Chemistry
ઝર્કોનિયમ
ઝર્કોનિયમ : આવર્તક કોષ્ટકના 4થા (અગાઉના IVA) સમૂહમાં આવેલું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Zr. જર્મન રાસાયણવિદ ક્લેપ્રોથે 1789માં તેની શોધ કરી હતી. હાલ ઝર્કોન તરીકે ઓળખાતા કીમતી પથ્થર માટેના અરબી શબ્દ zargun (સોનેરી રંગનું) ઉપરથી ઝર્કોનિયમ નામ પડ્યું છે. 1824માં બર્ઝેલિયસે અશુદ્ધ અને 1914માં લેલી અને હૅમ્બર્ગરે ~100 % શુદ્ધ ઝર્કોનિયમ…
વધુ વાંચો >ઝાઇલીન
ઝાઇલીન : ડાયમિથાઇલ બેન્ઝિન તરીકે ઓળખાતા ત્રણ સમઘટકીય ઍરોમૅટિક હાઇડ્રોકાર્બનનો સમૂહ. ઝાઇલીન તથા ઈથાઇલબેન્ઝિન, તે દરેકનો અણુભાર 106 તથા સામાન્ય અણુસૂત્ર C8H10 છે. આ સમઘટકોની વિગત નીચેની સારણીમાં દર્શાવી છે : ઝાઇલીન તથા ઈથાઇલબેન્ઝિનના ગુણધર્મો નામ સૂત્ર ઉ. બિં. (°સે) ગ. બિં. (°સે) ઑર્થોઝાઇલીન 1, 2,–C6H4(CH3)2 144.2 –25.2 મેટાઝાઇલીન 1,…
વધુ વાંચો >ઝારણ
ઝારણ (soldering) : નીચા ગલનબિંદુવાળી પૂરક ધાતુની મદદથી બે ધાતુઓને જોડવાની પ્રક્રિયા, રેણ. આ માટેની ધાતુનું ગલનબિંદુ 427° સે. હોય છે. ઝારણનો ઉપયોગ વિશ્વાસપાત્ર વિદ્યુતજોડાણો, પ્રવાહી અથવા વાયુચુસ્ત જોડાણો અને બે ભાગોને ભૌતિક રીતે (physically) જોડવા માટે થાય છે. ઝારણમાં વપરાતી મુખ્ય ધાતુ સીસું અને કલાઈની મિશ્રધાતુ છે. આ ધાતુ…
વધુ વાંચો >ઝિગમૉન્ડી, રિચાર્ડ ઍડૉલ્ફ
ઝિગમૉન્ડી, રિચાર્ડ ઍડૉલ્ફ (જ. 1 એપ્રિલ 1865, વિયેના ઑસ્ટ્રિયા; અ. 24 સપ્ટેમ્બર 1929, ગોટિન્જન, જર્મની) : આધુનિક કલિલ રસાયણમાં પાયારૂપ એવી કલિલ (colloid) દ્રાવણોની વિષમાંગ પ્રકૃતિ તેમજ એ દ્રાવણોના અભ્યાસ માટેની રીતો શોધી આપવા બદલ 1925ના વર્ષનું રસાયણશાસ્ત્રનું નોબેલ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર ઑસ્ટ્રિયન રસાયણશાસ્ત્રી. તેમના પિતા ઍડૉલ્ફ ઝિગમૉન્ડી દંતવિદ્યાના વિશારદ…
વધુ વાંચો >ઝિગ્લર, કાર્લ
ઝિગ્લર, કાર્લ (જ. 26 નવેમ્બર 1898, હેલ્સા, જર્મની; અ. 12 ઑગસ્ટ 1973, મ્યૂલહાઇમ, જર્મની) : રસાયણશાસ્ત્રનો 1963નો નોબેલ પુરસ્કાર ગુલિયો નાટ્ટા સાથે સંયુક્તપણે મેળવનાર જર્મન રસાયણશાસ્ત્રી. આ ઇનામ તેમને બહુલક પ્લાસ્ટિકનાં રસાયણ તથા ટૅકનૉલૉજીના વિકાસ માટે મળેલું. કાર્લના પિતા લ્યૂથરપંથી પાદરી હતા. ઝિગ્લરે 1923માં માર્બર્ગ યુનિ.માંથી પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવ્યા બાદ…
