રા. ય. ગુપ્તે
પુનર્જનન (Regeneration)
પુનર્જનન (Regeneration) ગુમાવાયેલા કે ખૂબ ઈજા પામેલા શરીરના ભાગોનું સજીવ દ્વારા પ્રતિસ્થાપન. આ પારિભાષિક શબ્દ વ્યાપક છે અને વિવિધ સજીવોમાં પુન:સ્થાપિત (restorative) થતી પ્રક્રિયાઓના વિશાળ ક્ષેત્રને આવરી લે છે. કેટલાક વિજ્ઞાનીઓ ‘પુનર્જનન’ને બદલે ‘પુનર્રચન’ (reconstituion) શબ્દ પ્રયોજવાનું પસંદ કરે છે. પુનર્જનન વિશે થયેલાં અવલોકનો અને સંશોધનોની એક લાંબી નોંધ છે.…
વધુ વાંચો >પેશીવિદ્યા (પ્રાણી) (animal histology)
પેશીવિદ્યા (પ્રાણી) (animal histology) બહુકોષી પ્રાણીઓના શરીરમાંની વિવિધ પેશીઓ(tissues)ને લગતું વિજ્ઞાન. ઉચ્ચતર પ્રાણીઓમાં કોષોના સમૂહ સ્વરૂપે આવેલી પેશીઓ રચના પરત્વે વિવિધતા દર્શાવે છે. વિવિધ પેશીઓ વિશિષ્ટ રીતે જોડાતાં અંગોમાં પરિણમે છે. બહુકોષીય પ્રાણીઓના વિકાસની શરૂઆત એકકોષીય ફલિતાંડ(fertilised egg)થી થાય છે. કાળક્રમે ફલિતાંડનું વિભાજન (cleavage) થતાં તેનું બહુકોષીય ગર્ભ(embryo)માં રૂપાંતર થાય…
વધુ વાંચો >પોષણ (nutrition)
પોષણ (nutrition) : કાર્યશક્તિ અને બંધારણાત્મક ઘટકો માટે તેમજ જૈવી પ્રક્રિયા દરમિયાનની લઘુતમ જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા સજીવો વડે પર્યાવરણમાંથી ગ્રહણ કરવામાં આવતા પદાર્થો. પોષકતત્વો તરીકે ઓળખાતા આ પદાર્થોના રૂપાંતરણથી સજીવનું શરીર જૈવી ક્રિયાઓ માટે અગત્યની કાર્યશક્તિ મેળવે છે; શરીરના બંધારણને લગતા જૈવી અણુઓનું નિર્માણ કરે છે અને એ રીતે શરીરમાં…
વધુ વાંચો >પ્રાકૃતિક પસંદગી (natural selection)
પ્રાકૃતિક પસંદગી (natural selection) : ચાર્લ્સ ડાર્વિન દ્વારા સૌપ્રથમ વૈજ્ઞાનિક ર્દષ્ટિકોણથી પ્રતિપાદિત સજીવોની ઉત્ક્રાંતિના પ્રક્રમને સમજાવતો સિદ્ધાંત. ડાર્વિન (1809–1882) શરૂઆતથી પૃથ્વી પર વસતાં સજીવો, વીતી ગયેલાં કરોડો વર્ષો દરમિયાન સજૈવ ઉત્ક્રાંતિને અધીન વિકાસ પામ્યાં છે તેવી માન્યતા ધરાવતા હતા. 1831થી 1836 દરમ્યાન એચ. એમ. એસ. બીગલ દ્વારા આયોજિત બ્રિટિશ વૈજ્ઞાનિકોના…
વધુ વાંચો >પ્લવકો (planktons)
પ્લવકો (planktons) : દરિયો, તળાવ કે અન્ય કોઈ પણ જળાશયમાં પાણીના પ્રવાહ સાથે, વિવિધ સ્તરે આમતેમ ઠસડાઈને તરતા સૂક્ષ્મ જીવો. કેટલાક સૂક્ષ્મ જીવો પાણીમાં સ્વતંત્ર રીતે તરી શકે છે; પરંતુ પાણીના પ્રવાહ સામે તણાઈ જતાં પોતાની જાતને અટકાવી શકે તેટલું સામર્થ્ય પ્લવકોમાં હોતું નથી. કેટલાંક પ્લવકો સંપૂર્ણ જિંદગી પાણીમાં તરીને…
