સંસ્કૃત સાહિત્ય

ઉષારાત્રી

ઉષારાત્રી : વૈદિક યુગ્મદેવતા. ઉષારાત્રીનું યુગ્મરૂપે (ક્યારેક नक्तोषासा તરીકે) આવાહન અનેક વાર છતાં સામાન્ય રીતે ઋગ્વેદમાં विश्वदेवा: સૂક્તોમાં અને आप्री સૂક્તોમાં જ થયું છે, એ નોંધપાત્ર છે. ‘સમૃદ્ધ દેવીઓ’, ‘દિવ્ય ક્ધયાઓ’, ‘આકાશની પુત્રીઓ’ અને ‘ઋતની માતાઓ’ સમું આ દેવીયુગ્મ પરસ્પરના રંગનું પરિવર્તન કરીને વારાફરતી પ્રગટ થાય છે, પ્રાણીઓને જાગ્રત કરે…

વધુ વાંચો >

ઉષ્ણિક

ઉષ્ણિક : જુઓ છંદ

વધુ વાંચો >

ઉસાણિરુદ્ધં

ઉસાણિરુદ્ધં (અઢારમી સદી) : મલબારમાં થયેલા પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન ભક્તકવિ રામપાણિપાદનું ચાર સર્ગોનું, 299 પદ્યોનું પ્રાકૃતમાં રચાયેલું કાવ્ય. શીર્ષક મુજબ તેનો મધ્યવર્તી વિષય છે, શોણિતપુરના બાણાસુરની પુત્રી ઉષા અને કૃષ્ણના પૌત્ર અનિરુદ્ધ વચ્ચેનો પ્રણય અને વિવાહ. કવિકૃત અન્ય રચનાઓની જેમ આ કાવ્યની સામગ્રી મુખ્યત્વે भागवतમાંથી લીધાનું, વસ્તુ અને શબ્દાવલીના ગાઢ સામ્યથી…

વધુ વાંચો >

ઊરુભંગ

ઊરુભંગ : પ્રસિદ્ધ સંસ્કૃત કવિ ભાસનાં મનાતાં ત્રિવેન્દ્રમ રૂપકોમાંનું એક એકાંકી રૂપક. તેનું વસ્તુ મહાભારતકથા ઉપર રચાયેલું છે. આ કથા મહાભારતમાં શલ્યપર્વના ગદાયુદ્ધપર્વમાં મળી આવે છે. મહાભારતના યુદ્ધમાં સર્વસ્વનો નાશ થયા પછી દુર્યોધન પોતાની જલસ્તંભવિદ્યાના બલે એક જળાશયમાં ભરાઈને સંતાઈ જાય છે. પાંડવોએ અહીંથી તેને શોધી કાઢ્યો. પછી દુર્યોધન તથા…

વધુ વાંચો >

ઋક્ પ્રાતિશાખ્ય

ઋક્ પ્રાતિશાખ્ય : ઋગ્વેદના ઉચ્ચારણ ઇત્યાદિના નિયમોને લગતો વ્યાકરણગ્રંથ. વૈદિક મંત્ર અને બ્રાહ્મણની ભાષા ને પરિભાષાના ગ્રહણસૌકર્ય સારુ શિક્ષા, કલ્પ આદિ જે શાસ્ત્ર રચાયાં તે વેદાંગ કહેવાયાં. પ્રાતિશાખ્ય એ શિક્ષા વેદાંગનું સહકારી શાસ્ત્ર છે. વર્ણ, સ્વર, સંધિ આદિ વ્યાકરણનાં અંગોની ચર્ચા પ્રાતિશાખ્યમાં છે એ પૂરતું તે વ્યાકરણ પણ છે. શાખા…