વધુ વાંચો >ઝિગ્લર-નાટ્ટા ઉદ્દીપક
ઝિગ્લર-નાટ્ટા ઉદ્દીપક (catalyst) : સંક્રમક ધાતુઓના કાર્બ-ધાત્વીય સંકીર્ણોનો ઉદ્દીપક તરીકે વપરાતો એક વિશિષ્ટ વર્ગ. શોધકોના નામ ઉપરથી આવાં ઉદ્દીપકો ઝિગ્લર-નાટ્ટા ઉદ્દીપકો તરીકે જાણીતાં છે પૉલિઇથિલીન જેવા બહુલકોના વિવિધ પ્રકારો બનાવવા વપરાય છે. તેઓ Z-N ઉદ્દીપકોને વિશિષ્ટ ત્રિવિમ ત્રિપરિમાણી ઉદ્દીપકો (stereospecific catalyst) કહી શકાય. આ વિધિમાં કોઈ મુક્ત મૂલકો બનતા નથી…
વધુ વાંચો >ઝિયોલાઇટ
ઝિયોલાઇટ : આલ્કલી અને/અથવા આલ્કલીય મૃદ્-ધાતુઓ ધરાવતાં જળયુક્ત (hydrated) ઍલ્યુમિનોસિલિકેટ ખનિજો. ગરમ કરતાં આ પદાર્થોનું વિસ્ફારન (intumesce) થતું હોવાથી તેમને ક્રોનસ્ટેટે (1756) ઝિયોલાઇટ (ઊકળતો પથ્થર) નામ આપ્યું હતું. તેનું સામાન્ય સૂત્ર નીચે પ્રમાણે છે : અહીં X સામાન્ય રીતે Na+, K+ અને/અથવા Ca2+ હોય છે. પણ કોઈ કોઈમાં Ba2+, Sr2+…
વધુ વાંચો >ઝિંક (જસત)
ઝિંક (જસત) : આવર્તક કોષ્ટકના 12મા (અગાઉના IIB) સમૂહમાં આવેલું રાસાયણિક ધાતુતત્વ. સંજ્ઞા Zn. ભારતીય ધાતુકર્મકારો (metallurgists) દ્વારા તેરમા સૈકામાં અથવા તેથી પણ પહેલાં કૅલેમાઇન(calamine) ખનિજનું અપચયન કરી ઝિંક મેળવવામાં આવતું હતું. પંદરમા સૈકામાં તે ચીનમાં વપરાતું થયું. યુરોપમાં સોળમા સૈકામાં પૅરસેલ્સસે તેને અલગ તત્વ તરીકે ઝિંકમ અથવા ઝિંકન તરીકે…
વધુ વાંચો >ઝીટા વિભવ
ઝીટા વિભવ ( potential) : ઘન અને પ્રવાહી પદાર્થો એકબીજાના સંપર્કમાં આવે તે આંતરપૃષ્ઠ (interface) આગળના, ખાસ કરીને વીજભારિત કલિલી (colloidal) કણોની આસપાસના વિદ્યુતીય દ્વિસ્તરમાંનો વીજગતિજ (electrokinetic) વિભવ. એક માધ્યમમાં વીજભારિત કણોના અથવા વીજભારિત કણો ઉપરથી માધ્યમના સાપેક્ષ સંચરણ (movement) સાથે ચાર વીજગતિજ ઘટનાઓ સંકળાયેલી છે : (ક) વિદ્યુતનિસ્સરણ (electrophoresis),…
વધુ વાંચો >ટપકતો મર્ક્યુરી-ધ્રુવ
ટપકતો મર્ક્યુરી-ધ્રુવ : રાસાયણિક વિશ્લેષણની પોલેરોગ્રાફીય પદ્ધતિમાં સામાન્ય રીતે વધુ વપરાતો અને મર્ક્યુરીનાં ટપકતાં બિંદુનો બનેલો સૂક્ષ્મ વીજધ્રુવ (Dropping Mercury Electrode – DME). તેનું ધ્રુવીભવન સહેલાઈથી થઈ શકતું હોવાથી તે નિદર્શક (indicator) વીજધ્રુવ તરીકે કામ આપે છે. બારીક આંતરિક વ્યાસ (0.05થી 0.08 મિમી)વાળી 5થી 9 સેમી. લાંબી કાચની કેશનળી(capillary)માંથી પારાને…
વધુ વાંચો >