Architecture

ચેન્સેલ : દેવળના સ્થાપત્યમાં વેદી(altar)ની પૂર્વ બાજુએ કરાતી રચના. લૅટિન ભાષાના cancellus શબ્દ પરથી આવેલ અંગ્રેજી શબ્દ. તેમાં ખાસ કરીને પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓને પ્રાર્થના દરમિયાન બેસવા માટે અલગ વ્યવસ્થા રખાયેલ હોય છે. પાદરીઓ તથા ગાયકવૃંદ માટે અનામત રખાતી જગ્યા માટે પણ તે વપરાય છે. આ વિભાગને ઘણી વાર દેવળના મુખ્ય ભાગથી…

ચૅપલ : અમુક પરિવાર અથવા સંસ્થાનું ખાનગી દેવળ. આનો ઉપયોગ નાના સમૂહમાં પ્રાર્થના માટે થાય છે. ઘણી ધાર્મિક અથવા સામાજિક સંસ્થાઓમાં આવા દેવળની સગવડ કરવામાં આવે છે, જેથી દૈનિક દિનચર્યા દરમિયાન પ્રાર્થના માટે અનુકૂળતા રહે છે. રવીન્દ્ર વસાવડા

ચૈત્ય : બૌદ્ધ સ્થાપત્યનો એક પ્રકાર. વસ્તુત: ચૈત્ય શબ્દ સંસ્કૃત चिता સાથે સંબંધિત છે. બૌદ્ધ અને જૈન સાહિત્યમાં ચિતાસ્થાન પર કે મૃતકની ભસ્મ પર સ્મૃતિ મંદિરની રચનાની તેમજ વૃક્ષારોપણની જૂની પરંપરાના ઉલ્લેખો મળે છે. રામાયણ અને મહાભારત જેવા ગ્રંથોમાં પવિત્ર વેદી, દેવસ્થાન, પ્રાસાદ, ધર્મસ્થાનમાંનું પીપળાનું વૃક્ષ વગેરે માટે ચૈત્ય શબ્દ…

ચૈત્યગૃહ, ભાજા અને બેડસા : બૌદ્ધ શૈલીના હીનયાન સમયના સૌથી પુરાણા ચૈત્યના 2 નમૂના. (અનુક્રમે) ઈ. પૂ. બીજી સદી અને પહેલી સદી દરમિયાન તે કોરી કાઢવામાં આવેલ. આ નમૂનાની પ્રાચીનતાનો ખ્યાલ ખાસ કરીને બંનેમાં પ્રતીત થતી બાંધકામની કળા પરથી આવે છે. તે અગાઉની કાષ્ઠશૈલીઓનું આબેહૂબ અનુકરણ છે, ખાસ કરીને તેના…

ચૉકી : ચૈત્યોના પ્રવેશમાં અથવા મકાનોની અંદરના ભાગમાં સ્તંભોની હારમાળા વચ્ચે આયોજિત જગ્યા. ચૉકી દ્વારા એક માપ, પ્રમાણ નિશ્ચિત થતું તેના આધારે મકાનની અંદરના ભાગોને પ્રમાણ મળતું. પ્રવેશદ્વારોની રચનામાં પણ બાહ્ય વિસ્તારનું આયોજન આ માપના આધારે કરાતું. ચૉકીના માપનો આધાર સ્તંભોની કુંભીના માપ પર આયોજિત ઊંચાઈ તથા પહોળાઈ બંને સ્તંભો…

ચોમુખ : જુઓ ‘ચતુર્મુખ પ્રાસાદ’

ચૌલ્ટ્રી : દક્ષિણનાં મંદિરોના સ્થાપત્યમાં મંદિરોના સંકુલમાં રચવામાં આવતો વિશાળ મંડપ. આવા મંડપોની રચના એક અથવા વધારે દાનવીરોની યાદમાં કરવામાં આવતી અને તેમાં વપરાયેલા સ્તંભો સાથે ઘણી વખત દાનવીરોની પ્રતિમાઓ જોડવામાં આવતી. આવા મંડપોમાં ધાર્મિક વિધિઓ માટે સમૂહોમાં લોકો એકઠા થતા. ખાસ કરીને મદુરા અને તાંજોરનાં મંદિરો સાથે બંધાયેલી આવી…

છત્રી : છત્રી અથવા છત્રાકારનો મંડપ. તે સ્તંભો વડે બાંધવામાં આવે છે. તે ઘેરાવામાં અષ્ટકોણાકાર અથવા ગોળ અથવા ચતુષ્કોણ હોય છે અને સ્તંભો દ્વારા આવરાયેલ ઘુમ્મટ વડે ઢંકાયેલ હોય છે. છત્રીઓ યાદગીરી માટે ઊભી કરાયેલ ઇમારત રૂપે રહેતી. આવા સ્થાપત્યની પરંપરા ખાસ કરીને રાજપૂત શૈલીના સ્થાપત્યમાં ખૂબ જ અગત્ય ધરાવે…

જકનાચાર્ય : અલૌકિક સ્થપતિ. એક બ્રાહ્મણની હત્યાની સજા રૂપે તેમણે 20 વર્ષ સુધી સ્થાપત્યક્ષેત્રમાં મંદિરોનાં બાંધકામ માટે કામ કર્યું. એક રાજકુંવર હોવા છતાં પણ આ રીતે ગુના માટેની સજા ભોગવી અદ્વિતીય મંદિરોનાં નિર્માણ માટે કારણભૂત બન્યા. આદિકાળમાં અપ્રતિમ રચનાઓના પ્રણેતા તરીકે આવાં પાત્રો નિમિત્ત બનાવાયેલાં છે. જેમ કે ઘણી જગ્યાએ…