વધુ વાંચો >

ઋગ્વિધાન

ઋગ્વિધાન : શ્રૌત કે ગૃહ્ય કલ્પમાં ઉક્ત કર્મો સિવાયનાં કામ્યકર્મોમાં પ્રયોજવાનાં ઋક્સંહિતાનાં સૂક્ત, વર્ગ, મંત્ર, મંત્રચરણ આદિના વિનિયોગનું નિરૂપણ કરતો ગ્રંથ. ઋષ્યાદિ અનુક્રમણીઓના રચયિતા શૌનકની એ કૃતિ છે. તેમાં કુલ 506 શ્લોકો છે. ગ્રંથમાં ‘ઇત્યાહ…. શૌનક:’ જેવા શબ્દપ્રયોગો છે તેથી જણાય છે કે ઋગ્વિધાનના મૂળ શૌનકોક્ત પાઠનું સમયાંતરે પુન: સંપાદન…

વધુ વાંચો >

ઋગ્વેદ

ઋગ્વેદ : હિંદુ ધર્મના ચાર વેદમાંનો પ્રથમ. ભારતીય ધર્મ, સંસ્કૃતિ, ઇતિહાસ, સમાજ, ભાષા, તત્વજ્ઞાન અને લોકમાનસના ઘડતરમાં વેદનો ફાળો અત્યંત મહત્વનો મનાય છે. વેદ ચાર છે : ઋગ્વેદ, સામવેદ, યજુર્વેદ અને અથર્વવેદ. ચારે વેદમાં ઋગ્વેદનું મહત્વ પરંપરાથી સવિશેષ સ્વીકારાયું છે. ઋક્ અર્થાત્ ઋચા અને તેનો વેદ તે ઋગ્વેદ. अर्च (પૂજા…

વધુ વાંચો >

ઋત

ઋત : વિશ્વયોજનાના હાર્દરૂપ શાશ્વત નિયમ. ગતિવાચક ‘ઋ’ ધાતુ પરથી બનેલા ઋત શબ્દના ગતિ, પ્રગતિ, ગતિનો ક્રમ, સત્ય, વિશ્વવ્યવસ્થા, સત્યનો માર્ગ, પ્રશસ્ય આચાર અને યજ્ઞ વગેરે પર્યાયો વપરાયેલા છે. વિશ્વની વ્યવસ્થા, પ્રતિષ્ઠા અને તેના નિયમન માટે જે કારણરૂપ છે તથા સકળ સૃષ્ટિનું જે આદિ તત્વ છે તે ઋત છે. સૃષ્ટિની…

વધુ વાંચો >

ઋતુસંહાર

ઋતુસંહાર : મહાકવિ કાલિદાસરચિત ઊર્મિકાવ્ય. તેના છ સર્ગોમાં કુલ 144 શ્લોકો છે. તેમાં અનુક્રમે ગ્રીષ્મ, વર્ષા, શરદ, હેમંત, શિશિર અને વસંત એ છ ઋતુઓનું સુંદર કવિત્વમય વર્ણન પ્રાપ્ત થાય છે. વિભિન્ન ઋતુચિત્રોનો આ આલેખ પ્રકૃતિની માનવમન ઉપર થતી અસર વ્યક્ત કરે છે, જેમાં સૃષ્ટિસૌંદર્ય અને માનવહૃદયની ઊર્મિઓનું સુભગ સંયોજન સધાયું…

વધુ વાંચો >

એકાવલી (ચૌદમી સદી)

એકાવલી (ચૌદમી સદી) : કવિ વિદ્યાધરકૃત સાહિત્યશાસ્ત્ર અંગેનો સંસ્કૃત ગ્રંથ; તેનું પ્રકાશન મુંબઈ સંસ્કૃત સીરીઝમાં કમલાશંકર પ્રાણશંકર ત્રિવેદી દ્વારા કરાયું છે. ‘એકાવલી’ના આઠ ઉન્મેષોમાં સાહિત્યશાસ્ત્ર અંગેના વિભિન્ન વિષયોનું નિરૂપણ થયેલું છે. તે પૈકી પ્રથમમાં કાવ્યહેતુ ને કાવ્યલક્ષણ, દ્વિતીયમાં શબ્દ અને શબ્દશક્તિ, તૃતીયમાં ધ્વનિ અને તેના ભેદપ્રભેદો, ચતુર્થમાં ગુણીભૂતવ્યંગ્ય, પાંચમામાં ગુણ…

વધુ વાંચો >