પ્રવીણસાગર સત્યપંથી
આઇ. યુ. પી. એ. સી. (IUPAC)
આઇ. યુ. પી. એ. સી. (IUPAC) : ઇન્ટરનૅશનલ યુનિયન ઑવ્ પ્યૉર ઍન્ડ એપ્લાઇડ કેમિસ્ટ્રી નામનું પંચ (મંડળ). ઓગણીસમા સૈકાના પ્રથમ અર્ધભાગમાં કાર્બનિક રસાયણજ્ઞોએ ઘણાં કાર્બનિક સંયોજનો કુદરતમાંથી મેળવ્યાં હતાં અથવા સંશ્લેષિત રીતે તૈયાર કર્યાં હતાં. આ સંયોજનોનું નામકરણ તેમનાં ઉદગમ (source), નિર્માણ-પદ્ધતિ, શોધકના નામ વગેરે ઉપરથી કરવામાં આવ્યું હતું. જેમ…
વધુ વાંચો >આઇસોથાયોસાયનેટ્સ
આઇસોથાયોસાયનેટ્સ (isothiocynates) : -N = C = S સમૂહ ધરાવતાં સંયોજનો. રાઈ(mustard)ના ભૂકાને ભીનો કરીને રાખતાં તેમાંના સિનિગ્રીન ગ્લાયકોસાઇડનું માયરોસીન ઉત્સેચક વડે જલવિઘટન થતાં એલાઇલ આઇસોથાયોસાયનેટ મળે છે. તેથી આ વર્ગને રાઈના તેલ(mustard oil)નો વર્ગ પણ કહે છે. આ સંયોજનો તીવ્ર વાસવાળાં, પાણીમાં અદ્રાવ્ય અને ત્વચા ઉપર ફોલ્લો પાડી દે…
વધુ વાંચો >આઇસોસાયનાઇડ્સ
આઇસોસાયનાઇડ્સ : -NC સમૂહ ધરાવતાં કાર્બનિક સંયોજનો. આ સંયોજનો આઇસોનાઇટ્રાઇલ્સ અથવા કાર્બીલ-એમાઇન્સ તરીકે પણ ઓળખાય છે : સામાન્ય સૂત્ર R-NC છે (R આલ્કાઇલ અથવા એરાઇલ સમૂહ.) અત્યંત ખરાબ વાસવાળા, ઝેરી અને પાણીમાં અદ્રાવ્ય અથવા ઓછાં દ્રાવ્ય સંયોજનો. સમઘટક સાયનાઇડ સંયોજનોના પ્રમાણમાં તેઓનાં ઉત્કલનબિંદુ નીચાં છે. આ સમૂહનાં સંયોજનોની સંશ્લેષણની પદ્ધતિઓમાં…
વધુ વાંચો >આઇસોસાયનેટ્સ
આઇસોસાયનેટ્સ : -N = C = O સમૂહવાળાં સંયોજનો, જેમને અસ્થાયી આઇસોસાયનિક ઍસિડનાં વ્યુત્પન્નો ગણી શકાય. કાર્બનિક આઇસોસાયનેટ સંયોજનો મહત્વનાં છે. આઇસોસાયનેટ નીચેની રીતથી બનાવી શકાય. RNH2 + COCl2 → RNCO + HCl આ સંયોજનો તીવ્ર ખરાબ વાસવાળાં અને વિષાલુ હોય છે. હાઇડ્રોક્સિ અને એમિનો સમૂહવાળાં સંયોજનો સાથે આઇસોસાયનેટની ત્વરિત…
વધુ વાંચો >આયર્ન (લોહ)
આયર્ન (લોહ) : ધાતુઓમાં સૌથી વધુ ઉપયોગી, આવર્તક કોષ્ટકના આઠમા સમૂહમાં સ્થાન ધરાવતું રાસાયણિક તત્ત્વ. તેની સંજ્ઞા (Fe) તેના લૅટિન નામ ferrum ઉપરથી આવી છે. તે પ્રાગૈતિહાસિક કાળથી જાણીતું છે. પ્રાચીન લખાણોમાં તેનો ‘સ્વર્ગીય ધાતુ’ તરીકેનો ઉલ્લેખ મળે છે. શરૂઆતનું લોહ ઉલ્કા(meteor)માંથી મેળવાયેલું, પરંતુ ઈ. પૂ. 1,200ની આસપાસ લોહના ખનિજમાંથી…
વધુ વાંચો >આયોડિન આંક અથવા આયોડિન-મૂલ્ય
આયોડિન આંક અથવા આયોડિન-મૂલ્ય (Iodine Number or Iodine Value) : તૈલી પદાર્થોની અસંતૃપ્તતા (unsaturation) દર્શાવવાનું માપ. સો ગ્રામ તેલ, ચરબી, રબર અથવા મીણને સંતૃપ્ત કરવા માટે જરૂરી આયોડિનના જથ્થાને (ગ્રામમાં) આયોડિન-આંક કહે છે. આ આંક નક્કી કરવા માટે તૈલી પદાર્થનું ચોક્કસ વજન કાર્બન ટેટ્રાક્લોરાઇડમાં લઈ તેમાં જરૂર કરતાં વધુ આયોડિન…
વધુ વાંચો >આયોડોફૉર્મ
આયોડોફૉર્મ (ટ્રાઇઆયોડોમિથેન) : આછા લીલાશ પડતા પીળા રંગનું, સ્ફટિકમય, વિશિષ્ટ ઉગ્ર વાસ ધરાવતું, આયોડિનયુક્ત કાર્બનિક સંયોજન. સૂત્ર CHI3. સૌપ્રથમ આ પદાર્થ 1822માં બનાવવામાં આવ્યો હતો. ગ.બિં., 11.90 સે. પાણીમાં અદ્રાવ્ય, પરંતુ આલ્કોહૉલ, ઈથર, બેન્ઝિન, એસિટોન વગેરે કાર્બનિક દ્રાવકોમાં દ્રાવ્ય છે. આલ્કલી અથવા આલ્કલી કાર્બોનેટની હાજરીમાં આલ્કોહૉલ અથવા એસિટોન સાથે આયોડિનની…
વધુ વાંચો >આલ્કેલૉઇડ (રસાયણ)
આલ્કેલૉઇડ (રસાયણ) : વાનસ્પતિક ઉદગમ ધરાવતાં નાઇટ્રોજની (nitrogenous) બેઝિક સંયોજનો. આલ્કેલૉઇડ છોડ/વૃક્ષમાં ઑક્ઝેલિક, સાઇટ્રિક, ટાર્ટરિક અને ગૅલિક જેવા સામાન્ય કાર્બનિક ઍસિડ સાથેના ક્ષાર રૂપે રહેલાં હોય છે. અફીણનાં આલ્કેલૉઇડ મૅકોનિક ઍસિડ અને સિંકોના આલ્કેલૉઇડ ક્વિનિક ઍસિડ જેવા વિશિષ્ટ ઍસિડના ક્ષાર રૂપે રહેલાં હોય છે. સોલેનીન ગ્લુકોઆલ્કેલૉઇડ છે, પિપેરીન (મરીમાંનું) ઍમાઇડ…
વધુ વાંચો >