વ્રિજવિહારી દીનાનાથ દવે

પૃથ્વી

પૃથ્વી સૂર્યમંડળના નવ ગ્રહો પૈકીનો એક ગ્રહ. સૂર્યથી અંતરના સંદર્ભમાં શુક્ર અને મંગળની વચ્ચે રહેલો, ત્રીજું સ્થાન ધરાવતો ગ્રહ. આજ સુધીની જાણકારી મુજબ, સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં પૃથ્વી જ એકમાત્ર એવો ગ્રહ (અવકાશી પિંડ) છે જેના ગોળાની સપાટી પર જીવનનું અસ્તિત્વ શક્ય બનવા માટે જરૂરી હવા, પાણી અને ભૂમિના મિશ્ર પર્યાવરણીય સંજોગોની…

વધુ વાંચો >

પોલરાઇઝિંગ સૂક્ષ્મદર્શક (polarising microscope/petrological microscope)

પોલરાઇઝિંગ સૂક્ષ્મદર્શક (polarising microscope/petrological microscope) : ખનિજો કે ખડકોની પ્રકાશીય પરખ માટે ઉપયોગમાં લેવાતું સાધન. ખનિજોની પરખ માટે તેમના ભૌતિક અને રાસાયણિક ગુણધર્મો ઉપરાંત પ્રકાશીય ગુણધર્મોનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ હેતુ માટે એક વિશિષ્ટ પ્રકારના સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રનો ઉપયોગ થાય છે, જેમાં ખનિજછેદોના પ્રકાશીય ગુણધર્મોનું ધ્રુવીભૂત પ્રકાશની મદદથી અવલોકન…

વધુ વાંચો >

પૉલિસિલિકેટ ખનિજો (Polysilicate minerals)

પૉલિસિલિકેટ ખનિજો (Polysilicate minerals) : સિલિસિક ઍસિડનું વધુ પ્રમાણ ધરાવતાં ખનિજો. મૅગ્માથી બનતાં ખનિજો આગ્નેય ખનિજો (pyrogenetic minerals) કહેવાય છે. ઑક્સિજન અને સિલિકૉન તત્ત્વો મૅગ્મામાં વિપુલ માત્રામાં રહેલાં હોવાથી તેમાંથી મુખ્યત્વે સિલિકા અને સિલિકેટ ખનિજો બને છે. આ ઉપરાંત થોડાંક ઑક્સાઇડ બને છે અને અન્ય સંયોજનો ઓછા પ્રમાણમાં તૈયાર થતાં…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય અસ્વાભાવિકતાઓ (optical anomalies)

પ્રકાશીય અસ્વાભાવિકતાઓ (optical anomalies) :  સૂક્ષ્મદર્શક હેઠળ ખનિજ-છેદોના અભ્યાસ દરમિયાન કેટલીક વખતે ખનિજોમાં જોવા મળતી સ્વાભાવિક ગુણધર્મો કરતાં જુદાં જ લક્ષણો દર્શાવતી ઘટના. સામાન્ય પ્રકાશીય ગુણધર્મની ચલિત થતી સ્થિતિને પ્રકાશીય અસ્વાભાવિકતા કહે છે. સામાન્ય રીતે ખડક-વિકૃતિ દરમિયાન ખનિજોની અણુરચનામાં થતા ફેરફારોને કારણે આ પ્રકારની પ્રકાશીય વિસંગતતાઓ ઉદભવતી હોય છે. નીચેનાં…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય ખનિજશાસ્ત્ર (optical mineralogy)

પ્રકાશીય ખનિજશાસ્ત્ર (optical mineralogy) : ખનિજશાસ્ત્રની એક શાખા. કુદરતમાં મળી આવતાં ખનિજોની પરખ માટે તેમના ભૌતિક અને રાસાયણિક ગુણધર્મો ઉપરાંત પ્રકાશીય ગુણધર્મોનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. પ્રકાશની મદદથી કરવામાં આવતા ખનિજોના અભ્યાસને લગતી ખનિજશાસ્ત્રની શાખાને પ્રકાશીય ખનિજશાસ્ત્ર કહેવાય છે. આ પ્રકારનો અભ્યાસ ધ્રુવીભૂત સૂક્ષ્મદર્શક(polarising microscope)ની મદદથી કરવામાં આવે છે.…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય દિકસ્થિતિ (optic orientation)

