૂપૃષ્ઠ અસમતળ મેદાની પ્રદેશથી બનેલું છે. તેની પશ્ચિમ તરફ છોટાનાગપુરનો ઉચ્ચપ્રદેશ તથા પશ્ચિમ અને દક્ષિણ ભાગમાં જંગલો છવાયેલાં છે. હુગલી નદીની શાખા નદી  કાંગસાબતી આ જિલ્લામાં વાયવ્યથી આગ્નિદિશા તરફ વહે છે. પૂરનિયંત્રણ માટે અહીં એક જળાશય બાંધવામાં આવ્યું છે. આ જિલ્લામાંથી અનેક નદીઓ વહે છે. જેમાં કુમારી, સીલાબતી, દ્વારકેશ્વર, સુવર્ણરેખા અને દામોદર છે. આ જિલ્લામાં અછિદ્રાળુ ખડકો આવેલા હોવાથી પાણી જમીનમાં ઊતરતું નથી. પરિણામે 50% જેટલું જળ વહી જાય છે. અનેક નાના બંધ બાંધવામાં આવ્યા છે. જેમાં ફુટીયારા, મુરગુમા, પારડી, બુર્ડા, ગોપાલપુર કે જેના પાણીનો ઉપયોગ સિંચાઈ માટે થાય છે. પુરુલિયા શહેરમાં ‘સાહેબ બંધ’ ખૂબ જાણીતો છે. જેના પાણીનો ઉપયોગ ખેત-પ્રવૃત્તિ માટે થાય છે.

આ જિલ્લો ઉષ્ણકટિબંધીય પટ્ટામાં આવેલો છે. અહીંની આબોહવા ઉષ્ણકટિબંધીય સવાના પ્રકારની કહી શકાય. ઉનાળામાં સરેરાશ મહત્તમ તાપમાન 40 સે. જ્યારે શિયાળાનું સરેરાશ તાપમાન 10 સે. જેટલું રહે છે. વર્ષાઋતુમાં ઈશાન તરફથી વાતા પવનો તેમજ સમુદ્ર તરફથી ફૂંકાતા પવનો વરસાદ આપતા હોવાથી અહીં પાણીની અછત વર્તાય છે. મોટે ભાગે સરેરાશ વાર્ષિક વરસાદ 1100થી 1500 મિમી. જેટલો પડે છે. વર્ષાઋતુમાં ભેજનું પ્રમાણ 75%થી 85% જેટલું રહે છે. ઉનાળામાં ઘટીને 20%થી 35% થઈ જાય છે.

અર્થતંત્ર : આ જિલ્લાનું અર્થતંત્ર મુખ્યત્વે ઔદ્યોગિક એકમો, ખેતી અને પ્રવાસન ઉપર નિર્ભર છે. રાજ્ય સરકારે અહીં લોખંડ-પોલાદ, સિમેન્ટ અને વીજઉત્પાદન માટેના એકમોનો 2001થી પ્રારંભ કર્યો છે. જાણીતા ઔદ્યોગિક એકમોમાં શાંતલદીહ થર્મલ પાવર સ્ટેશન, એ.સી.સી. દામોદર સિમેન્ટ ફૅક્ટરી, સ્પોન્જ આયર્ન વગેરે. આ સિવાય લઘુઉદ્યોગો જેમાં લાખ, રેશમી કાપડ, ચર્મઉદ્યોગ મુખ્ય છે. વન્ય જીવો અને વૈવિધ્યસભર વનસ્પતિ જોવા મળતી હોવાથી પ્રવાસન ઉદ્યોગ વધુ ખીલ્યો છે. અહીંની જમીનમાં ફળદ્રૂપતાનું પ્રમાણ ઓછું છે. નદીઓ દ્વારા જૈવિક અને અજૈવિક તત્ત્વો વહી જતાં હોવાથી ખેતીનો વિકાસ ઓછો થયો છે. આ જમીનમાં ડાંગર, મકાઈ, ઘઉં, જવ જેવા ખાદ્ય પાકોની ખેતી વિશેષ છે. આદિવાસી લોકો આ ખેતીના વ્યવસાયમાં સંકળાયેલા છે. આ વિસ્તારમાંથી લોહઅયસ્ક, કોલસો, ડોલોમાઇટ, ચૂનાખડકો, માટી, અબરખ અને કાયનાઇટ જેવી ખનિજો પ્રાપ્ત થાય છે. તેના ઉપર આધારિત નાના પાયાના ઉદ્યોગો ઊભા થયા છે. કેન્દ્ર સરકાર તરફથી 2006માં જે સૌથી પછાત જિલ્લાઓ જાહેર કર્યા છે તેમાં આ જિલ્લાનો સમાવેશ કરાયો છે. માટે ‘Backward Regions Grant Fund’માંથી આર્થિક સહાય મેળવે છે.

