શિલીન નં. શુક્લ

કંઠપાંસળી

કંઠપાંસળી (cervical rib) : ગરદનમાં વધારાની પાંસળી હોય ત્યારે તેનાથી થતો વિકાર. સામાન્ય રીતે છાતીમાં પાંસળીઓની બાર જોડ આવેલી હોય છે અને તે વક્ષવિસ્તારના કરોડના મણકા સાથે જોડાયેલી હોય છે. જો કંઠપાંસળી હોય તો તે ગરદનના વિસ્તારમાં આવેલા સૌથી નીચલા (સાતમા) મણકા કે ક્યારેક પાંચમા કે છઠ્ઠા મણકા સાથે જોડાયેલી…

વધુ વાંચો >

કંપ

કંપ (tremor) : આંગળીઓનું અનૈચ્છિક, તાલબદ્ધ (rhythmic) અને લોલકની જેમ આજુબાજુ થતું (oscillatory) પ્રચલન. તે સામસામી દિશામાં કામ કરતા સ્નાયુઓના સંકોચનથી થાય છે અને મગજના કાબૂ બહાર હોય છે. તે ઊંઘમાં શમી જાય છે. અન્ય અનૈચ્છિક પ્રચલનો(movements)થી તેને અલગ પાડવું પડે છે, જેમકે સ્નાયુ-તીવ્ર આકુંચન (myoclonus), ટેવજન્ય આકુંચનો (tic), વીંઝણ…

વધુ વાંચો >

કાકડા

કાકડા (tonsils) : ગળામાં બંને બાજુએ આવેલી લસિકાભપેશી(lymphoid tissue)નો પિંડ. તેને ગલતુંડિકા પણ કહે છે. નાકની પાછળ અને ગળાની પાછલી દીવાલ પર આવેલી લસિકાભપેશીના પિંડને નાસાતુંડિકા, નાસાગ્રસની કાકડા કે કંઠનાસિકાકીય કાકડા (adenoids) કહે છે. જીભના પાછલા ભાગમાં આવેલી લસિકાભપેશીને જિહવાકીય (lingual) કાકડા કહે છે. કાકડા નાનપણમાં મોટા હોય છે અને…

વધુ વાંચો >

કાકડા-ઉચ્છેદન

કાકડા-ઉચ્છેદન (tonsillectomy) : શસ્ત્રક્રિયા વડે કાકડા કાઢી નાખવા તે. તેની જરૂરિયાત વિશેના મુદ્દાઓમાં વિવિધ વિચારો દર્શાવાયેલા છે. કેટલીક પરિસ્થિતિઓમાં તે જરૂરી ગણાય છે (સારણી 1). સામાન્ય રીતે જ્યારે કાકડાનો ઉગ્ર અથવા ટૂંક સમયનો સક્રિય ચેપ લાગ્યો હોય ત્યારે કાકડાના ઉચ્છેદનની શસ્ત્રક્રિયા કરાતી નથી. તેવી જ રીતે બાળલકવા(poliomyelitis)ના વાવર વખતે પણ…

વધુ વાંચો >

કાકડા, નાસાગ્રસની

કાકડા, નાસાગ્રસની (adenoids) : નાકની પાછળના ગળાની ઉપરના ભાગની પાછલી દીવાલ પર આવેલો કાકડો. તેને કંઠનાસાકીય કાકડો અથવા નાસિકાતુંડિકા પણ કહે છે. તે લસિકાભપેશીનો બનેલો છે અને નાનાં બાળકોમાં મોટો હોય છે. તેનું કદ 6-7 વર્ષની વય પછી ઘટે છે અને 15 વર્ષે સાવ ઘટી જાય છે. ક્યારેક મોટો નાસાગ્રસની…

વધુ વાંચો >

કાટ્ઝ, બર્નાર્ડ (સર)

