ઝાંસી

ઝાંસી : ઉત્તરપ્રદેશના 74 જિલ્લા પૈકીનો જિલ્લો અને જિલ્લામથક. જિલ્લાનું ક્ષેત્રફળ 5024 ચોકિમી. છે.

આ જિલ્લાની ઈશાન તરફ ઉત્તરપ્રદેશનો હમીરપુર જિલ્લો અને ધસાન નદી, પશ્ચિમે રાજસ્થાન, ઉત્તરે જાલોન જિલ્લો, અગ્નિ તરફ મહોબા જિલ્લો અને દક્ષિણે લલિતપુર ને મધ્યપ્રદેશનો વિસ્તાર આવેલો છે. આ જિલ્લો સાંકડી લાંબી પટ્ટી રૂપે વાંકોચૂકો આવેલો છે. બુંદેલ ખંડના ડુંગરાળ પ્રદેશમાં તેનો સમાવેશ થાય છે પણ ગંગાના મેદાન અને વિંધ્યાચળ ગિરિમાળા વચ્ચેના ઉત્તર ભાગમાં ડેક્કન ટ્રૅપની લાવાની બનેલી કાળી જમીન આવેલી છે.

આ પ્રદેશ સમુદ્રથી દૂર આવેલો છે તેથી સપાટ પ્રદેશની આબોહવા વિષમ છે, પણ ડુંગરોની ઊંચાઈને કારણે ઉનાળા અને શિયાળાના તથા દિવસ અને રાત્રિના તાપમાનમાં ઘટાડો થાય છે. ઝાંસી જિલ્લાનું ગુરુતમ દૈનિક તાપમાન 32.5^o સે. અને લઘુતમ દૈનિક તાપમાન 19.7^o સે. રહે છે. મે મહિનામાં સૌથી વધુ ગરમી હોય છે જ્યારે જાન્યુઆરીમાં સૌથી ઓછી. 15 જૂનથી 15 સપ્ટેમ્બર દરમિયાન વરસાદ પડે છે. સૌથી વધુ વરસાદ જુલાઈમાં પડે છે. સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન 1200થી 1600 મિમી. વરસાદ પડે છે. વરસાદ અનિયમિત પડે છે તેથી દુકાળ અને અછત અવારનવાર વરતાય છે.

આ પ્રદેશમાં મોસમી પ્રદેશ જેવી વનસ્પતિ છે. સાગ, સાલ, ખેર, ટીમરુ, વાંસ, શીમળો, કડો, આંબલી, સાજડ, હળદરવો, અરડૂસો જેવાં વૃક્ષો અને વાઘ, હરણ, ભુંડ, જરખ, શિયાળ, સાપ, સસલાં વગેરે જંગલી પ્રાણીઓ જોવા મળે છે.

કપાસ, બાજરી, ઘઉં, કઠોળ, શેરડી, તલ, મગફળી, સરસવ, રાયડો વગેરે મુખ્ય પાકો છે.

લોકોનો મુખ્ય ધંધો ખેતી અને પશુપાલન છે. આઝાદી બાદ ઉદ્યોગો વિકસ્યા છે અને તે મોટા ભાગે ઝાંસી શહેરમાં આવેલા છે. 2011માં જિલ્લાની કુલ વસ્તી 20,00,755 હતી. વસ્તીનો મોટો ભાગ ગામડાંમાં વસે છે. પાટનગરની વસ્તી 5,05,963 જ્યારે મેટ્રો શહેરની વસ્તી 5,47,638 (2011) છે.