પરિવહન : આ શહેર પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યનાં મુખ્ય શહેરો અને પડોશી નગરો સાથે રસ્તા અને રેલ દ્વારા ખૂબ ઘનિષ્ટ રીતે સંકળાયેલું છે. આ જિલ્લામાંથી રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. 18 (જે રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ 32ને સાંકળે છે.), 314 જે રાજ્યના 9 ધોરી માર્ગ સાથે સંકળાય છે. રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ નં. 2 જે રાજ્યના ધોરી માર્ગ નં. 5 સાથે પણ સંકળાય છે. પૂર્ણિયા જિલ્લામાં જે રેલમાર્ગ આવેલા છે તે દક્ષિણ – પૂર્વ – રેલવિભાગમાં આવે છે. આ રેલમાર્ગો ઝારખંડ રાજ્ય સાથે સંકળાયેલ છે. જે આસાનસોલ, બાંકુરા, ધનબાદને સાંકળે છે. આ સિવાય રાંચી, ટાટાનગર, પટના, હાવરા, લખનઉ, ભુવનેશ્વર જેવાં સ્ટેશનો સાથે સંકળાયેલ છે.

પ્રવાસન : પૂર્ણિયા જિલ્લામાં કુદરતી સૌંદર્યને લગતાં અનેક સ્થળો આવેલાં છે. અયોધ્યા, દુરાસીની ટેકરી, તુર્ગા ધોધ, દાવરી ખાલ, લાહોરી શિવમંદિર, માથા, કુઈલપાલ ધોધ, અજોધ્યા ટેકરી અને બાગમુન્ડહી, હેરિટેજ મકાનો વગેરે છે.

વસ્તી : આ જિલ્લાનો વિસ્તાર 6,259 ચો.કિમી. જ્યારે વસ્તી (2011 મુજબ) 29,34,115 છે. સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 955 મહિલાઓ છે. સાક્ષરતાનું પ્રમાણ 75.48% છે. અહીં હિન્દુઓ 80.99%. અન્ય આદિવાસી જાતિઓ 10.55%, મુસ્લિમ 7.76% વસે છે. આદિવાસી અને પછાત જાતિનું પ્રમાણ અનુક્રમે 19.38% અને 37.83% છે. આશરે 17 જાતિના આદિવાસી લોકો વસે છે. આ જિલ્લાની આશરે 80% વસ્તી ગ્રામીણ અને 18% જેટલી શહેરી છે.

આ જિલ્લાની મુખ્ય ભાષાઓમાં બંગાળી (80.56%), સાન્તાલી (11.17%), કુરમાલી (5.04%), હિન્દી (1.93%) જ્યારે અન્ય (1.30%) છે.

ઇતિહાસ : આ જિલ્લો બાંગાનો એક ભાગ હતો. જૈન ભગવતી સૂત્ર અનુસાર 16 મહાજનપદોમાં તેનો સમાવેશ થતો હતો. પ્રાચીન સમયમાં વજ્રભૂમિ તરીકે તે ઓળખાતો હતો. 1765માં આ જિલ્લા ઉપર સૂબાઓનું વર્ચસ્વ હતું. ત્યારબાદ બ્રિટિશરોની હકૂમત હેઠળ તે આવ્યો. 1956માં 1લી નવેમ્બરે તે નવા જિલ્લા તરીકે ઓળખાયો.

પુરુલિયા સદર (શહેર) : પુરુલિયા જિલ્લાનું જિલ્લામથક અને શહેર.