કાટ્ઝ, બર્નાર્ડ (સર) (જ. 26 માર્ચ 1911, લિપઝિગ, જર્મની; અ. 20 એપ્રિલ 2003, લંડન, યુ. કે.) : પ્રસિદ્ધ જર્મન વિજ્ઞાની. સન 1970ના 2 ભાગના નોબેલ પારિતોષિકના વિજેતા. તબીબી વિદ્યા અને દેહધર્મવિદ્યા ક્ષેત્રનું આ પારિતોષિક તેમણે સ્વીડનના ઉલ્ફવૉન યુલર અને યુ.એસ.ના જુલિયસ ઍક્સેલ્રોડની સાથે સહભાગીદારીમાં મેળવ્યું હતું. તેમણે ચેતાતંતુના છેડાઓ પર…

વધુ વાંચો >

કાન

કાન : સાંભળવા માટેની જ્ઞાનેન્દ્રિય. તે અવાજના તરંગોને ઝીલીને ચેતા-આવેગો ઉત્પન્ન કરે છે. આ આવેગો શ્રવણચેતા દ્વારા મગજ સુધી પહોંચે છે. તેનો અંદરનો ભાગ શરીરનું સમતોલન જાળવવાનું કાર્ય કરે છે. કાનના ત્રણ ભાગ છે : બાહ્યકર્ણ, મધ્યકર્ણ તથા અંત:કર્ણ. બાહ્યકર્ણ : તેની રચના બહારથી આવતા અવાજના તરંગોને અંદર તરફ લઈ…

વધુ વાંચો >

કામદાર રાજ્ય વીમાયોજના

કામદાર રાજ્ય વીમાયોજના (Employees’ State Insurance Scheme, ESIS) : કામદારોને તથા તેમના કુટુંબને તબીબી સારવાર તથા નાણાકીય વળતર આપવાની સામાજિક સુરક્ષાલક્ષી વીમાયોજના, જે ભારત સરકારના કામદાર રાજ્ય વીમાના કાયદા (1948) દ્વારા અમલમાં આવેલી છે. આ કાયદાની કલમ 2(9)માં દર્શાવેલી વ્યાખ્યા પ્રમાણેના ઔદ્યોગિક કામદારોની તથા તેમનાં કુટુંબીજનોની માંદગી તથા સગર્ભાવસ્થા સમયે…

વધુ વાંચો >

કાર્બામેઝેપિન (ઔષધ)

કાર્બામેઝેપિન (ઔષધ) : ચહેરા પર ત્રિશાખી ચેતાપીડ (trigeminal neuralgia) પ્રકારના દુખાવાની તથા આંચકી અથવા ખેંચની સારવારમાં વપરાતું ઔષધ. તે ઇમિનોસ્ટિલ્બેનમાંથી મેળવવામાં આવે છે અને તેમાં પાંચમા સ્થાને કાર્બામિલ જૂથ આવેલું છે. તે રાસાયણિક રીતે ત્રિચક્રી ખિન્નતારોધક (tricyclic antidepressant) ઔષધોને મળતું આવે છે. આંચકી અથવા ખેંચથી થતા અપસ્માર (epilepsy) રોગમાં તેનો…

વધુ વાંચો >

કાર્બોહાઇડ્રેટ (આયુર્વિજ્ઞાન)

કાર્બોહાઇડ્રેટ (આયુર્વિજ્ઞાન) : શર્કરા, સેલ્યુલોઝ અને સ્ટાર્ચ જેવા કુદરતમાં મળી આવતાં કાર્બનિક સંયોજનોનો એક સમૂહ. તેમનું સામાન્ય સૂત્ર Cx (H2O)y છે, જેમાં X = 3, 4, …….; Y = 3, 4 ……. હોય છે. કાર્બોહાઇડ્રેટનું વિભાગીકરણ મૉનોસૅકેરાઇડ, ઓલિગોસૅકેરાઇડ અને પૉલિસૅકેરાઇડમાં કામ કરી શકાય. તેમનાં રાસાયણિક બંધારણ અને અન્ય ગુણધર્મો આગળ…

વધુ વાંચો >