પ્રકાશીય દિકસ્થિતિ (optic orientation) : ખનિજ સ્ફટિકોમાં રહેલી સ્ફટિક-અક્ષ અને સ્પંદનદિશા-અક્ષના સ્થાન વચ્ચેનો સહસંબંધ. કોઈ પણ ખનિજ સ્ફટિકમાં સ્ફટિક-અક્ષ અને સ્પંદનદિશા-અક્ષ હોય છે. ખનિજ-સ્ફટિકોના પ્રકાશીય ગુણધર્મોના અભ્યાસ પરથી એવું ફલિત થાય છે કે પ્રકાશીય દિકસ્થિતિ આ ગુણધર્મો પર અસર કરે છે. વિવિધ સ્ફટિકવર્ગોના ખનિજ-સ્ફટિકોની પ્રકાશીય દિકસ્થિતિની માહિતી નીચે પ્રમાણે છે…

વધુ વાંચો >

પ્રકાશીય સંજ્ઞા (optic sign)

પ્રકાશીય સંજ્ઞા (optic sign) : પ્રકાશીય ગુણધર્મ. પ્રકાશીય ગુણધર્મો પ્રમાણે ખનિજોના બે પ્રકાર છે : (1) સમદૈશિક (isotropic) અને (2) વિષમદૈશિક (anisotropic). સમદૈશિક ખનિજોના છેદ સૂક્ષ્મદર્શક હેઠળના અવલોકન દરમિયાન અમુક સ્થિતિમાં સંપૂર્ણપણે કાળા રહેવાનો ગુણધર્મ ધરાવે છે. ક્યૂબિક સ્ફટિકવર્ગનાં ખનિજો આ પ્રકારની લાક્ષણિકતા ધરાવતાં હોવાથી તે સમદૈશિક અથવા સમદિકધર્મી કહેવાય…

વધુ વાંચો >

પ્રવાલખડકો (coral reefs)

પ્રવાલખડકો (coral reefs) : પરવાળાંના દૈહિક માળખામાંથી તૈયાર થયેલા ખડકો. સમુદ્ર અને મહાસાગરોમાં જુદા જુદા સમુદાયનાં પ્રાણીઓ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. દરિયાઈ પ્રાણીઓ પૈકી કોષ્ઠાંત્ર સમુદાયમાં પરવાળાંનો સમાવેશ થાય છે. પરવાળાં એકાકી કે સમૂહમાં રહે છે. આ પ્રાણીઓની શરીરરચનામાં ચૂનેદાર માળખું અને કેટલાક નરમ અવયવો હોય છે. તેમના મૃત્યુ બાદ ચૂનેદાર…

વધુ વાંચો >

પ્રાદેશિક ખડકો (country rocks)

પ્રાદેશિક ખડકો (country rocks) : અગ્નિકૃત ખડકોથી ભેદાતા કે ખનિજશિરાઓનો અથવા વિસ્થાપિત ખનિજ-જથ્થાઓનો સમાવેશ કરતા કોઈ પણ પ્રદેશમાં આજુબાજુ રહેલા ખડકો. જે ખડકો તેમના પોતાના જ ઉત્પત્તિસ્થાનમાં મળી આવે તેમને પ્રાદેશિક ખડકો તરીકે ઓળખાવી શકાય. પ્રાદેશિક ખડકો અગ્નિકૃત, જળકૃત કે વિકૃત ઉત્પત્તિવાળા હોઈ શકે. જે તે પ્રદેશમાં વિસ્તરણ પામેલા ખડકોને…

વધુ વાંચો >

ફેલ્સ્પાર (ફેલ્ડસ્પાર)

ફેલ્સ્પાર (ફેલ્ડસ્પાર) : પૃથ્વીના પોપડાના ખડકોમાં વિપુલ પ્રમાણમાં મળતું ખડકનિર્માણ ખનિજ. સોડિયમ, પોટૅશિયમ, કૅલ્શિયમ અને બેરિયમના ઍલ્યૂમિનોસિલિકેટ ખનિજો માટે ઉપયોગમાં લેવાતું સામૂહિક નામ. સમરૂપ શ્રેણી રચતો અમુક સમલક્ષણી ખનિજોનો સામૂહિક પ્રકાર. પૃથ્વીના પોપડાના ઉપર તરફના 15 કિમી.નો 60% જેટલો ભાગ આ સમૂહનાં ખનિજોથી બનેલો છે. કુદરતમાં મળતાં બધાં જ ખનિજો…

વધુ વાંચો >