Ayurveda
ઉપવાસ
ઉપવાસ ઉપવાસ (હિંદુ ધર્મમાં) ઉપવાસ (उप + वस्) એટલે સમીપે રહેવું. ઇન્દ્રિય નિગ્રહપૂર્વક મનને ઇષ્ટદેવમાં પરોવવું એ તેનો ફલિતાર્થ છે. વૈદિક તેમજ સ્માર્ત કર્મકાંડમાં મુખ્ય કર્મવિધિ જે દિવસે કરવાનો હોય તેના આગલા દિવસે યજમાને તે કર્મમાં ઉપયુક્ત સાધનસંભાર અગ્નિશાળામાં એકઠાં કરી, દીક્ષા ગ્રહણ કરી, અનૃત વ્યવહાર તજી, સત્યાચરણપૂર્વક રાત્રે અગ્નિશાળામાં…
વધુ વાંચો >ઉલટકંબલ (ઓલટકંબલ)
ઉલટકંબલ (ઓલટકંબલ) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા સ્ટર્ક્યુલિયેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Ambroma augusta Linn. f. (હિં. ઉલટકંબલ; બં. સનુકપાસી, ઓલટકંબલ; અં. કેવિલ્સકૉટન, પેરીનિયલ ઇંડિયન હેમ્પ) છે. કડાયો, સુંદરી, મરડાશિંગી અને મુચકુંદ આ વનસ્પતિનાં સહસભ્યો છે. તે મોટો, ઝડપથી વિસ્તરતો રોમિલ ક્ષુપ કે નાનું વૃક્ષ છે. તે પંજાબ અને…
વધુ વાંચો >ઉલ્મસ (અલ્મસ)
ઉલ્મસ (અલ્મસ) : વનસ્પતિઓના દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઉલ્મેસી કુળની એક પ્રજાતિ. તે ‘એલ્મ’ કે ‘મીઠા એલ્મ’ તરીકે ઓળખાવાતી પર્ણપાતી (deciduous) વૃક્ષ-જાતિઓની બનેલી છે અને તેનું વિતરણ ઉત્તર ગોળાર્ધના સમશીતોષ્ણ પ્રદેશોમાં થયેલું છે. ભારતમાં તેની 5 જાતિઓ થાય છે અને હિમાલયની ગિરિમાળા તેમજ સિક્કિમમાં તે મળી આવે છે. Ulmus lanceifolia Roxb.…
વધુ વાંચો >ઉંદરકની (ઉંદરકર્ણી, ઉંદરકાની, ખડબ્રાહ્મી, મંડૂકપર્ણી)
ઉંદરકની (ઉંદરકર્ણી, ઉંદરકાની, ખડબ્રાહ્મી, મંડૂકપર્ણી) : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા કૉન્વોલ્વ્યુલેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Merremia emarginata (Burm f.) Hallier syn. M. gangetica (L.) Cufod; Ipomoea reniformis Choisy (સં. મૂષકકર્ણી, આખુપણી; હિં. મુસાકાની; બં. ઇન્દરકાણીપાના; મ. ઉંદીરકાની; ક. વલ્લિહરૂહૈ; તે. એલિક-જેમુડુ; તા. એલિકથુકીરાઇ, યુ. લપસીની) છે. સુભગા, પડિયો, શંખાવળી,…
વધુ વાંચો >ઊરુસ્તંભ
ઊરુસ્તંભ : સાથળ જકડાઈ જાય, હલનચલન મર્યાદિત થાય કે સંપૂર્ણપણે અટકી જાય તેવો રોગ. સુશ્રુતે આનો વાતવ્યાધિમાં સમાવેશ કર્યો છે, જ્યારે ચરકે તેને કફજન્ય ગણીને ઊરુસ્તંભ નામથી સ્વતંત્ર રોગ તરીકે વર્ણવ્યો છે. અત્યંત શીત, સ્નિગ્ધ, રુક્ષ અને ગુરુ પદાર્થોનું સેવન, અજીર્ણમાં ભોજન વગેરેથી વધતો આમદોષ, પિત્ત તથા મેદની સાથે સાંધામાં…
વધુ વાંચો >ઍકેન્થસ
ઍકેન્થસ : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍકેન્થેસી કુળની એક પ્રજાતિ. આ પ્રજાતિ શુષ્કતારાગી (xerophilous) શાકીય કે ક્ષુપીય જાતિઓની બનેલી છે અને ભૂમધ્ય સમુદ્રીય પ્રદેશો, દક્ષિણ અમેરિકા, ઉષ્ણકટિબંધીય આફ્રિકા અને એશિયા અને મલેશિયામાં વિતરણ પામેલી છે. ભારતમાં તેની 7 જાતિઓ થાય છે. તેનાં સહસભ્યોમાં પીળો કાંટાશેળિયો, હરણચરો, શેલિયો, અરડૂસી અને ગજકરણીનો સમાવેશ…
વધુ વાંચો >એખરો
એખરો : દ્વિદળી વર્ગમાં આવેલા ઍકેન્થેસી કુળની એક વનસ્પતિ. તેનું વૈજ્ઞાનિક નામ Hygrophila auriculata Heine. syn. Asteracantha longifolia Nees. (સં. કોકિલાક્ષ, ઇક્ષુ; હિં. તાલીમખાના, કૈલયા; મ. કોલસુંદા, વિખરા, તાલીમખાના; બં. દુલિયાખાડા, કુલેકાંટા, કુલક, શૂલમર્દન; ત. નિરમુલ્લિ; મલ. વાયચુલ્લિ; ક. કુલુગોલિકે, નીરગોળ ગોલિકે; અં. લાગ લિવ્ડ બાલૅરિયા) છે. તેમાં શેરડી જેવી…
વધુ વાંચો >એન્ડ્રોગ્રાફિસ
એન્ડ્રોગ્રાફિસ : જુઓ કરિયાતું.
વધુ વાંચો >એરંડ તૈલ
એરંડ તૈલ : એરંડિયું મધુર, સારક, ગરમ, ભારે, રુચિકર, સ્નિગ્ધ અને કડવું છે; તે બદ, ઉદરરોગ, ગોળો, વાયુ, કફ, સોજો, વિષમજ્વર અને કમર, પીઠ, પેટ અને ગુદાના શૂળનો નાશ કરે છે. રેચ માટે સૂંઠના ઉકાળામાં 2 તોલા જેટલું એરંડિયું પીવા આપવામાં આવે છે. મધુકાન્ત ભગવાનજી પંડ્યા
વધુ વાંચો >