આ શહેર કાંગસાબતી નદીકાંઠા નજીક વસેલું છે. તે 23 30´ ઉ. અ. અને 86 32´ પૂ. રે. પર આવેલું છે. સમુદ્રસપાટીથી તેની ઊંચાઈ 228 મીટર છે. આ જિલ્લો છોટાનાગપુર ઉચ્ચપ્રદેશના નીચા ભાગમાં આવેલો હોવાથી આ શહેરની ભૂમિ ઊબડખાબડવાળી છે, અહીં છૂટીછવાઈ ટેકરીઓ આવેલી છે. પુરુલિયા શહેરની આજુબાજુ થોડો શહેરી વિકાસ જોવા મળે છે.

અહીં ઉનાળો ગરમ અને સૂકો રહે છે. ઉનાળામાં તાપમાન 38 સે.થી 40 સે. જ્યારે શિયાળામાં તાપમાન 12 સે.થી 26 સે. જેટલું  અનુભવાય છે. મોટે ભાગે વરસાદ વર્ષાઋતુ દરમિયાન પડે છે. અહીં સરેરાશ વરસાદ 1000 મિમી.થી 2000 મિમી. જેટલો રહે છે.

આ શહેરનો વિકાસ પ્રમાણમાં ઓછો થયો છે. જિલ્લામથક તરીકેનું મહત્ત્વ વધુ છે. મોટે ભાગે ગ્રામિણ વિસ્તારની ખેતપેદાશોનું મહત્ત્વનું ખરીદ-વેચાણ કેન્દ્ર છે. શહેરના કેટલાક વિસ્તારમાં રસાયણ, ખાદ્ય પક્રમણ, લોખંડ-પોલાદનાં યંત્રો બનાવવાના એકમો ઊભા થયા છે. અહીં તેલ મિલો, સુતરાઉ-રેશમી કાપડનું વણાટકામ, નેતરકામ તથા લાખકામ જેવા મધ્યમ કક્ષાના ઉદ્યોગો વિકસેલા છે. ડેરીપેદાશોનું મહત્ત્વનું કેન્દ્ર ગણાય છે.

આ શહેર રાષ્ટ્રીય ધોરી માર્ગ અને રાજ્યના ધોરી માર્ગોથી સંકળાયેલું છે. બ્રૉડગેજ રેલમાર્ગ અહીંથી પસાર થાય છે. પુરુલિયા જિલ્લાનું મુખ્ય રેલવે જંકશન છે. આ સિવાય ખાનગી બસોની પણ સુવિધા છે.

આ શહેરનો વિસ્તાર 12.63 ચો.કિમી. અને વસ્તી (2011 મુજબ) 1,21,436 છે. સેક્સ રેશિયો દર 1000 પુરુષોએ 955 મહિલાઓ છે. જ્યારે સાક્ષરતાનું પ્રમાણ 82.34% છે. અહીં બંગાળી (83%), હિન્દી (10%), ઉર્દૂ (4%), સંતાલી (0.50%), મારવાડી (0.40%) ભાષા બોલાય છે. આ શહેરમાં એક માત્ર યુનિવર્સિટી આવેલી છે જે ‘સીધો, કાન્હો બ્રીશા યુનિવર્સિટી’ છે. ડિગ્રી કૉલેજોમાં રઘુનાથપુર કૉલેજ, અઘુરામ મેમોરિયલ કૉલેજ, બીકરામજી ગોસ્વામી મેમોરિયલ કૉલેજ, બલરામપુર કૉલેજ, જે. કે. કૉલેજ વગેરે છે. રામકૃષ્ણ મહાતો ગવર્નમેન્ટ એન્જિનિયરિંગ કૉલેજ, આ સિવાય બે મેડિકલ કૉલેજો અને પોલિટૅકનિક કૉલેજો પણ આવેલી છે. જ્યારે શાળાઓની સંખ્યા 8 છે. જેમાં જવાહર નવોદ્યા વિદ્યાલય પુરુલિયા મુખ્ય છે.

આ શહેરની પાસે સાતમી સદીનાં જૈન મંદિરોનાં ખંડિયેરો આવેલાં છે.

ગિરીશભાઈ  પંડ્યા

નીતિન કોઠારી