મ. શિ. દૂબળે
ડિંભ
ડિંભ (larva) : જીવનચક્ર (life cycle) દરમિયાન અમુક પ્રાણીઓમાં ઉદભવતી એક પ્રકારની અપક્વ અવસ્થા (immature stage). આવાં પ્રાણીઓ સીધી રીતે ઈંડાંમાંથી પક્વાવસ્થા પ્રાપ્ત કરવાને બદલે એક કે વધુ અપક્વ અવસ્થામાંથી પસાર થતાં હોય છે. વિવિધ અવસ્થાઓમાંથી પસાર થતાં પ્રાણીઓના આ પ્રક્રમને રૂપાંતરણ (metamorphosis) કહે છે. રૂપાંતરણ દરમિયાન ડિમ્ભાવસ્થા ઉપરાંત કેટલાંક…
વધુ વાંચો >ડી-એન-એ
ડી-એન-એ (DNA) : આનુવંશિક લાક્ષણિકતા સાથે સંકળાયેલ માહિતીનું વહન કરનાર એક જૈવરાસાયણિક પદાર્થ. સસીમકેંદ્રી (eukaryotic) કોષોમાં આવેલા કેંદ્રમાં તે રંગસૂત્રના અગત્યના ઘટક તરીકે આવેલું છે. વધારામાં તે કણાભસૂત્ર (mitochondrion) અને હરિતકણ (chloroplast) જેવી અંગિકાઓમાં પણ જોવા મળે છે. પૅરામિશિયમ અને ગુલબાસ (four o´clock plant) જેવા સજીવોમાં તેનો સમાવેશ કોષાંતર્ગત (cytoplasmic)…
વધુ વાંચો >ડીબીઅર, સર ગેવિન
ડીબીઅર, સર ગેવિન (રાયલૅન્ડ્સ) (જ. 1 જાન્યુઆરી 1899, લંડન; અ. 21 જૂન 1972, આલ્ફ્રિન્સ્ટન) : જાણીતા બ્રિટિશ વિજ્ઞાની. પ્રાણીવિજ્ઞાની તરીકે તેમણે આકારવિદ્યા (morphology), શરીરરચનાશાસ્ત્ર (anatomy), પ્રાયોગિક ગર્ભવિદ્યા (experimental embryology) અને ઉત્ક્રાંતિવાદ જેવી શાખાઓમાં મહત્વનું યોગદાન કર્યું છે. જનીનસ્તર (germlayer) સિદ્ધાંતની જૂની માન્યતા મુજબ કંકાલપેશીના કેટલાક પૂર્વગામી ઘટકો મધ્યગર્ભસ્તર-(mesoderm)માંથી નિર્માણ પામે…
વધુ વાંચો >ડી રૉબર્ટીસ
ડી રૉબર્ટીસ (એડ્વારાડો ડી.પી.) (જ. 11 ડિસેમ્બર 1913, બ્યૂનોસ એરીસ, આર્જેન્ટિના; અ. 31 મે, 1988, બ્યૂનોસ એરીસ, આર્જેન્ટિના) : કોષવિજ્ઞાન(cytology)ના ક્ષેત્રે પ્રસિદ્ધ લેખક અને સંશોધક. એમ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવીને યુનિવર્સિટી ઑવ્ બ્યૂએનોસ એરીસ, આજઁટાઈની ફૅકલ્ટી ઑવ્ મેડિસિનમાં જોડાયા અને ડિરેક્ટર તરીકે નિવૃત્ત થયા. આ યુનિવર્સિટીમાં કોષ-જીવવિજ્ઞાન(cell biology)ના સંમાન્ય (Emeritus) પ્રાધ્યાપક તરીકે…
વધુ વાંચો >ડૉબ્ઝેન્સ્કી, થીઓડોસિયસ
ડૉબ્ઝેન્સ્કી, થીઓડોસિયસ (જ. 25 જાન્યુઆરી 1900, નેમિરૉન (રશિયા); અ. 18 ડિસેમ્બર 1975, ડેવિસ (કૅલિફૉર્નિયા) : સુપ્રસિદ્ધ અમેરિકન જીવવિજ્ઞાની. આધુનિક જનીનવાદ અને ઉત્ક્રાંતિવાદના ક્ષેત્રે તેમનું પ્રદાન મહત્વનું છે. ડૉબ્ઝેન્સ્કીએ અભ્યાસની શરૂઆત કીવ(રશિયા)માં કરી અને ત્યાં પ્રાણીવિજ્ઞાનના શિક્ષક બન્યા. 1926માં તેઓ લેનિનગ્રાડમાં જનીન-વિજ્ઞાનના પ્રાધ્યાપક તરીકે નિમાયા અને તે જ વર્ષે રશિયન એકૅડેમીના…