જિલ્લાનું મુખ્ય શહેર ઝાંસી આગ્રાથી દક્ષિણે 210 કિમી. દૂર 25°-30´ ઉ. અ. અને 78^o 36´ પૂ. રે. ઉપર આવેલું છે. અહીં વિમાની મથક છે. ઝાંસીમાં 30.5o સે. ગુરુતમ તાપમાન અને 20.4^o લઘુતમ તાપમાન રહે છે. અહીં વરસાદ 1000થી 1200 મિમી. પડે છે. તે અનાજ, કપાસ, તેલીબિયાં વગેરેનું પીઠું છે. ખેતીનાં સાધનો, પિત્તળનાં વાસણો, ગાલીચા, રેશમી વસ્ત્રો, હાથસાળનું કાપડ, ધાબળા, બીડી, સાબુ, દવા વગેરેનું અહીં ઉત્પાદન થાય છે. આ ઉપરાંત તેલની મિલો તથા રીરોલિંગ મિલ વગેરે કારખાનાં આવેલાં છે. મોરાનીપુરમાં ‘ખારવા’ તરીકે ઓળખાતું કાપડ તૈયાર થાય છે. અહીં રેલવેની વર્કશૉપ તથા કૉલોની, ઝાંસી યુનિવર્સિટી તથા શહેરની પશ્ચિમે ડુંગર ઉપરના કિલ્લામાં લક્ષ્મી, દુર્ગા અને મુરલીમનોહરનાં મંદિરો અને રાણીનો મહેલ આવેલાં છે. શહેરની ફરતો કોટ છે. આ શહેરની બુંદેલા રાજા વીરસિંગે 1613માં સ્થાપના કરી હતી અને શહેરના મુખ્ય ભાગ ફરતો કોટ બંધાવ્યો હતો. શહેરનું બીજું નામ બળવંતનગર છે.

ઇતિહાસ : આ પ્રદેશનો બારમી સદીથી ઇતિહાસ મળે છે. 1182માં પૃથ્વીરાજ ચૌહાણે ચંદેલાઓને હરાવીને આ પ્રદેશ કબજે કર્યો હતો. કુતુબુદ્દીન ઐબકે 1202થી 1203 દરમિયાન અને અલ્તમશે 1234માં આ પ્રદેશ ઉપર આક્રમણ કરી હિંદુ મંદિરોનો નાશ કર્યો હતો. ત્યારબાદ ખેંગાર જાતિના લોકોનું રાજ્ય ત્યાં સ્થપાયું હતું. રુદ્રપ્રતાપ બુંદેલાએ તેરમી સદીમાં ખેંગારોને હરાવીને આ પ્રદેશ કબજે કર્યો હતો. તેના અનુગામી પુત્ર ભારતીચંદ્રે 1521માં ઓરછાની સ્થાપના કરી હતી. અકબર અને શાહજહાંના સમયમાં મુઘલો અને વીરસિંગ તથા તેના અનુગામીઓ વચ્ચે યુદ્ધો થયાં હતાં. સત્તરમી સદીમાં સંપતરાય બુંદેલા તથા છત્રસાલે ઝાંસી ઉપર અધિકાર જમાવ્યો હતો. આ પ્રદેશમાંથી મુસલમાન આધિપત્ય દૂર કરવા છત્રસાલે પેશ્વા બાજીરાવને મદદ કરી હતી. 1732માં મલ્હાર કૃષ્ણ અને રાણોજી સિંધિયાએ અહીંથી ચોથ ઉઘરાવી હતી. ઓરછાના રાજાને મલ્હાર કૃષ્ણના પુત્ર નારોશંકરે હરાવીને ઝાંસી કબજે કર્યું હતું અને પેશ્વાએ તેના વંશજોને ઝાંસીની જાગીર આપી હતી. છેલ્લા રાજા ગંગાધરરાવને પુત્ર ન હતો. તેથી તેણે પુત્રને દત્તક લીધો હતો પણ ડેલહાઉસીએ ઝાંસીની ગાદી ઉપર તેનો હક ન સ્વીકાર્યો અને 1853માં રાજ્ય ખાલસા કર્યું. રાણી લક્ષ્મીબાઈએ 1857ના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ભાગ લીધો હતો અને 1858માં તે યુદ્ધમાં લડતાં વીરગતિને પામી હતી.

શિવપ્રસાદ રાજગોર