વધુ વાંચો >ફલન (પ્રાણીશાસ્ત્ર)
ફલન (પ્રાણીશાસ્ત્ર) : નર અને માદા જનનકોષોમાં થતી સંયોજનની પ્રક્રિયા. સામાન્યપણે બહુકોષીય સજીવોના બે પ્રજનકો હોય છે : નર અને માદા. આ બંને પ્રજનકો એક જ જાતિ(species)નાં હોય છે, તેમના કોષોમાં આવેલી રંગસૂત્રોની સંખ્યા સરખી હોય છે અને તેમનાં મૂળભૂત લક્ષણો પણ એકસરખાં હોય છે; પરંતુ રંગસૂત્રોના વિશિષ્ટ બિંદુપથ પર…
વધુ વાંચો >ફ્રેકોસ્ટોરો ગિરોલામો
ફ્રેકોસ્ટોરો ગિરોલામો (જ. 1478, વેરોના, ઇટાલી; અ. 8 ઑગસ્ટ, 1553) : ‘હિરોનિમસ ફ્રેકેસ્ટોરિયસ’ તરીકે ઓળખાતા એક રોગચિકિત્સક, સાહિત્યકાર અને ખગોળશાસ્ત્રી. તેમની પ્રતિભા વિવિધમુખી હતી. યુરોપમાં 1300થી 1600નો સમયગાળો રેનેસાંસ તરીકે ઓળખાય છે. તે સમયમાં યુરોપમાં સાહિત્ય, કલા, ખગોળ અને તબીબી ક્ષેત્રે ખૂબ પ્રગતિ સાધેલી જણાય છે. પેડુઆ યુનિવર્સિટીમાં ફ્રેકોસ્ટોરો જાણીતા…
વધુ વાંચો >ફ્રેરી જૉન
ફ્રેરી જૉન (જ. 10 ઑગસ્ટ 1740, રૉયડન હૉલ, નૉરફોક પરગણું, ઇંગ્લૅન્ડ; અ. 12 જુલાઈ 1807, ઈસ્ટ ડરહામ) : બ્રિટિશ પુરાતત્વવિદ. તેમને પ્રાચીન કલા-અવશેષોનો સંગ્રહ કરવાનો ઘણો શોખ હતો. તેમણે પ્રાગ્-ઐતિહાસિક પુરાતનશાસ્ત્રનો પાયો નાંખ્યો. 1771થી તેઓ ‘રૉયલ સોસાયટી ઑવ્ ઍન્ટિક્વરિઝ’ના સક્રિય સભ્ય હતા. 1790માં તેમણે ઇંગ્લૅન્ડમાં ડિસ નજીક હૉક્સન ખાતે લુપ્ત…
વધુ વાંચો >બીડલ, જ્યૉર્જ વેલ્સ
બીડલ, જ્યૉર્જ વેલ્સ (જ. 22 ઑક્ટોબર 1903, વાહો (Wahot), નેબ્રાસ્કા, યુ.એસ.; અ. 9 જૂન 1989) : વિશ્વવિખ્યાત અમેરિકન જનીનશાસ્ત્રી અને નોબેલ પારિતોષિકવિજેતા. તેમણે જૈવ-રાસાયણિક જનીનશાસ્ત્રના ક્ષેત્રે મહત્વનું સંશોધન કરી જૈવ-રાસાયણિક જનીનવિદ્યા(biochemical genetics)નો ‘જનીનો પાયો નાંખ્યો. ‘જનીનો ઉત્સેચકોની રચના નક્કી કરે છે અને તેમની ચયાપચયી પ્રક્રિયા દ્વારા આનુવંશિક લક્ષણો ઉદભવે છે’…
વધુ વાંચો >બેલ, ચાર્લ્સ (સર)
બેલ, ચાર્લ્સ (સર) (જ. નવેમ્બર, 1774, એડિનબરો; અ. 28 એપ્રિલ 1842, નૉર્થહેલોવૉર્સેસ્ટરશાયર, ઇંગ્લૅન્ડ) : પ્રખર શરીરવિજ્ઞાનશાસ્ત્રી (anatomist). મગજ અને મસ્તિષ્ક ચેતા અંગેનું તેમનું સંશોધન તબીબી ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન ગણાય છે. તેમનું પુસ્તક ‘New Concepts in Brain Anatomy’ ચેતાશાસ્ત્રનો ‘મૅગ્ના કાર્ટા’ લેખાય છે. 1830માં ‘Human Nervous System’ લખી ચેતા-જૈવ વિજ્ઞાન પરના…
વધુ વાંચો >