વધુ વાંચો >ડ્યુબોસ, રેને (જૂલ્સ)
ડ્યુબોસ, રેને (જૂલ્સ) (જ. 20 ફેબ્રુઆરી 1901, સેંટબ્રાઇસ, ફ્રાન્સ; અ. 20 ફેબ્રુઆરી 1982, ન્યૂયૉર્ક) : વીસમી સદીના એક પ્રખર સૂક્ષ્મજીવવિજ્ઞાની અને પર્યાવરણવાદી. જન્મે ફ્રેંચ, અમેરિકન નાગરિક. 1921માં, ડ્યુબોસ, પૅરિસની નૅશનલ એગ્રૉનૉમી સંસ્થામાં શિક્ષણ લઈને સ્નાતક બન્યા. 1927માં રુડ્ગર્સ વિશ્વવિદ્યાલયમાંથી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ મેળવી. ત્યારબાદ તેઓ ન્યૂયૉર્કના, રૉકફેલર ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑવ્ મેડિકલ રિસર્ચમાં…
વધુ વાંચો >ડ્રીશ, હાન્સ ઍડોલ્ફ એડ્વર્ડ
ડ્રીશ, હાન્સ ઍડોલ્ફ એડ્વર્ડ (જ. 18 ઑક્ટોબર 1867, બાદ ફ્યૂમેનાક; અ. 16 એપ્રિલ 1941, લાઇપઝિગ) : જાણીતા જર્મન પ્રાણીવિજ્ઞાની. તે પ્રાયોગિક ગર્ભવિજ્ઞાનના નિષ્ણાત અને પ્રાણ તત્વવાદ(vitalism)ના હિમાયતી હતા. ડ્રીશની માતા ઘરમાં અસામાન્ય એવાં પ્રાણીઓ પાળવાની શોખીન હતી. પરિણામે, બાળપણથી જ ડ્રીશ પ્રાણીવિજ્ઞાન તરફ આકર્ષાયા. હેકેલના માર્ગદર્શન હેઠળ યેનામાં ડૉક્ટોરલ સંશોધન…
વધુ વાંચો >દારા (Indian tassel fish)
દારા (Indian tassel fish) : ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રના દરિયાકિનારે મળતી એક અગત્યની માછલી. આ અસ્થિયુક્ત માછલીનો સમાવેશ પૉલિનેમિડે કુળમાં થાય છે. શાસ્ત્રીય નામ Polynemus indicus. આ કુળની માછલીઓના સ્કંધમીન પક્ષનો આગળનો ભાગ તંતુમય હોય છે. દારામાં આ તંતુઓ લાંબા અને ગુદામીનપક્ષ સુધી પ્રસરેલા હોય છે. તેથી દારા માછલી ‘giant thread…
વધુ વાંચો >દાંત (માનવેતર પ્રાણી)
દાંત (માનવેતર પ્રાણી) : અન્ન ચાવવા માટેનો મુખમાં ક્રમબદ્ધ ગોઠવાયેલો સફેદ કઠણ અવયવ. પક્ષીઓ અને કેટલાંક અપવાદરૂપ સસ્તનો સિવાયનાં, માછલીથી માંડીને મનુષ્ય સુધીનાં પૃષ્ઠવંશીય પ્રાણીઓ ખોરાક પકડવા કે ચાવવા માટે વિવિધ પ્રકારના દાંતનો ઉપયોગ કરે છે. દાંત મુખ્યત્વે પાચનતંત્ર સાથે સંકળાયેલ છે, છતાં તે શિકાર, સંરક્ષણ જેવી આક્રમક કે સ્વબચાવ…
વધુ વાંચો >દૂષિત જળનું સૂક્ષ્મજીવશાસ્ત્ર
દૂષિત જળનું સૂક્ષ્મજીવશાસ્ત્ર : મીઠા કે દરિયાઈ પાણીમાં સેંદ્રિય (કાર્બનિક) પ્રદૂષકો ભળવાથી સૂક્ષ્મજીવો વડે તેના પર થતી જૈવી ક્રિયાઓનો ખ્યાલ આપતું જીવવિજ્ઞાન. રાસાયણિક સ્રાવ (effluents), સુએજ, તેમજ દૂષિત જમીન પરથી વહેતું પાણી જળાશયોમાં પ્રવેશવાથી તેમજ માનવની બેદરકારીને લીધે પાણી દૂષિત બને છે. આવાં પાણીમાં ભળતાં ઘણાં કાર્બનિક સંયોજનો સૂક્ષ્મજીવો માટે…
વધુ વાંચો >